∗ Za izradu eseja koji se nalazi pred čitaocima bazično je korišćena literatura JELINI STAROG NOVOG SADA KAO DEO GRČKE DIJASPORE autora Miroslava M. Jovičina
Autor: msr LJiljana Dragosavljević Savin, istoričar
Grci i Cincari u Novom Sadu su sebe zvali Jelinima, Grcima i Grko-Cincarima, bez obzira na njihove unutrašnje podele. U zvaničnim spisima Cincari se nazivaju Graeci vulgo Csinsares ili samo Csincares, Vallchus, Vallches ili Graeco-Valachus vulgo Czinczar, Kuzovalachos, Macedovalahos, a Grci i oni koji su se predstavljali Grcima, kao Graeci, Hellenes. Običan novosadski svet ih je nazivao: Cincari, Grci, Greci, Kucovlasi, Vlaho-Cincari, Grko-Cincari, Grko-Rumuni, Vlaho-Rumuni, Greko-Vlasi, Makedo-Romani, Makedo-Vlasi. Tokom više od jednog veka, od prve polovine 18. do sredine 19. veka, ovi ljudi su svoju prepisku vodili isključivo na grčkom jeziku, što znači da su se oni, bez obzira na etničko poreklo i jezičke razlike, u civilizacijskom smislu smatrali Grcima.
Većina članova Grčke opštine Novog Sada bila je cincarskog porekla, što potvrđuju popisi koje su obavljale državne, gradske i crkvene vlasti. Cincari su kao narod negrčkog porekla stizali u ove krajeve uglavnom već helenizovani. Usled nedostatka jasno izgrađene sopstvene nacionalne svesti i osećanja, a uz veliku želju da ih sredina vidi i doživi kao Grke, veliki broj pripadnika cincarskog etničkog korpusa odbacio je prepoznatljiva obeležja svog porekla, smatrajući se pravim Jelinima. Koliko su novosadski Jelini bili Grci a koliko Cincari, Vasa Stajić u svome članku Cincari u Novom Sadu kaže sledeće: „Nemamo podataka da bismo se upuštali u pitanje o razlici između Grka i Kucovlaha. Reći ćemo samo opšti utisak: krvne razlike nema; Grcima su se smatrali već helenizovani Kucovlasi, dok autentični Kucovlasi tek žele toliko naučiti grčki, da bi se smeli nazvati Grcima, pa zato žrtvuju veliki novac za izdržavanje Grčke škole. Mislimo da su pravi Grci među naturalizovanim Grcima, odnosno helenizovanim Kucovlasima Novog Sada, ako ih je uopšte bilo, bili toliko retki kao bele vrane. Imamo utisak da za celu opštinu važi ono što je Zmaj rekao o ćir-Simi, junaku pripovetke Naš LJubomir… više Cincar nego Grk!”
Usled oskudnih istorijskih izvora i malo sačuvanih dokumenata, gotovo je nemoguće tačno odrediti kada su prvi Cincari i Grci i u kom broju stigli na područje budućeg Novog Sada. Pouzdano se zna da ih je u ovim krajevima bilo u vreme turske vladavine. Dušan J. Popović kaže da je stalno naseljenih porodica Grka i Cincara tokom 1746. godine u Petrovaradinskom Šancu bilo deset i pored njih još nepoznat broj privremenih pečalbara samaca. Približan broj ovih samaca je teško odrediti, jer se većina njih nije prijavljivala vlastima kako bi izbegli plaćanje poreza, nisu imali registrovan dućan, već su trgovali na pijaci ili su bez dozvole vlasti torbarili po okolnim naseljima na obroncima Fruške gore i u Šajkaškoj. Ova kategorija privremeno boravećih Jelina bila je za vlast, kao i za istoriju, nevidljiva, jer nisu posedovali nepokretnu imovinu ni registrovane delatnosti. Dok su boravili u Austriji, turski trgovci su imali slobodu trgovanja i kretanja u skladu sa ugovorima mirovnih konferencija u Sremskim Karlovcima, Požarevcu i Beogradu. Šanački Grci i Cincari su kao turski državljani bili u nadležnosti vojnih vlasti, odnosno pod nadzorom komande Petrovaradinske tvrđave.
