Hunyadi János – Sibinjanin Janko: mađarski i srpski junak

Hunyadi János – Sibinjanin Janko: mađarski i srpski junak

Autor:  Doc. dr Boris Stojkovski

U poslednje vreme smo svedoci kako se odnosi Mađarske i Srbije, pa i sama dva naroda karakterišu kao najbolji u novijoj istoriji. Isto tako, činjenica je da je nedavna prošlost opterećena brojnim međusobnim sukobima, pa čak i vrlo tragičnim i krvavim događajima. Međutim, srpsko-mađarski, odnosno srpsko-ugarski odnosi imaju duboku tradiciju. Oni su često bili vrlo kompleksni i kretali su se od savezničkih do otvoreno neprijateljskih. Srednji vek je pun primera i jednih i drugih veza. Jedna od svakako najvažnijih ličnosti u tom kontekstu je bio i Janoš Hunjadi, odnosno Sibinjanin Janko. Iako je i on sam imao vrlo komplikovane i neretko neprijateljske odnose sa Srbijom i despotom Đurđem Brankovićem, njegovi pohodi protiv Turaka, kao i ratovanje na gotovo celoj teritoriji današnje Srbije učinili su ga besmrtnim epskim junakom i srpskim herojem.

Rođen je, prema nekima 1387. ili 1407. godine. Otac mu se zvao Vajk, sin Serba/Šerbana, a braća Magoš i Radul. Majka mu je bila Elizabeta Moržinai ili neka nepoznata Grkinja, kako piše hroničar njegovog sina Matije Korvina, Antonio Bonfini. Poreklo mu je najverovatnije vlaško, a u izvorima se spominje kao Ianco, Ιάγγος, Ιάνκο(ς), Ιανγγου i slično. NJegovim se poreklom najviše bavio mađarski istoričar Andraš Kubinji koji je najubedljivije i dokazao njegovo vlaško poreklo. Rečeni Bonfini pokrenuo je tezu o tome da je Hunjadi zapravo Žigmundov vanbračni sin, a jedan drugi pisac Gašpar Heltai (XVI vek) je proširio.

Legende o srpskom poreklu ovog ugarskog vojskovođe potiču iz XIX veka, a do njih je došlo usled mešanja imena Serb i Šerban sa Srbijom, odnosno sa sličnošću tih imena. U tom periodu se javlja i teza da je morao biti rimokatolik. Savinski letopis (XVII vek) je prvi koji donosi legendu o srpskom poreklu, koja je uobličena kao što je rečeno u XIX u Srpski rječnik i delo Vuka Karadžić kao i brojne bugarštice, epske pesme koje sve od reda tvrde da je Hunjadi sin despota Stefana Lazarevića, i stvara se fiktivna  veza Nemanjići-Lazarevići-Hunjadi-Zmaj Ognjeni Vuk. Srpski humanista, rimokatolički biskup Novog Brda i Ulcinjanin rodom, Martin Segon ga naziva pravoslavcem, ali i velikim junakom.

Međutim, kao što je poznato, istoriografija se vodi isključivo izvornim materijalom. Ako bismo se koncentrisali isključivo na primarne istorijske izvore, odnosno diplomatičku građu naići ćemo na prvi siguran pomen ove znamenite ličnosti. Prvi pomen je u povelji kralja Žigmunda od 18. oktobra 1409. godine kada Janošev otac, on i braća dobijaju zamak Vajdahunjad. NJegov otac Vojk služio je na kraljevskomm dvoru, a dvojica ugarskih istoričara poznog srednjeg veka Janoš Turoci i Antonio Bonfini pominju preseljenje iz Vlaške u Ugarsku.

