Autor: msr Srđan Graovac, istoričar
Srpska crkva, država i narod, ove 2023. godine obeležiće još jedan važan jubilej – 825 godina manastira Hilandar. Samim tim, posebna je prilika da se ponovo prisetimo značaja ovog izvorišta srpske kulture i duhovnosti. I to ne samo zato što i danas, nakon toliko vekova, hilandarska riznica čuva materijalnu kulturnu baštinu od izvanrednog značaja, ili zato što je taj manastir sam po sebi, svojom arhitekturom, reljefima, freskoslikarstvom, zdanje od neprocenjive vrednosti. Nego zato što su srpski etnos i Hilandar, kao jedna od njegovih najvrednijih tvorevina, duboko, sudbinski povezani. Gradnjom Hilandara mi smo gradili sebe, ogledalo svoje kulture, simbol svog civilizacijskog stremljenja. Izgradili smo izvorište sa koga se duhovnošću i znanjem vekovima napajaju generacije mladih srpskih naraštaja, stvarajući na tekovinama Hilandara svoj identitet. Zato govoreći ili pišući o 825 godina istorije Hilandara mi govorimo i pišemo o sebi, ne samo o dragocenom segmentu naše prošlosti, već o zdanju koje je svedok istorije, koje je delilo sudbinu crkve i naroda, kako u onim najlepšim i najslavnijim, tako i u onim najtragičnijim vremenima. Možda je najbolje o tome, šta je Hilandar i zašto je toliko važan za Srbe, govorio sveti vladika Nikolaj Velimirović rečima: „Hilandar je uvek bio, jeste i biće – ogledalo srpstva“.
Sveti Grigorije Palama je Atos nazvao „otadžbinom vrlina“. I možda je to najslikovitiji opis za ovaj specifičan i jedinstven deo grčkog poluostrva Halkidiki. Naime, Sveta Gora ili Atos predstavlja svojevrsnu monašku republiku, koja je jedan od najznačajnijih centara pravoslavnog Hrišćanstva. Na Svetoj Gori živi više od dve hiljade monaha u dvadeset manastira, među kojima se nalazi dragulj srpske duhovnosti i kulture, Hilandar.
Osnovan od strane Georgija Helandrisa, još u X veku, manastir Hilandar je prvobitno bio grčki hram. Međutim, stradao je usled napada pirata tako da je vremenom opusteo. U trenutku kada su Rastko Nemanjić – Sveti Sava i njegov otac Stefan Nemanja – Sveti Simeon odlučili da obnove tu svetinju, kako bi je učinili središtem života srpskog monaštva na Atosu, Hilandar je praktično bio porušen. Na molbu Svetog Save i Svetog Simeona Vizantijski car Aleksije III Anđeo odgovorio je pozitivno i 1198. godine darovao im je manastir Hilandar. Uz materijalnu podršku tadašnjeg srpskog velikog župana Stefana Nemanjića, a budućeg kralja Stefana Prvovenčanog, oni su obnovili manastir te se smatraju osnivačima „srpskog Hilandara“. Inače, Sveti Simeon je preminuo u manastiru Hilandar, a prema predanju iz njegovog groba ističe sveto miro zbog čega je proglašen za Mirotočivog.
Sveti Sava svakako spada u najznačajnije ličnosti srpske istorije. Bio je monah, iguman manastira Studenice, književnik, diplomata i prvi arhiepiskop autokefalne Srpske pravoslavne crkve. Sastavio je prvi i osnovni zakonik srpske crkve i države, Nomokanon (nomos – zakon i kanon – pravilo). U naučnostručnoj ali i široj javnosti ovo kapitalno pravničko delo srpskog srednjeg veka poznato je još i pod imenima Zakonopravilo i Krmčija. Orginal Zakonopravila nije sačuvan, ali jeste jedanaest njegovih prepisa, među kojima i Hilandarski. Takođe, u vreme obnavljanja Hilandara, Sveti Sava sastavio je svojevrstan pravilnik za monaški i isposnički život poznat kao Karejski tipik. Napisan na pergamentu on danas predstavlja najstariji sačuvani srpski dokument, koji se nalazi i čuva u hilandarskoj riznici. Zanimljivo je pomenuti i to da je sa svog poslednjeg putovanja, uoči upokojenja, Sveti Sava iz Palestine doneo najstariju i najpoznatiju hilandarsku ikonu, Bogorodicu trojeručicu. Sveti Sava je nesporno odigrao najvažniju ulogu u stvaranju, organizaciji i početnom razvoju manastira Hilandar. Taj manastir plod je njegove vizije, da tu na Svetoj Gori, gde se i sam zamonašio, srpski monasi imaju svoj duhovni centar.
