Autor: dr Miloš Savin, istoričar
Događaji koji su se odigrali u Francuskoj na koncu XVIII veka zapravo su jedan od najbitnijih momenata u celokupnoj istoriji čovečanstva. Značaj građanske revolucije u Francuskoj je takav da se 1789. godina smatra jednom od prelomnih tačaka u određenim periodizacijama istorije. Pobuna potlačenog trećeg staleža protiv kralja, visokog klera i plemstva, značila je ukidanje monarhije i feudalizma, čime je građanstvo preko narodne skupštine postalo suveren. Izmenjena je svest ljudi koji su shvatili da svojom homogenizacijom mogu uticati na stvarnost. Prosvetiteljsko i liberalno nadahnuće revolucionarnih vođa je njihovo delovanje vodilo ka Deklaraciji o pravima čoveka i građanina, preambuli francuskog ustava i jednom od ključnih dokumenata u istoriji. NJome su obnarodovana i ozvaničena načela na kojima će se u budućnosti temeljiti moderna društva u Evropi i van nje. Svi građani su bili jednaki pred zakonom, imali su pravo na ličnu svojinu i da „sarađuju u stvaranju zakona“. Međutim, brojne okolnosti će doprineti pojavi određenih devijacija među revolucionarnim vođama, što će tok revolucije odvesti u pravcu masovnog terora. Međutim, to nije sprečilo da se prosvetiteljske i liberalne ideje prošire na čitavu Evropu i ugrade se u osnovu brojnih društvenih, političkih i ideoloških borbi, vođenih u XIX veku, pa čak i onih antikolonijalnih koje su obeležile XX vek. One nisu zaobišle ni teritoriju današnje Vojvodine, gde su ih generacije srpskih političara preuzimale u prerađenom obliku od nemačkih intelektualaca, iz razloga što se vojvođanski Srbi uglavnom nisu školovali u sredinama francuskog govornog područja.
Razvoj situacije je izazvao podozrenje u Habzburškoj monarhiji. Gubitak povlašćenog položaja visokog plemstva i klera u Francuskoj, zajedno sa terorom koji će odneti i glave francuskog kraljevskog para, izazvali su intervenciju evropskih sila radi gušenja revolucije, pre nego što se ona pojavi na njihovim teritorijama. Opravdani strah u Habzburškoj monarhiji je postojao, pa je car Franc u savezu sa klerikalnim i plemićkim krugovima poveo konzervativnu spoljnu i unutrašnju politiku. Upravo u tom periodu se javlja Ignjat Martinović, izvanredna naučna figura onog doba, koja je prva posegnula za revolucionarnim delovanjem. Rođen je 1755. godine u Pešti, u vojničkoj porodici koja svoje korene vuče iz Stare Srbije i koja se 1690. godine doselila na prostor današnje Vojvodine. NJegov otac Matija se pokatoličio radi napretka u službi, dok se sam Ignjat izjašnjavao kao Ilir. Bio je slične sudbine kao i Dositej Obradović: kao mlad je bio zaređen u franjevačkom samostanu, da bi se potom pobunio protiv toga i pokušao da ga napusti. Završio je teologiju u Budimu, a nakon brojnih premeštaja zbog sukoba sa nadređenim klerom, na poziv ujaka i brata koji su kao oficiri služili u graničarskoj jedinici, odlazi 1781. u Bukovinu kao vojni sveštenik. Tamo je upoznao grofa Adama Potockog, koji će postati vođa poljskog revolucionarnog pokreta. Sa njim se ubrzo zbližio i zajedno su iste godine otišli na put po Francuskoj, Engleskoj, Nemačkoj, Švajcarskoj, Holandiji, Belgiji i Rusiji. U Parizu je upoznao pojedine ličnosti koje će imati zapažene uloge u budućoj revoluciji, da bi se u Engleskoj povezali sa DŽozefom Prislijem, hemičarem i tamošnjim nosiocem revolucionarne misli. Nakon puta odlazi u Lavov, gde će postati dekan Filozofskog fakulteta nakon brojnih naučnih patenata koji su ga svrstali u red najuspešnijih naučnih imena onog doba. Ubrzo je počeo da objavljuje svoje „katekizme“, spise političke prirode u kojima je napadao kler, samostane i jezuite, a propagirao je i republikanizam i antifeudalizam. Nakon prosvećenih apsolutista Josifa II i Leopolda II, na presto je 1792. došao Franc, sa kojim se Martinović ubrzo sukobio. Sledeće godine je osnovao Društvo reformatora i Društvo slobode i jednakosti, koja su trebala da okupe oko 200.000 pristalica radi stvaranja federalne republike u Ugarskoj. Pošto Srbi u Banatu nisu podlegali feudalnom ugarskom sistemu, Banat je predviđan kao začetnik razvoja ideja slobode, bratstva i jednakosti na nivou Ugarske. Međutim, Martinović nije uspeo da skupi željeni broj pristalica, a ubrzo je njegova jakobinska zavera otkrivena, pa je on sa saradnicima uhapšen, a potom i pogubljen 1795. godine na Krvavoj poljani. Kao savremenik Francuske revolucije, njene ideje je prihvatao u izvornom obliku, te kao takav predstavlja izuzetak u odnosu na buduće generacije političara, na koje je i sam uticao.