Janko Hunjadi je svoju karijeru započeo u vrlo mladim godinama. Bio je u službi ugledne ugarske vlastele: Firentinca Pipa Skolarija (u našoj epici poznat i kao Filip Madžarin), kao i u službama velikih porodica juga Ugarske kao što su Iločki ili Gorjanski. Jedan od njegovih gospodara čiji je službenik bio, je u nekom trenutku bio i srpski despot Stefan Lazarević, o čemu svedoči vizantijski pisac Laonik Halkokondil. U prilog ove teze je i činjenica da je i otac Hunjadijeve žene Ladislav Silađi bio despotov familijar. Sa rečenom porodicom se orodio 1429. godine kada je sklopio brak sa Elizabetom Silađi. Janko Hunjadi potom je 1431-1433. godine u službi Filipa Marije Viskontija, a istorijski izvori ga potvrđuju u pratnji kralja Žigmunda 1433. goidne u Rim na krunisanje, postao dvorski vitez, i čak pozajmio 1200 florina kralju koji je bio večito dužan. Sve je ovo dokaz njegovog uspona u feudalnoj hijerarhiji ugarske države. Službovao je zatim i kod Franje Talovca u Severinu.

Smrt Žigmunda Luksemburškog, kao dolazak Albrehta Habzburškog na ugarski tron doveli su do novih komplikacija u Ugarskoj, a ni spoljno-politička situacija nije bila povoljnija. Prvi pad Despotovine 1439. godine, kada despot Đurađ Branković dolazi na svoje posede u Ugarskoj, kao i Firentinska unija sklopljena iste godine dovode do prvih pokreta protiv Osmanlija koji su se sad ustoličili uz samu granicu sa Ugarskom. Vlastela se sakupila kod Titela, i tada su izvojevane prve Hunjadijeve manje pobede nad Osmanlijama. Braća Hunjadi, kao posledica ovih prvih borbi protiv Turaka postaju severinski banovi, i nazivaju se u jednoj povelji barones veri regni Hungariae.

Od tada počinje njegova karijera na dva polja. Sa jedne strane je Janoš Hunjadi borac protiv nadiruće turske zavojevačke sile i branilac čitave Evrope. Sa druge strane ugarski feudalac koji je od početka upleo u komplikovane feudalne odnose unutar same Ugarske. Pomoć je pružio novom ugarskom kralju Vladislavu III 1441. godine kada Jovan Hunjadi erdeljski vojvoda, i tada mu je glavni zadatak pacifikacija Erdelja. Postaje potom zapovednik Beograda i tamiški župan, zajedno sa Iločkim,  ali u praksi samo Hunjadi upravlja jugom Ugarske. Obnovio je sam Beograd nakon neuspele prve opsade 1440. godine, a pre avgusta 1440. godine prvi sukobi sa Osmanlijama u Vlaškoj. Pobeda nad Ishak-begom iz Smedereva je usledila 1441. godine, ali ju je pratio težak poraz od Mezid-bega kod Marošsentimrea, nakon kojeg Iločki i Hunjadi spašavaju grad Nađseben, odnosno Sibiu opsade. Borbe u Erdelju se nastavljaju i 22. marta 1442. godine izvojevana je velika pobeda nad osmanskim neprijateljem kod Đulafehervara.

Dolazak Julijana Čezarinija u maju 1442. godine je obeležio protivturske planove u Ugarskoj. Ovah vatreni propovednik krstaškog rata i kardinal Rimokatoličke crkve bio je duhovni podstrekač borbe protiv Turaka. Hunjadi se istovremeno nastavio isticati svojom vojnom veštinom i sukobi sa Turcima su se nastavljali vrlo povoljno za njega. Ostvarena je znamenita i velika pobeda kod Jalomice u septembru kada je Janko Hunjadi porazio Šihabedin-pašu.