Primer svetih Save i Simeona nastavili su i drugi izdanci slavne i svetorodne dinastije Nemanjić, dajući svoj doprinos tome da Hilandar postane jedan od najvažnijih centara srpske duhovnosti i kulture. Još je Stefan Prvovenčani, ne samo finansirao obnovu Hilandara, već mu je obezbedio prva sela kao baštinu iz koje će se Manastir izdržavati. Inače, jedan od najznačajnijih ktitora manastira Hilandar bio je srpski kralj Milutin, koji je na mestu stare podigao novu Crkvu Vavedenja Bogorodice, a koja i danas služi kao saborni hram. Sem toga, kralj Milutin je finansirao gradnju zidina Hilandara, pirgova (kula), oslikavanje manastirskih crkvi i trpezarije.
Period najvećeg ekonomskog razvoja manastir je imao u vreme cara Dušana. Dušan Silni i njegova vlastela bogato su darivali Hilandar tako da je manastir u vlasništvu imao desetine imanja i drugih pokretnih i nepokretnih dobara. Zanimljivo je pomenuti da je Dušan, sklanjajući se od kuge 1347. godine, došao u Hilandar vodeći sa sobom suprugu Jelenu, čime je narušena strogo poštovana tradicija o zabrani dolaska žena na Svetu Goru. Inače, po predanju, monasi su podigli krst kraj puta na mestu na kom su dočekali velikog srpskog vladara, a koji posetioci i danas mogu da obiđu.
Smrću Dušanovog sina cara Uroša 1371. godine ugašena je dinastija Nemanjić, ali ne i podrška srpskih vladara Hilandarau. Posebno se svojim ktitorskim angažmanom istakao knez Lazar Hrebeljanović. U bogatoj manastirskoj arhivi i danas se, između ostalog, čuva njegova povelja hilandarskoj bolnici, sa pečatom na kom je lik srpskog kneza. Međutim, bilo je to vreme zalaska slave i moći srpske srednjevekovne države, sa čijim slabljenjem je postepeno bledeo i sjaj Hilandara. Posedi su mu umanjivani, a manastirsko bogatstvo sve više se topilo. Posebno je taj proces bio izražen tokom XV veka i osmanlijskih osvajanja na Balkanu.
Svoj najteži period manastir Hilandar, kao i celokupni srpski narod, preživeli su tokom viševekovnog osmanlijskog ropstva. Padom Despotovine 1459. godine ugašena je srpska srednjevekovna država, čime je manastir Hilandar izgubio svoj najveći oslonac. Međutim, čak ni u tim najtežim vremenima Hilandar nije zaboravljen. Brigu o njemu preuzeli su viđeniji Srbi. Isprva potomci uglednih srpskih vladarskih porodica poput Brankovića ili Jakšića, istaknutih vlastelina koji su bežeći pred Turcima prešli u Ugarsku. Na spisku ktitora Hilandara našli su se čak i oni koji su prešli na islam, poput Ahmeda Hercegovića potomka Stjepana Vukčića Kosače, Hercega od Svetog Save. Zanimljivo je pomenuti da se, u to teško vreme, za Hilandar posebno zauzimala Mara Branković, kći despota Đurađa, a supruga sultana Murata II. Mara Branković ne samo što je veći deo svoje imovine zaveštala Hilandaru, nego ga je za života redovno materijalno pomagala. Takođe, uspela je ubediti vlaške vojvode da preuzmu ktitorstvo nad manastirom, što je svakako, bar u jednom periodu, doprinelo popravljanju njegovog materijalnog stanja. Suštinski, Manastir je tada opstajao zahvaljujući upornosti monaštva, podršci bogatih pojedinaca, ali i stranih vladara, među kojima su se posebno istakle vlaške i moldavske vojvode, kao i ruski carevi poput Ivana IV Groznog.
Krajem XIX veka Hilandar se našao u velikim dugovima. Sa druge strane, bugarski monasi postali su većina u manastiru pa je samim tim pretila realna opasnost da Hilandar izgubi srpski karakter. Međutim, u poslednji čas intervenisao je srpski kralj Aleksandar Obrenović. Zahvaljujući zalaganju tog, u srpskoj javnosti neretko potcenjenog vladara, poslednjeg Obrenovića na srpskom prestolu, dugovi Manastira su plaćeni, a Hilandar je ostao srpski. Inače, prilikom posete kralja Aleksandra Obrenovića Hilandaru, na Vaskrs 1896. godine, bratstvo manastira na poklon mu je dalo jedan od najstarijih i najlepših ćirilični rukopisa iz svoje riznice, Miroslavljevo jevanđelje.
Riznica manastira Hilandar čuva kulturno blago od neprocenjive vrednosti, rukopisne i štampane knjige, povelje vladara, razna arhivska dokumenta i umetnine. Biblioteka manastira Hilandar poseduje zbirku ćirilskih rukopisa od XII do XIX veka sa oko 1000 jedinica, zbirku grčkih rukopisa sa preko 150 kodeksa i „filada“ od XI do XIX veka, kao i zbirku stare srpske štampane knjige od XV do XVII veka.