Uticaji Francuske revolucije će ponovo izbiti na površinu prilikom talasa evropskih revolucija 1848. godine. Ona je označila pad tvrdog reakcionarnog Meternihovog režima i početak niza građanskih i nacionalnih revolucija unutar Habzburške monarhije. Kada je u pitanju teritorija Vojvodine, na njoj su se odvijale međusobno sukobljene revolucionarne borbe Mađara i Srba. U početku su ova dva pokreta imala iste ciljeve koji su bili velikim delom u duhu Francuske građanske revolucije. Za razliku od mađarskog pokreta kog je predvodilo sitno plemstvo, srpski pokret je predvodilo njegovo građanstvo koje je imalo širu demokratsku osnovu zbog lišenosti čvrste veze sa feudalizmom. Čak je i Đorđe Stratimirović pre svoje konzervativne faze delovanja, insistirao na građanskim pravima iako je lično pripadao plemstvu. Srbi su se pobunili zbog mađarskog koncepta jednog političkog naroda na teritoriji Ugarske, pa su u skladu sa privilegijama i određenim pravima razmišljali u pravcu državnosti ili autonomnosti u okviru Habzburške monarhije. Međutim, pojavljuju se i liberalni činioci koji su se zalagali za rešenje statusa Srba u okviru Ugarske. Najistaknutiji „mađaroni“ među srpskim liberalima bili su Petar Čarnojević i Jakov Ignjatović. Čarnojević je poticao iz slavne srpske porodice koja je dala patrijarha Arsenija III i pripadao je ugarskom plemstvu. Bio je poslanik u Saboru i župan Tamiške županije. Stvaranje Vojvodine je smatrao nepotrebnim, zalagao se za građanska prava i jednakost Srba u okviru nezavisne Ugarske, a najviše za sprečavanje bilo kakvog krvoprolića između Srba i Mađara. To mu nije uspelo iako je prvo pokušao pregovorima, a potom posegnuo i za prekim sudovima. Između dve krajnosti, Čarnojević je od strane Srba smatran „odnarođenim“ izdajnikom, dok su mu Mađari zamerali neodlučnost i popustljivost. Posle gušenja revolucije je dva puta zatvaran, ali je ubrzo oslobođen navodno zahvaljujući patrijarhu Rajačiću. Početkom šezdesetih godina je podržavao Miletića u politici sporazuma sa Mađarima, ali su se potom opet razišli. Od 1865. do 1875. godine je bio u tri saziva poslanik Ugarskog sabora, a s naglim osiromašenjem opada i njegov politički značaj.
Ime Jakova Jaše Ignjatovića je nešto značajnije. Poticao je iz Sent Andreje i izrastao u značajnog srpskog pisca i političara. Delima na srpskom jeziku se profilisao kao jedan od važnijih srpskih pisaca romantizma i realizma. U politička zbivanja se upustio kao novinar, a potom i kao aktivna politička figura. Iako su mnogi Srbi smatrali Ugarsku svojom državom, Ignjatović je gajio iskrena i duboka patriotska osećanja prema Ugarskoj, što je bio redak slučaj kada je reč o nekom srpskom intelektualcu. Pokušao je 1848. da doprinese sporazumu između „srpskog rodoljublja“ i „mađarskog domoljublja“. Međutim, vremenom će početi da napada Mađare zbog njihove nepopustljive politike prema Srbima. NJegov liberalizam na početku je demokratski i građanski: tražio je ustav, jednakost pred zakonom, narodno predstavništvo, a napadao je i crkvenu jerarhiju. Međutim, pored protivljenja konceptu jednog političkog naroda u Ugarskoj, protivio se i stvaranju Vojvodine, te se umesto toga zalagao za nekakav srpsko-mađarski savez protiv Turaka, kako bi se Srbi oslobodili i vratili se na prostore odakle su većinom došli 1690. godine. Ovakva razmišljanja su bila normalna pojava u epohi romantizma. Zbog ovakvih stavova na Majskoj skupštini navukao je na sebe gnev i bio na kratko zatvoren. Ipak, u jesen 1848. dolazi do promene njegovog odnosa prema srpskom pokretu i počinje da uređuje „Vesnik“ umesto Konstantina Bogdanovića, kog je zbog preterivanja u građanskim idejama smenio patrijarh Rajačić. Ignjatović tada radi kao tipični propagandista: za rat je krivio Mađare i veličao je bitku kod Sentomaša. Nakon rata, Ignjatović u svojim autobiografskim delima vrši samokritiku na taj period i početkom šezdesetih ponovo biva jedan od pobornika srpsko-mađarskog prijateljstva i rešavanja srpskih zahteva u Ugarskom saboru. Sa Miletićem je sarađivao sve do Austrougarske nagodbe, kada Miletić prelazi u opoziciju. Tada se Ignjatović od njih udaljava i pasivizira sve do osamdesetih, kada je istupio kao pobornik politike mađarske vlade, zbog čega je dugo smatran plaćenikom. To se odrazilo i na odnos srpske istoriografije koji je prema Ignjatoviću bio neblagonaklon, ali ne i osuđivački.