Nakon svih ovih uspeha usledio je novi pohod 1443-1444. godine, koji je u čitavoj istoriji ostao upamćen kao Duga vojna i u kojoj  je sveukupno učestvovalo 25-27 000 vojnika. Na čelu su se nalazili kralj Vladislav i Hunjadi, a njihov saveznik, ugarski baron i srpski despot Đurađ Branković dao je pomoć od čak 8000 vojnika. Nizali su se veliki uspesi, padali su redom Niš, Kruševac i Sofija koji su povraćeni u hrišćanske ruke odnosno osvojeni, a i potučen je osmanski vojskovođa Kasim, inače rumelijski beglerbeg.

Kao rezultat Duge vojne, ali i mukotrpnih pregovora dve strane sklopljen je Segedinski mir 1444. godine i usledila je obnova Despotovine. Ovaj mir nije dočekan u Ugarskoj svuda sa oduševljenjem, a kardinal Julijan Čezarini pozivao je na rat dalje svim sredstvima protiv Turaka. Despot Đurađ Branković daje svoje posede Hunjadiju u zalog u zamenu za mir i tu je bila klica svih njihovih kasnijih sukoba, koji je zapravo bio čisto feudalne prirode i odnosio se na bogate posede koje je despot Đurađ imao kao jedan od najuglednijih barona ugarskoga kraljevstva. Kralj na kraju odbija mirovni ugovor, usledio je krstaški pohod, kao i znamenita bitka kod Varne 1444. godine, kada je kralj bukvalno srljao iz pobede u smrt i veliki poraz krstaške vojske. Despot Đurađ poštujući odredbe mira i zarad obnove svoje države nije učestvovao u ovom pohodu.

Nakon Varne, Hunjadijeva uloga u unutrašnjoj politici postaje ključna jer je 6. juna 1446. godine proglašen regentom Ugarske. Tada se daleko više upleo i u feudalne sukobe i kompleksne odnose unutar Ugarske, istovremeno ne zanemarujući ni svoju poziciju kao borac protiv Osmanlija. Neuspešni sukob sa Celjskima u Slavoniji, kao i jedan vrlo komplikovan odnos sa carem Fridrihom III karakterisali su ovaj period njegove vladavine, a njegov protivnik Ladislav Gorjanski postao je palatin. Mešanje u unutrašnje prilike u Vlaškoj i nametanje svojih kandidata, kao i ubistvo Vlada Cepeša, oca čuvenog Drakule, obeležili su dalju njegovu upravu. Zatim su usledili i novi sukobi sa Celjskim ali ova velikaška porodica nije isterana iz Slavonije i Hunjadi je morao da se sporazume sa njima.

Poslanstva koja je Hunjadi slao Skenderbegu i Arijanitu, drugom albanskom velikašu pokazuju, međutim, da Jovan Hunjadi nijednog momenta nije zapostavio borbu protiv Turaka koja će mu doneti slavu. Naprotiv, upravo je 1448. godine organizovao novi krstaški pohod čiji je fatalni ishod bila Druga Kosovska bitka 17-19. oktobra 1448. godine. Nakon ove bitke i teškog poraza krstaša u trodnevnom obračunu sa Osmanlijama Hunjadi i despot Đurađ su došli u otvoren sukob. Pored ranijeg sporenja oko poseda, sada se umešala i činjenica da srpski vladar nije uzeo učešće u ovom pohodu, štaviše, sprečio je Skenderbega da uopšte pomogne Hunjadiju. Na koncu i samog ugarskog gubernatora je zarobio, te je Janko Hunjadi proveo neko vreme kao sužanj u Smederevu. Svog sina Ladislava je na kraju ostavio kao taoca i morao je vratiti sve posede despotu Đurđu.

Druga Kosovska bitka i spajanje njene tradicije sa prvom iz 1389. godine, kao i aktivnosti samog Hunjadija doveli su do rađanja mita o izdaji Brankovića koja se proširila vremenom i na njegovog pretka vlastelina Vuka Brankovića. Kao spomen na ovu bitku u narodu je ostala Jankova klisura, ali i narodne izreke Kasno Janko na Kosovo stiže i Prošao kao Janko na Kosovu, na ovaj način Hunjadi je imao još jednu zaslugu za srpsku epiku, sem što je postao kasnije njen značajni protagonista.

