Gospoda Jakšići u istorijskom pamćenju i državotvornoj nacionalnoj tradiciji

GOSPODA JAKŠIĆI U ISTORIJSKOM PAMĆENJU I DRŽAVOTVORNOJ NACIONALNOJ TRADICIJI

Autor: msr Srđan Graovac, istoričar

Slom srednjovekovne države, njenih institucija, društvene strukture i hijerarhije, iz svog povesnog ugla je pratila je i srednjovekovna plemićka porodica Jakšića, čiji ugled i sposobnosti njenih muških članova su postali veoma interesantni za ugarski kraljevski dvor tih burnih prelomnih godina. Istorijske fakte vezane za nestanak Despotovine i migracije plemićkog i starešinskog sloja srpskog naroda u Ugarsku, možemo potvrditi i na prikladan način analizirati posmatranjem geneaološke i društvene istorije ove porodice. Izvorna građa i literatura, doduše, ne pružaju mnogo podataka o poreklu Jakšića, niti o članovima ove porodice u vreme postojanja ili kolapsa Srpske despotovine, ali pouzdane vesti o njihovom životu i značaju koji su imali za istoriju Ugarske XV i XVI veka i srpskog naroda u njoj, relativno su brojne i dostupne. Znamenita porodična istorija Jakšića, kao najbližih saradnika ugarskih kraljeva, tzv. familijara (familiares), ovim činom je doživela potpuno novi obrt što je svakako doprinelo da uz druge srpske elitne porodice poput Brankovića, Belmuževića, Bakića, Balentića i ostalih, narodna tradicija i predanje je uzdignu na pijedestal slavne prošlosti Srba, koja je poput „svetionika na uzburkanom moru“ pružala nadu da „njihov brod“ nacionalnog identiteta, tokom vekova borbe za opšte izbavljenje i sreću, „mirno uplovi u luku spasa i opstanka“.[1]

Rodonačelnik porodice Jakšić je bio vojvoda Jakša Breščić, službenik despota Đurđa Brankovića (1427-1456), inače zapovednik srpskog vojnog odreda od 1500 konjanika koji su 1453. godine predstavljali pomoćnu tursku oružanu silu prilikom opsade Carigrada. Pre pada Despotovine, Jakšići su najverovatnije živeli u Jagodini, ali na početku vladavine energičnog ugarskog kralja Matije Korvina (1458-1490), oko 1464. godine, braća Stefan i Dmitar Jakšić, verovatno sinovi vojvode Jakše, preselili su se iz Turske u Ugarsku i naselili na teritoriji severno od reke Moriš. Uskoro, braća Jakšić su od kralja Matije u posed dobili grad Nađlak sa vlastelinstvom, a tokom narednih decenija, za zasluge učinjene kruni, porodica Jakšić je bogato nagrađivana brojnim vlastelinstvima, gradovima i naseljima. Stefan i Dmitar Jakšić su učestvovali u svim važnijim pohodima i ratovima kralja Matije i to ne samo u onim koji su vođeni u cilju odbrane južnih ugarskih granica od turske opasnosti, već i u ratovima protiv rimsko-nemačkog cara Fridriha III, okolnih hrišćanskih zemalja, i drugih. Članovi prve i delimično druge generacije porodice, a posebno Dmitar Jakšić i njegov sin Dmitar, bili su vrlo odani i požrtvovani junaci, zbog čega su ih ugarski vladari veoma uvažavali i vremeniom podizali njihov društveni status sve do klasičnog položaja mađarskih plemića sa titulom egregius, dok se u srpskim ispravama i drugim dokumentima njihova titula označavala srpskim terminom – vojvoda.