Arhiva manastira Hilandar čuva brojne povelje srpskih, vizantijskih, ruskih i drugih vladara i velmoža, kao i veliki broj drugih dragocenih dokumenata. Posebno vredne su Hrisovulja cara Aleksija III iz 1198. godine, Povelja velikog župana Stefana Nemanjića iz 1200/1 godine, Hrisovulja kralja Milutina izdata isposnici Svetog Save u Kareji iz 1318. godine, Hrisovulja Stefana Dečanskog iz 1327. godine, Hrisovulja cara Dušana izdata na saboru u Krupištima, 1355. godine, Hrisovulja Andronika II iz januara 1299. godine, Hrisovulja Andronika III iz 1321. godine, povelja ruskih careva Ivana Groznog iz 1571 i Borisa Godunova iz 1603. godine…
U Hilandaru se nalaze raznovrsna dela primenjene umetnosti poput sitne kamene plastike, zlatarski predmeti, duborezi, tkanine, nameštaj… Posebnu vrednost imaju Jefimijina zavesa za carske dveri iz XIV veka, Diptih despotice Jelene iz XIV veka, Mletački diptih iz XIII veka, kao i katapetazma iz XVI veka, poklon kneginje Anastasije, supruge ruskog cara Ivana IV Groznog.
Unutrašnjost objekata manastirskog kompleksa bogato je oslikana ikonostasima iz XVII, XVIII i XIX veka, ali važno je naglasiti da Hilandar čuva i veliki broj izuzetno vrednih ikona iz perioda od XII do XIX veka. Po svojoj lepoti i značaju ističu se pored čudotvorne ikone Bogorodice Trojeručice i mozaička ikona Bogorodice Odigitrije iz 1200. godine. Takođe, izdvajaju se i ikone Vavedenja Bogorodice iz XIV veka i Hrista Pantokratora iz XIII veka.
Manastir Hilandar predstavljao je središte razvoja srpske srednjevekovne književnosti. U tom manastiru stvarala su, uz svetog Savu, dva najznačajnija srpska autora, monasi Domentijan i Teodosije. Domentijan je ostao upamćen po svojim žitijima Svetog Save i Svetog Simeona, a Teodosije po Žitiju Svetog Save i Žitiju svetog Petra Koriškog. Važnosti Hilandara za razvoj srpske književnosti možda je najbolje istakla dr Irina Špadijer, naučnica koja se decenijama bavi istraživanjem pisanog nasleđa Svete Gore, rečima: „Grčki Atos sa srpskim Hilandarom na njemu bio je mnogo više od simboličnog ukrštanja dveju kultura, dva naroda i dva jezika pod plaštom kozmopolitskog vizantijskog pravoslavlja. On je predstavljao idealno mesto na kome se, već duhovno osmišljena i utemeljena u otečastvu, i poetički mogla roditi srpska književnost.“
Hilandar je teško postradao u požaru 2004. godine, kada je izgorelo više od polovine manastirskog zdanja. Međutim, uz pomoć donatora, bratstvo manastira je do 2020. godine uspelo da obnovi najveći deo objekata. Zahvaljujući angažovanju, Vlade Srbije i Republike Srpske, donatora iz zemlje i inostranstva, kao i uz značajnu podršku Rusije i Grčke manastir Hilandar ponovo sija punim sjajem.
IZVORI I LITERATURA
Mirjana Živojinović, Manastir Hilandar: Osnivanje Hilandara. Galerija SANU, Beograd, 1998.
Mirjana Živojinović, Manastir Hilandar: Vlastelinstvo manastira Hilandara u Srednjem veku. Galerija SANU, Beograd, 1998.
Sima Ćirković, Manastir Hilandar: Hilandar i Srbija. Galerija SANU, Beograd, 1998.
Aleksandar Fotić, Manastir Hilandar: Prilagođavanje i opstanak Hilandara u Osmanskom carstvu. Galerija SANU, Beograd, 1998.
Irina Špadijer, Manastir Hilandar: Književnost. Galerija SANU, Beograd, 1998.
Srđan Đurić, Manastir Hilandar: Ikone od XII do XVII veka. Galerija SANU, Beograd, 1998.
Bojana Radojković, Manastir Hilandar: Riznica. Galerija SANU, Beograd, 1998.
Irina Špadijer, Svetogorska baština. Čigoja štampa, Beograd, 2014.
Vladimir Ćorović, Sveta Gora i Hilandar. Manastir Hilandar, Beograd, 1985.
Sreten Petković, Hilandar. Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, Beograd, 1999.
Miloš Blagojević, Srbija Nemanjića i Hilandar. Društvo istoričara Južnobačkog i Sremskog okruga, Novi Sad, 1999.
Ostavi komentar