Pored ovih konflikata, trajao je i sukob sa češkim zapovednikom Janom Jiskrom (sve do 1450. godine), kojeg Hunjadi na kraju nije uspeo da pobedi, ali je uspostavio savezničke odnose. Bosanski kralj Stjepan Tomaš i Bogdan moldavski vojvoda bili su Hunjadiju saveznici koji su mu izjavili zakletve vernosti i to je bio značajan uspeh za Janoša Hunjadija koji se potom odlučio konačno obračunati sa srpskim despotom Đurđem. Konfiskacija Brankovićevih poseda usledila je 1450. godine, kad i upad u Smederevo i oslobađanje Ladislava iz tamnice. Konačno, mir je sklopljen u avgustu 1451. godine, a Janoš Hunjadi je otkupio posede za 150 000 dukata. Uz posredovanje despota Đurđa Brankovića, kao posledica mira sa srpskim vladarom, došlo je i do mira sa Turcima.

Janoš Hunjadi se sada mogao baviti ugarskim stvarima. Naime, jedan od pretendenata za naslednika ugarskog prestola Ladislav V Posmrče se nalazio pod nadzorom Fridriha III Habzburga. U periodu 1451-1453. godine odnosi sa Fridrihom III su se zakomplikovali. Naime, najpre je Hunjadi u savezu sa još dvojicom velikaša sklopio tajni sporazum sa habzburškim carem, koji bi time upravljao posedima kralja Ladislava u Austriji i nadalje bio njegov staratelj, a Hunjadi bi i dalje imao odrešene ruke kao gubernator. Međutim, kada se Fridrih III u Italiji bavio svojim krunisanjem došlo je do ustanka čeških i austrijskih staleža, podrška je stigla i od ugarske Dijete. Fridrih III je popustio i usledio je povratak kralja Ladislava V Posmrčeta, a Hunjadi je postao generalni kapetan kraljevstva. Sukobi na Dijeti između protivnika i pristalica Janka Hunjadija su se nastavili, kao i osmansko napredovanje. Novi sultan Mehmed Osvajač je čim je osvojio Carigrad 1453. godine krenuo na Balkan. Rat protiv Turaka je vođen uglavnom u Srbiji, a Hunjadi je predvodio prodor do Kruševca 1454. godine. Na unutrašnjem planu juna 1455. godine usledilo je pomirenje sa protivnicima. Sve je to bila najava najslavnije epopeje ugarskog srednjeg veka, kao i samog Hunjadija-odbrane Beograda. Isto tako, to je bio i njegov poslednji veliki poduhvat. Da li je i to pomirenje bilo neko znamenje kraja, ostaje da samo nagađamo.

U pismu naslovljenom Judi Makavejskom upućene su zlokobne reči kako neće doći pomoć sa zapada! Dubrovčani, pak, poslovično dobro informisani, Janku Hunjadiju poslali su prvo upozorenje da  sultan Mehmed II priprema napad! Beograd je bio kapija Ugarske, ključ srednje Evrope, najvažniji bedem hrišćanstva tih dekada kada je osmansko nadiranje bilo sve žešće i kada je mladi ambiciozni i moćni Mehmed Osvajač osvojio glavu sveta-Carigrad, ustremivši se potom i na Balkan i Centralnu Evropu. U Ugarsku je tada došao još jedan vatreni propovednik krstaškog rata, gorljivi rimokatolik franjevac Jovan Kapistran. Komandant Beograda postao je još jedan kasniji srpski epski junak, a ugarski vlastelin Mihajlo Silađi (Svilojević). Sve je bilo spremno za turski napad.