            Stefan je nakon kraće bolesti preminuo 1489. godine, a Dmitar je podlegao ranama zadobijenim tri godine ranije prilikom obavljanja poverljive diplomatske misije u ime kralja Matije na sultanovom dvoru u Carigradu. Braća Jakšić su imala brojne potomke. Stariji brat, Stefan je imao tri ćerke (Anu, Jelenu i Irinu) i tri sina (Dmitra, Stefana i Marka), dok je Dmitar imao četiri sina (Jovana, Dmitra, Petra i Đorđa). Stefanov sin, Marko i Dmitrov, Petar Jakšić, bili su najistaknutiji muški predstavnici ove porodice posle 1507. godine, a oko 1543. godine, izumrla je muška geneaološka linija porodice Jakšić. Ćerke Stefana Jakšića starijeg, bile su udate za ugledne velikaše iz raznih dinastija. Između ostalih, Ana je bila majka Jelene Lavović koja je bila udata za Vasilija Ivanoviča i u tom braku je rodila budućeg ruskog cara Ivana IV Groznog. Jelena je bila udata za srpske despote: Jovana Brankovića i Ivaniša Berislavića od Grabarja. NJen sin iz braka sa Ivanišem Berislavićem, Stefan Berislavić, takođe je nosio despotsko dostojanstvo. Poseban momenat porodične istorije predstavlja i činjenica da su se pripadnici „Stefanove grane“ izdvojili iz reda običnih plemića i vremenom dobili status ugarskih magnata, tzv. officiales banderiati „koji sa svojim ljudima, pod svojom zastavom, vojuju sa kraljem ugarskim“.[2] Najbolji primer integrisanja Jakšića u ugarski plemićki „stalež“ pruža status Stefana Jakšića II koji se 1498. godine pominje među svetskom banderijalnom gospodom.[3] Drugi aspekt determinisanja nove kulturološke afirmacije u mentalnom sklopu Jakšića, predstavlja životnu sudbinu i istorijsku ulogu ženskih potomaka Stefana starijeg. Udajom njegovih ćerki i unuka za ugledne srpske, mađarske, hrvatske, ruske … plemiće – magnate i dinaste, uspostavljene su rodbinske veze koje su snažno uticale na, pre svega jačanje značaja porodice, ali još više na „slabljenje“ homogenosti srpskog-etničkog i pravoslavnog-konfesionalnog određenja Jakšića. Velika kneginja Jelena Glinska, unuka Stefana I, njena majka kneginja Ana, a posebno despotica Jelena, udajom za magnate i dinaste nesrpskog porekla, omogućile su socio-etničke promene po pitanju karakternog ustrojstva porodice Jakšić. To ne znači da su one gubile vezu sa „očevom kućom“ – naprotiv, ali su ti odnosi po pravilu dobijali novi smisao i formu. Ako uzmemo za primer brakove Jelene Jakšić, videćemo koliko su uticaji versko-etničke tradicije i porodičnog nasleđa, ostvarili efekat na determinisanje karaktera njene ličnosti. Prisetimo se kako je kod nje, kao udovici despota Jovana iz tako ugledne srpske vladarske porodice Brankovića, preudaja za novog srpskog despota, ali katoličke veroispovesti, Ivaniša Berislavića izazvala gotovo pravu „psihološku dramu“, a svakako veoma uočljivo nespokojstvo. Upravo taj događaj „baca mnogo svetlosti“ na karakter potomaka braće Jakšić.[4].