Novosadsku varoš osnovali su trgovci i zanatlije poreklom iz turskih krajeva na Balkanu, a među njima je bilo mnogo Cincara. To je naročito uočljivo po položaju ulica, načinu zidanja najstarijih kuća u čaršiji i izraženom orijentalnom duhu. NJihove kuće su bile tipično orijentalnog tipa, sa trgovinama i zanatskim radionicama sa ulične strane na koju su gledali ćepenci, istočnjački prozori sa kapcima. Spratne dvorišne zgrade protezale su se iza trgovine duž avlije i u njima se stanovalo i držane su magaze. Na spratu su štrčali doksati na koje se stizalo škripavim basamcima. Ulice su bile uske i krivudave, natkrivene strejama kuća koje su se gotovo dodirivale na sredini ulice. Mihajlo Polit Desančić u svojoj knjizi Pokojnici opisuje novosadske gradsko jezgro iz vremena svoje mladosti i kaže da kada je padala kiša, moglo se ići po suvom celom dužinom Dunavske i Ćurčijske ulice.
Za vreme poslednjeg Austro-turskog rata koji je vođen 1787‒1791. godine, u Novi Sad je stigao veliki broj Srba izbeglica iz Turske, a sa njima su pristizali Cincari i Grci. Bili su to uglavnom trgovci koji su dolazili iz straha za ličnu bezbednost i da im poslovi ne bi trpeli gubitke. To je bio poslednji masovni talas jelinskih izbeglica koji je zapljusnuo Novi Sad i sela po južnoj Bačkoj. Svi došljaci , uglavnom muški, bili su prihvatani bez ikakvih detaljnih provera i odmah im je, bez obavezne supruge, bilo ponuđeno austrijsko državljanstvo. Ratno stanje je doprinelo da se mirnodopski zakoni, rigidni u vezi sa prijemom turskih državljana u austrijsko podanstvo, u praksi prećutno suspenduju.
Novosadske Jeline možemo podeliti u pet povezanih grupa, s obzirom na etničko poreklo njihovih predaka, lingvističke osobenosti i njihovu trenutnu nacionalnu svest. U prve četiri grupe spadaju Cincari, dok su u petu grupu svrstani malobrojni pravi Grci. Prvu grupu čine Cincari koji su došli iz Makedonije i pored svog jezika i grčkih kulturnih uticaja stečenih u postojbini, imali su i primese slovenskog mentaliteta, običajnih i jezičkih elemenata preuzetih od makedonskog ili bugarskog življa. Nacionalno amorfni i bez snažne tradicije pripadanja, nastojali su da se što manje razlikuju od većinskog srpskog stanovništva kako bi izbegli potencijalne smetnje prilikom poslovanja. Stoga su brzo posrbljavali svoja prezimena srpskim sufiksima -ić, -vić, -ski, -ov, deci su davali srpska imena, oni koji su dolazili kao momci uglavnom bi se ženili pravoslavnim Srpkinjama. Pored svojih imendana, mnogi bi uzimali krsnu slavu svoje supruge, odlazili bi u srpske crkve i u takvim porodicama dominirao je srpski jezik, dok je grčki bio prisutan kao obrazovno sredstvo. Ovi Cincari su se najjednostavnije i najbrže posrbili već u prvoj generaciji.
Drugu grupu čine Cincari koji su u postojbini stekli poluhelenski identitet i predstavljali su prilično neodređen, ali masovan grčko-cincarski supstrat. Smatrali su se Cincarima grčkog duha, koristili su kulturne elemente oba entiteta i sebe nazivali Grko-Cincarima. U kućama su pričali grčki i cincarski, a u čaršiji srpski sa karakterističnim naglaskom. NJihova deca išla su u Grčku školu koja je sve do Bune bila prestižna i najbolja osnovna škola u Novom Sadu. Ova grupa bila je najbrojnija i istorijski najreprezentativnija. Predstavnici ove grupe su za života uspevali da sačuvaju etničku posebnost, ali njihovi unuci su napuštali jelinski duh i stapali se s srpskom većinom. Sredinom 19. veka gotovo svi potomci Grko-Cincara su bili svesni svog južnjačkog porekla, ali su se smatrali Srbima i činili su čvrsto srpsko jezgro Novog Sada.
Treću grupu činili su oni Cincari koji su u južnu Ugarsku stizali kao gotovo Grci. Tačnije, oni su sebe smatrali velikim, pravim i čistokrvnim Grcima. Držali su se uz zajednicu malobrojnih autentičnih Grka, koji ih nisu smatrali sebi ravnima, ali im je godila njihova masovnost i njihov finansijski potencijal u borbi protiv asimilacije. Cincari ove grupe mešali su se biološki samo sa sebi sličnima i pravim Grcima, dovodeći sebi za žene devojke iz zavičaja, koje su decu morale da vaspitavaju po strogo grčkom uzoru. Članovi ove grupe bili su brojniji od pravih Grka, grčkoj zajednici su davali masovnost i snagu, a tokom nekoliko generacija mešanja bilo ih je teško razlikovati od čistokrvnih Grka. Dominatnu grčku crtu uspeli su da sačuvaju do kraja 19. veka, ali ni ove porodice nisu uspele da se odupru biološkom nestanku ili spontanom posrbljavanju. Tipični predstavnici Cincara koji su insistirali na grčkom imenu i biću bili su: Đurkovići-Servijski, Paraskeva Hadži-Janjin, Gadeše, Sofijali, Vulko i drugi.