Jun 1456. godine, i Turci, vođeni samim sultanom su bili pred Beogradom. Za 4. jul je planiran početak napada. Branioci su ostali čvrsti i nepokolebljivi, iako je Mehmed doveo ogromnu vojsku i pripremio pohod vrlo pažljivo. Nedaleko od Zemuna 14. jula izvojevana je velika pobeda na Dunavu i prednost ugarske, odnosno hrišćanske vojske i branilaca Beograda bila je velika. Sultan je za 21. jul naredio opšti napad, i to je zapravo bila i noć odluke. Osvajač Carigrada, gazija islamskog sveta, sada je bio smrtno ranjen. To je izazvalo ozbiljna komešanja u trupama napadača. Pobuna u osmanskoj vojsci, kao i pogibija najuglednijih dostojanstvenika i vojskovođa turske države dovele su do toga da sultan zapovedi povlačenje. Hrišćani su pobedili! Čitava Evropa je odahnula.

Ali nije sve bilo toliko sjajno. Post festum su se raspreli sukobi oko zasluge za pobedu, kuga se širila vojskom, zaraženi su bili i mnogi velikaši pa i sam Hunjadi. U pobedničkom taboru je vladala  smrt, iako se istovremeno širila pobednička slava sve do Etiopije u kojoj su tada čuli za ugarskog vlastelina, vojskovođu i junaka Janoša Hunjadija. Zvona su počela da zvone u podne, što je ostalo do danas. Beograd je bio velika epopeja, Hunjadijev zenit i vrhunac. On je taj koji je organizovao tu odbranu, on je taj koji je komandovao, iako nije ni došao u sam grad. Ali je pokupio doista sve lovorike i slavu. Kuga je međutim uzela danke, umro je Jovan Kapistran, koji je sahranjen u Iloku i kanonizovan, a 11. jula 1456. godine, kao posledica kuge usledila je i smrt Jovana Hunjadija.

Legenda o njemu je, međutim, tek počela da živi. Prvi ju je širio Antonio Bonfini u nameri da Hunjadijevce izdigne kao porodicu. Francuski istoričar XV stoleća po imenu Filip de Komin je pisao o slavi Janka Hunjadija, kao i pisac Eneja Silvije Pikolomini, koji je postao papa pod imenom Pije II. U doba ugarske renesanse Petar Ranzan, značajni ugarski humanista i titularni sremski biskup takođe je pisao o velikoj slavi Janka Hunjadija.

Pominjani Gašpar Heltai je utro put novovekovnoj i savremenoj tradiciji o Hunjadiju i kod Mađara i kod Srba, a nemalu zaslugu imaju i srpski letopisi i epska tradicija. On postaje Sibinjanin Janko, a još neki ugarski velikaši osim njega ulaze u srpsku epiku i postaju deo kosovskog ciklusa, ali i celokupne srpske mitologije. Janoš Hunjadi kao borac protiv Turaka u svesti još uvek pod Osmanlijama porobljenih Srba uzdigao se u slavnog heroja.

U mađarskoj književnosti slavni poeta Janoš Aranj napisao je čuvenu poemu Szibinyáni Jank  o Hunjadiju, a o njemu su pisali mnogi slavni mađarski autori kakvi su Kišfaludi, Darvaš, Komjati. Slava o njemu je doprla do Engleske, pa je 1515. Vinklin de Vird napisao metričku romansu Kapistran, a Hana Brand je sačinila delo pod nazivom Opsada Beograda koje se izvodilou Noriču. Iako je bio vlaškog porekla, tek je Nikolae Čaušesku popularizovao Hunjadija i on je kao Janko od Hunedoare postao i značajna figura rumunske istorije. Do danas, ostao je heroj i znameniti lik kojeg slave i Srbi i Mađari i ostao je kao zalog zajedničke tradicije, u kojoj je bilo i saradnje, i sukoba i zajedničkih i suprotstavljenih interesa, ali i jedinstva u otporu prema islamskom zavojevaču.