Vekovima pre nego što je istoriografija u predmet svoje naučne delatnosti uključila i radove o istorijatu čuvene plemićke porodice Jakšića, narodna tradicija srpskog etnosa je i te kako posvetila pažnju istinskim junacima srpske i ugarske istorije u vremenu velikih turbulentnih promena i prelaza s kraja XV i u prvoj polovini XVI veka. Osnovu kasnijih istorijskih i istoriografskih istraživanja, kao i njihovih rezultata, činile su relativno skromne zbirke sačuvanih dokumenata i građe o prošlosti porodice Jakšić, brižljivo prikupljane u riznicama srpskih pravoslavnih manastira koji su predstavljali poslednje bastione odbrane i negovanja enormno bogatog nasleđa srpske kulture, kako u materijalnom, tako i u duhovnom pogledu. Naravno, pomenuta građa je čuvana i u arhivima najčuvenijih evropskih dvorova i prestonica, a brojni ratovi i različiti vidovi, pre svega političke nestabilnosti i društvenih potresa su u velikoj meri doprineli da znatan deo date čuvane građe i nasleđa o ovoj vlasteoskoj i predvoditeljskoj porodici srpskog sveta, u raznim epohama, doživi prilično tešku sudbinu i neslavan kraj. Nije potrebno da posebno naglašavamo koliko je to otežalo rad određenom (istina malom) broju istoričara i istraživača u XIX i XX veku koji su posvećivali pažnju naučno-istraživačkom radu, tumačenju, odnosno rekonstrukciji bogate i zanimljive istorije pripadnika ove porodice i njihovih međusobnih odnosa, kao i odnosa prema društvenim okolnostima i okolini na koju se odnosi i naša tema. Dakle, istorijski podaci i činjenice, odnosno istorijska istina o pomenutim pitanjima i problemima vezanim za iste je tokom vekova u velikoj meri postajala i ostajala nedostupna za šire narodne krugove srpske javnosti, a istovremeno i strahovito propadala i bila uništavana. Međutim, od potpunog zaborava Jakšiće je „sačuvala“, upravo ta srpska javnost, tj. običan puk preko sopstvene narodne tradicije koju je gradio pod teškim bremenom egzistencijalne ugroženosti, uzrokovanim vekovnim jarmom tuđinskih sila i interesa, a opstajući poput „usamljene hridine na uzburkanom moru pred naletima podivljalih talasa koji ruše sve pred sobom“. Jedna celovita studija o porodici srpske vlastele koja je nakon uništenja njene srednjovekovne države novu afirmaciju i tzv. zlatno doba doživela na prostorima susedne države i ne uvek gostoljubive sredine, mora u predmet svoga interesovanja i analize da uključi i pomenuti aspekt uticaja narodne tradicije i kulture na reafirmaciju njenog značaja u XIX i XX veku, a što je bilo usko povezano sa sveukupnim preporodom i opštom ekspanzijom nacionalne misli srpskog naroda.[5]

Putem narodnog predanja, prepričavanjem ili pevanjem, srpski svet je godinama, decenijama i stolećima, metodom usmenog prenošenja, u stvari edukovao različite naraštaje stanovništva o slavnoj i često tragičnoj prošlosti svoga naroda, odnosno „pričao je istoriju“. Na opisani način je nastala, a potom i očuvana srpska usmena književnost od XVI do XIX veka. Teorije književnosti i kasnije naučne rasprave u XX veku su punu pažnju posvetili pojedinim ciklusima srpske junačke epske pesme, ali većim delom onim koji su u predmetno-sadržajnom smislu govorili o ličnostima, događajima i procesima vezanim za srednjovekovni period i motive srpske istorije koju literarna javnost i nauka terminološki označavaju kao „Kosovski“ i „Pretkosovski ciklus“. Posmatrano sa kritičko-teleološke strane, postoji opravdanost za pomenuti odnos nauke i intelektualne elite prema pojedinim „slojevima“ umetničke književnosti, tj. pevačke usmene tradicije kod Srba. Jednostavno, u periodu i procesu sveukupne borbe naciona za obnovu i reafirmaciju svog položaja u odnosu na druge narode i zemlje, bilo je od esencijalne važnosti pokazati da je „taj narod nekada postojao i bio uvažavan i moćan“. Motivi i kasnija mitologizacija „kosovske žrtve“ i putem iste „mojsijevsko izbavljenje“ srpskog naroda, bili su dovoljan, ali i dominantan razlog zašto se naučna  javnost pri analizi istorije književnosti fokusirala prema ovim semantičkim segmentima epskog stvaralaštva. Slične vrednosti i interpretacije se mogu inputirati „nemanjićkoj epohi pretkosovskog ciklusa“, dakle vremenskom okviru kada je srednjovekovna srpska država nastajala i postojala. Naravno, kritika epskog stvaralaštva o periodu i procesima posle propasti srednjovekovne Despotovine je, dakako, postizala određene rezultate, ali je permanentno izbegavala da se pozabavi istorijskom simbolikom i idejnom komponentom pojedinih umetničkih i mitoloških predstava u pesmama „Pokosovskog ciklusa“.[6]