Vredan isticanja jeste i uticaj ideja Francuske revolucije na Jovana Steriju Popovića. Smatra se osnivačem srpske drame i izdankom srpskog građanstva koje liberalne ideje usvaja preko nemačke idealističke filozofije, kao i književnosti i publicistike. Po ocu je poticao iz cincarske porodice koja vuče korene iz Makedonije. Još za vreme studija prava koje je završio 1830. u Kežmarku, počeo je da se bavi književnošću i najveći broj dela je napisao do prelaska u Srbiju 1840. radi preuzimanja katedre prirodnog prava. U svojim romantičarskim delima on veliča borbu svih balkanskih naroda; to je bilo vreme stvaranja srpske države i grčkog ustanka. Svoja predavanja je zasnivao na slobodi misli, ograničenju državne vlasti, odgovornosti službenika i pravu na odbranu. On nije bio ni revolucionar, ni političar, ali ni deklarisani liberal već je studentima prenosio ono što je nudila tadašnja pravna filozofija. Kao obrazovanog čoveka, pogađalo ga je nerazumevanje između „nemačkara“, odnosno školovanih Srba iz Vojvodine, mahom pravnika, i društva u Kneževini Srbiji, gde su odlazili radi posla. Takođe, potresla ga je revolucionarna situacija u Vojvodini, gde se vratio baš 1848. godine. Srpskoj borbi se divio, čak je i njegova pesma „Ustaj, ustaj Srbine“ postala srpska Marseljeza, ali se sa druge strane gadio osmanskog vojnog ustrojstva dobrovoljaca iz Srbije, koje je podrazumevalo pljačku nakon borbe. Svoj doživljaj krvave revolucije je umereni Sterija pretočio u komediju „Rodoljupci“ i elegiju „Godina 1848“.
Međutim, liberalizam među Srbima u Vojvodini tokom XIX veka svakako je obeležio pokret Svetozara Miletića. NJegov liberalizam je građanski, a nacionalizam emancipatorski i samoodbrambeni, zasnovan na ravnopravnosti i suprotan šovinizmu. Svetozar Miletić je formulisao princip „Mi smo i Srbi i građani“, ističući jednak značaj nacionalne slobode, demokratije i građanskog društva. Ovaj pokret u svom delovanju jeste sadržao značajan elemenat nacionalnog romantizma, ali je to daleko od današnje predstave Miletića kao potpuno romantične ličnosti. NJegovu politiku odlikuje republikanizam, što se danas često prećutkuje jer je Miletić bio protivnik austrijskog cara kao takvog, ali i ideje dinastije u Kneževini Srbiji. Pored toga, Miletić je u „Zastavi“ kritikovao i elitu Kneževine Srbije, koju je smatrao produktom dvora, što baš i nije bilo tačno. Mihaila Polit-Desančića ne treba posebno predstavljati: bio je Miletićev mlađi prijatelj, saradnik i kasnije drugi čovek stranke. Poticao je iz ugledne porodice grčko-cincarskog porekla, te je kao i Miletić završio i doktorirao pravne i državne nauke. Za vreme studija u Parizu i Beču, upoznao je studente Jevrema Grujića i Jovana Ristića, kao i mlade austrijske i mađarske aristokrate. Divio se Hegelu i Lorencu fon Štajnu, koji ga je podstakao da piše za strane novine i časopise. Međutim, iako blizak Miletiću tokom najburnijih momenata i na liniji Bečkerečkog programa nakon raspada Srpske narodne slobodoumne stranke, u poznim godinama se on programski udaljava i zauzima poziciju ozbiljnog oportuniste tog vremena, koji je u određenim kriznim situacijama znao da bude pasivan.
Kao i među francuskim revolucionarima, međusobne razlike su dovele i do razdora među strujama nekada jedinstvene Miletićeve liberalne stranke. Na pragu XX veka, svaki pokušaj prevazilaženja njihovih razlika je bio neuspešan, dok je Bečkerečki program bio prepreka saradnji sa mađarskim političarima.
Ostavi komentar