Četvrta grupa Cincara bila je najmalobrojnija i najkraće je trajala. Predstavlja tvrdo cincarsko jezgro koga su sačinjavali retki nacionalno svesni Cincari. Oni nisu pristajali da budu ni Grci ni Srbi, ali se nisu odricali usvojene grčke duhovnosti, kao ni prijateljstva, rodbinskih i drugih veza sa Srbima. Prvi put je ova grupa bila zapažena u Novom Sadu tokom februarskih zbivanja 1782. godine, kada se grčka zajednica odvojila od Srba. Nikola Duzi je tada izašao sa zahtevom da se tek osnovano Novosadsko grčko opštestvo nazove Zajednica Grka i Kucovlaha, ali grkofilska većina je ovu inicijativu odbacila. Početkom 19. veka deo ugarskih Cincara se u Pešti odvojio od Grka, pod snažnim uticajem svojih prvih prosvetitelja Roze i Bojađija, što je imalo uticaja i na novosadske Jeline. Tako se 1821. godine pojavio zvaničan zahtev (isti onaj koji je pre pola veka postavio Nikola Duzi) da se zvanični naziv grčke opštine promeni u Grčko-kucovlaška opština Novog Sada. Ovoga puta većinski Cincari nisu odustali i za svoje narodno ime izborili su se pred sudom 1823. godine, posle dve godine parničenja. Pojava nacionalne svesti nije bila dovoljna da bi se ova grupa Cincara očuvala. Ni ona nije bila imuna na posrbljavanje i do kraja 19. veka je nestala.
Najmalobrojniji među novosadskim Jelinima bili su autentični Grci, ljudi helenskog porekla, Grci po krvi. Pripadnost helenskom etnosu, grčki maternji jezik, porodica, običaji, škola na grčkom jeziku koju su osnovali, antička veličina i vizantijska državna tradicija bili su stožer ove grupe. Ovaj tip Grka bio je čuvar jelinske zajednice i uzor filhelenskim Cincarima. Grcima nije bilo dovoljno to što su u novosadskim crkvama prisustvovali pravoslavnom bogosluženju, već su se izborili da to bogosluženje bude na njihovom maternjem jeziku, sa obaveznim prisustvom grčkog sveštenika. Iako su mnogi Novosađani, došljaci sa juga, tvrdili da su čisto grčkog porekla, pravi etnički Grci Novog Sada bili su profesor muzike Aleksandar Morfidis Nizis, učitelji Nikolaos Janakides, Georgije Beljanski (Grk sa slovenskim prezimenom), Antim Papa(s) Papakostopulos, Žmerne ili Smirnasi, porodica Polita i još neki retki Novosađani. Naročito pažljivo se čuvao tvrdi grčki krug, njegovi članovi služili su se isključivo grčkim jezikom, međusobno su se ženili, udavali, kumovali i družili. Stabilnost svih navedenih grko-cincarskih grupa i njenih predstavnika nije bila uvek jednako čvrsta, jer su se one međusobno preplitale i mešale, a neki članovi su zbog interesa prelazili iz grupe u grupu.