Ako se složimo da je podjarmljeni srpski svet pamćenje o slavnoj prošlosti čuvao putem epskog stvaralaštva, onda nije slučajnost što je tematika pokosovskog ciklusa duboko vezana za sudbine raznih elitnih porodica iz vremena posle pada srpskih država pod otomansku vlast i života istih na prostorima susednih zemalja, kakva je bila i Ugarska, a gde je živela i porodica Jakšić. Međutim, ako država u vremenu kada su ove porodice živele i delovale nije postojala, zašto je epsko stvaralaštvo, uopšte njima i posvetilo pažnju? Nisu slučajno nastajale pesme, legende i predanja o pomenutim porodicama Brankovića, Crnojevića, pa i o Jakšićima. LJudi su dobro znali i putem predanja pamtili ko su bili gospoda Jakšići, despotske porodice i druge zajednice i pojedinci prvačkog sloja srpskog društva u Ugarskoj. Ličnosti i porodice iz datog perioda su bile i te kako potrebne „ogoljenom društvu“, odnosno društvu koje je ostalo bez svog predvoditeljskog staleža, a samo sa Crkvom, specifičnog statusa i značaja u drugoj polovini XVI, ali i u XVII i XVIII veku, kao jedan motivacioni pokretač svih težnji i potreba kolektiviteta sa jasnim saznanjem da je i pored propasti srednjovekovnih država na prostoru druge zemlje, kakva je bila Ugarska, nasleđe državnosti nastavilo da živi. Pomenuta misao je kao vekovni zavet ostala duboko usađena u svest ili bolje da kažemo podsvest srpskog društva, a kako niko pouzdano nije imao prilike da o istoriji istog pruži bliža saznanja, prošlost je pretočena u legendu, a legenda je vremenom mitologizovana. Dakle, usmeno epsko pesništvo u kome se javljaju i pesme o Jakšićima je nastalo na istorijskim činjeničnim osnovama koje su vrlo često ostajale prilično skrivene „pod slojevima“ elemenata pesničkog stvaralaštva, umetničke slobode i interpretacija i transformacija raznih autora i samog puka. Zapisi srpskih junačkih pesama zahvataju vremensko razdoblje duže od tri stotine godina, od polovine XVI, pa sve do druge polovine XIX veka i istorijska zbivanja koja težište istorijskog života jednog naroda ili konkretno porodice Jakšić, pomeraju iz jednog njegovog područja u neko drugo[7], mogu da imaju za posledicu seobu saga i pesama, pri čemu može doći do određenih preoblikovanja i preinačenja. Kada su tačno nastale pesme o Jakšićima, danas je nemoguće precizno utvrditi, ali možemo konstatovati da na osnovu sadržaja pesama o despotu Vuku Grgureviću, Marku Kraljeviću ili braći Jakšić s npr. početka XIX veka, nikako ne možemo zaključiti šta se o njima pevalo u XVI veku. S druge strane jezička forma je doživela izvesne modifikacije, ali kada je u pitanju metar, pretpostavka je da su pesme pevane u deseteračkom stihu.[8]

Prema klasifikaciji Valtazara Bogišića, Franje Miklošiča i Asmusa Serensena, pesme o Jakšićima svrstavaju se u krug pesama koje imaju grupni naziv „Ciklus pesama iz unutrašnje Srbije“.[9] Navedena klasifikacija je utoliko zanimljivija ukoliko uzmemo u obzir da su pesme o despotskoj porodici Branković koji su i u epskoj književnosti predstavljeni kao rođaci ili „pobratimi“ Jakšića svrstani u tzv. „Ugro-srpski krug pesama“, s obzirom da su pesnički motivi u njima tesno vezani za Srem i ugarsku zemlju. Međutim, to nije slučaj sa Jakšićima, iako su Stefan i Dmitar stariji, kao i njihovi potomci živeli u Ugarskoj, što je u istorijskom smislu nesumnjivo. Serensen pruža objašnjenje da je pomenuta klasifikacija ovu podelu napravila na osnovu toga što, iako su Jakšići istorijski potvrđene ličnosti, pesme posvećene njima su „lišene istorijskog karaktera“, odnosno životi i događaji u njima se kreću u delokrugu privatnosti porodičnih zajednica.[10] Od zaborava i nestanka je sačuvano i zapisano nekoliko epskih narodnih pesama o Jakšićima. Naravno, na prvom mestu je potrebno da navedemo, a potom da se kritički osvrnemo na čuvenu pesmu „Dijoba Jakšića“. Pored nje, tu su i sledeće pesme: „Jakšići kušaju ljube“, „Jakšićima dvori poharani“, „Ženidba Jakšića Mitra“, „Ženidba Teodora Jakšića“, „Ropstvo i ženidba Jakšića Šćepana“, „Dva Jakšića i sestra im Jela“, „Bolovanje Jakšića Jovana“ i „Jakšić Stevan i ljuba mu Vidosava“. Već prema nazivima pesama, čiji autori su pojedini pevači ili zapisivači u kasnijem dobu, možemo da uočimo da tematika u junačkom pesništvu o Jakšićima ne izlazi iz poznatih okvira u kojima su se kretale epske pesme o drugim srpskim prvačkim, odnosno elitnim porodicama iz datog vremena. Sama imena glavnih likova i nosilaca radnje u pesmama o Jašićima, a pre svega u najčuvenijoj od njih, „Dijobi Jakšića“, otkrivaju određene okvirne strukturalne elemente junačkog epskog pevanja kod Srba. Pomenute strukturalne elemente možemo označiti kao svojevrsnu kristalizacionu tačku oko koje su se grupisali motivi legendi i pesama koji potiču iz drugih izvora. Radi se, po pravilu, o poremećaju do tada nepomućene bratske ljubavi i sloge, ponekad zbog ljubomore ili pohlepe, nekad usled svađe između žena ili kleveta od strane neke ljubomorne ili pohlepne žene. Svim varijacijama motiva zajedničko je to da se poremećeni odnos ili ponovo uspostavlja ili se počinjeno nedelo na određeni način okajava. Sam po sebi nameće se zaključak da takva građa koja se kreće oko najjednostavnijih elemenata ljudskog življenja može da ima svoje izvorište, ali i ishodište u sasvim uobičajenim ljudskim odnosima i prilikama. Nije, dakle, potreban neki poseban podsticaj iz delokruga života istorijski značajnih ličnosti da bi nastale takve pesme. Sa druge strane, opet se ne može poreći osnovanost zapažanja da narodno pesništvo putem takvih motiva je opisivalo ličnosti o kojima su se već pevale pesme i prenosile priče.[11]

Srpska književna kritika, kao i naučni krugovi šire provenijencije tokom decenija, pa i vekova analize srpske narodne epske poezije jednako su primetili da je u prvoj polovini XVI veka, ali i znatno kasnije „u narodu više pevano“, tj. nastajalo više pesama o porodici Jakšić i njenim članovima, nego o despotskoj porodici Brankovića, iako je evidentna činjenica da su „sremski Brankovići“ imali daleko veći uticaj i ulog u srpskoj istoriji od svih ostalih elitnih porodica srpskog naroda XV i XVI veka, pa i od Jakšića. Ulog porodice Branković o kome je ovde reč, hronološki je sezao u period i pre pojave Jakšića na političku i opšte-društvenu scenu, kako Despotovine do 1459. godine, tako i Ugarske kralja Matije Korvina i kasnijih vladara. Zbog toga, kritika istorije srpske književnosti opravdano postavlja pitanje kako je bilo moguće da slavna prošlost despotske porodice i potomaka Đurđa Smederevca u srpskoj narodnoj epici bude manje zastupljena od, u našem slučaju, pesama koje prikazuju Jakšiće i njihove porodične odnose. Po mišljenju autora postoje dva aspekta sa kojih možemo da posmatramo ovu problematiku i samim tim njena dva rešenja. Prvi aspekt se odnosi na posmatranje epske poezije iz književno-kritičkog ugla, a drugi iz naučno-istorijskog. Već u XV, a posebno u narednom XVI veku, široki slojevi srpskog etnosa pokušavajući da sagledaju uzroke propasti njihovog dotadašnjeg sveta i iskazujući svoje mišljenje putem usmenog predanja i junačke pesme, veoma brzo su za „sva zla koja su ih snašla“ okrivili i oklevetali Brankoviće, tačnije oca despota Đurđa Smederevca – Vuka Brankovića, zeta već tada legendarnog kneza Lazara Hrebeljanovića. „Kosovsku tragediju“ iz 1389. godine, kada su „Srbi izgubili Carstvo“, od najvažnijih velmoža, preživeo je jedino Vuk, što je srpskom puku bio dovoljan razlog da ga okrivi i za svo potonje stradanje. Književno-umetnički motivi u srpskoj epskoj poeziji jasno ukazuju na potrebu srpskog sveta da iz svog povesnog ugla personalizuju činjenice, okolnosti, uzroke i posledice nezavidnog stanja u kome se našao od druge polovine XV veka. Dokaze za pomenutu tvrdnju možemo da pronađemo u činjenici da se u junačkim pesmama za ličnosti članova kuće Brankovića redovno vezuju tradicionalni epski motivi izdaje i prevare, kako u njihovim privatnim bračno-rodbinskim relacijama, tako i u sferi odnosa ove plemićke porodice prema opšte-društvenim i državnim pitanjima. Brankovići su oklevetani kao tirani i slabe ličnosti, lakome prema svim ljudskim porocima i „gresima“ i nad kojima zapravo vladaju njihove supruge, obično pakosne i gorde, jednom rečju zlobne žene („prokleta Jerina“). U epskim pesmama i narodnom predanju, nasuprot Vuka ustanovljen je lik mučenika i junaka „iz naroda“, poput vojvode Miloša Obilića ili Marka Kraljevića čija dela su postala svojevrsni pandani „Vukovom putu izdaje i nevere“. Dakle, motivi junaštva i izdaje su postali osnovne i središnje teme uzdizanja mentalne svesti o potrebi izbavljenja i etničkog okupljanja srpskog naroda, nastalog u okvirima mita o kosovskom porazu i pobedi. Vuk Branković i njegova uloga u kosovskoj bici i dešavanjima pre i posle nje su zapravo bazične tačke nacionalne mitologije zasnovane na i danas aktuelnoj „kosovskoj sudbini“ i istoriji srpskog naroda.[12]