Grčka imena, a posebno prezimena, karakteristična su po poslednjem slogu, sufiksu koji glasi -os, -is, -as ili -es, a takvih je u Novom Sadu bilo izuzetno malo. Većina Grko-Cincara imala je uglavnom grčka imena – Dimitrije (skraćemo Dima), Simeon ili Sima, Hristodul, Hristos ili Rista, Nikolau, Nikolaos, Nikolaj ili Nikola, Georgije ili Đorđe, Aleksandar ili Aleksa, Stefan ili Stevan, Petar, Vasilije i druga, zatim biblijska imena hebrejskog porekla – Lazar, Jelisaveta, Rahila, Danilo Avram, Manojlo ili Emanuilo, Mihajlo ili Mihailo, Jovan, Rafailo ili Rafajlo i druga, kao i vlaška imena, izvedena iz latinskih uzora – Konstantin ili Kosta, Radul, Oliver, Janko, Hariš, Marko i druga. Sredinom 18. veka nailazimo na Cincare u Novom Sadu sa slovenskim imenima, kao što su Stojan, Stanko, Rajko, Bogdan. Uz većinu ovih imena ne idu grčka, već cincarska ili srpska prezimena: Stajo, Sterio ili Šterio, Bozda, Tambul ili Stamuli ili Stanbuli (pokazuje porodično poreklo iz Konstantinopolja), Popaćiro, Dera, Duzi, Duka, Čamčafil, Puljo, Batut, Bilja, Vulpe (na cincarskom lisac), Leka, Kamber, Čakra, Žmerna, Polit, Foro, Patrać, Pustenika, Hadži-Janjin, Hadži-Laskar, Hadži-Bogdan, Hadži-Vulko… U svojoj prvoj novosadskoj generaciji ovi ljudi su se ipak svrstavali u red Grka. U drugoj polovini 18. veka u Novom Sadu je živeo priličan broj ovih ljudi koji su se na zvaničnim mestima i u latinskim dokumentima potpisivali posrbljenim oblicima svojih ranijih, jelinskih prezimena: Konstatinovići, Popovići, Dimići, Dimovići, Kostići, Nikolići, Manaojlovići, Vasiljevići ili Vasiljevi, Aleksijevići, Sarandići, Dimitrijevići, Georgijevići, Hadžići, Đurkovići (Servijski), Jovanovići, Pavlovići, Rajkovići. Svi ovi ljudi su uz Beljanskog bili pripadnici najborbenijeg dela grčke zajednice i nosioci pokreta za školsku i crkvenu nezavisnost grčke zajednice Novog Sada. Motivi za posrbljavanje prezimena kod ovih ljudi su bili različiti, od potrebe za društvenom podobnošću, preko poslovne mimikrije, do neizbežnog uticaja supruga Srpkinja. U većem delu 19. veka susrećemo biblijska imena, koja su svojoj deci davali kako Grko-Cincari, tako i Srbi. To su muška imena: Jovan, Lazar, Atanasije, Simon, Pavle, Konstantin (Kosta), Petar, Georgije (Đorđe), Arsen, Stefan (Stevan) i ženska imena: Sofija, Ana, Marija, Marta, Jelisaveta i druga. Kod imena kao što su Stavra, Nasta, Anastas, Lambro, Hristo, Paraskeva, Manojlo, Kiril, Argir, Janja, Hariš, Dijamandi, Dimo, dileme nema, jer su osobe koje su ih nosile bile isključivo rođene kao Grci, ili pre kao Cincari.
Na zahtev Ilirske dvorske kancelarije početkom 1792. godine sproveden je popis, koji je trebao da ustanovi koliko Grka i Cincara živi u Novom Sadu. Na osnovu obavljenog popisa sačinjen je dokument pod naslovom Familiarum Graeco Kuczo Valachorum Animarum item, ac denique Gnaror ac Ignaror Linguae Illyricae (Porodice Grka i Cincara i njihovi članovi (duše), koji znaju i oni koji ne znaju ilirski). Popis je dao sledeću sliku novosadske grčko-cincarske opštine: u Novom Sadu je 1792. godine živelo 104 jelinske porodice, sa 405 duša, od kojih je grčkih porodica bilo 35, sa ukupno 112 članova (100 je znalo srpski, 12 nije), a cincarskih porodica je bilo 64, sa 293 duše (23 nije razumelo ni govorilo srpski). Iz popisa se vidi da imena nekih čuvenih grko-cincarskih porodica nisu popisana, iako su te porodice tada živele u Novom Sadu, kao na primer Sarande, Politi, Pulitisi, Atanasije Balta i mnogi drugi.
Grko-cincarska zajednica u Novom Sadu je formalno opstala do druge polovine 19. veka, ali je njena erozija krenula mnogo ranije. NJihovu vitalnost i društvenu snagu slabio je sve manji broj novih članova, jer su prestali kolektivni dolasci sa juga i zajednica je počela da stagnira, a zatim lagano da odumire. Svoj biološki potencijal dodatno je gubila pretapanjem mnogih Jelina u Srbe, što je za opstanak zajednice bilo fatalnije i od biološkog izumiranja. Mnogi Jelini su se rodbinskim vezama vezali za srpsku zajednicu i živeli veoma aktivan i prosperitetan život, dok su čvrsti Grci, opredeljeni za nacionalni opstanak, ostajali malobrojni i usamljeni u svojim snovima na marginama društva, sve više udaljeni od naprednih tokova u gradu.
Ostavi komentar