Do sada navedeno je i te kako uticalo na anonimne i poznate kreatore srpske epike da tokom vekova uslovno rečeno „izbegavaju“ pesme sa tematikom iz perioda života i vladavine despotske porodice Branković, pa je njihov broj znatno manji u odnosu na druge pesme. Hronološki posmatrano, Jakšići su svoj uticaj na tokove istorije ostvarili gotovo vek kasnije, a kada se pojavljuju pesme o ovoj porodici u prvoj polovini XVI veka, mit o izdaji Vuka Brankovića je već bio znatno ustaljen i opšte prihvaćen.[13] Verovatno je to i razlog zbog čega „narodni pevači“ za osnovnu tematiku i istorijsku „bazu“ epskih pesama radije uzimaju detalje i crte iz života članova kuće Jakšića i njihovih međusobnih odnosa nego porodice Branković. Samim tim i broj pesama o Brankovićima je u istoriji srpske književnosti ostao manji u odnosu na broj pesama o slavnoj prošlosti porodice Jakšić. Međutim, motiv izdaje posmatran sa književno-kritičkog aspekta nije bio jedini uslov koji je uticao na broj pesama o Brankovićima, jer se određene negativne tendencije mogu primetiti i u pesmama o Jakšićima, mada one nikada nisu fokusirane oko ideje o izdaji državnih interesa i krajnje malicioznom odnosu prema dužnostima društveno-političke elite da i svojim životima požrtvovano brane slobodu i čast zemlje i naroda. Motivi negativne uloge žene, porodične zadevice i raskoli, svakako jesu centralna tema u pesmama o Jakšićima, ali potpuno identične karakteristike srpske epske poezije možemo da uočimo i u pesmama o porodici Branković. Pored književno-kritičkog aspekta analize međusobnog odnosa pesama o Jakšićima i Brankovićima, ranije smo naveli da se data problematika može posmatrati i sa aspekta naučno-istorijskih postavki. Ne radi se samo o pukoj slučajnosti da pesme o Jakšićima nastaju u decenijama kada se ova porodica u priličnoj meri identifikovala sa ostalim porodicama ugarske vlastele, pa i sa onima mađarskog etničkog porekla, dakle u vremenu druge i treće generacije potomaka braće Jakšić. Kritično vreme na koje se odnosi i nastanak pomenutih pesama, iako je predstavljalo jedno burno opšte-političko razdoblje, sa presudnim događajima i lomovima, ipak je bio i period postepene naturalizacije srpskog stanovništva doseljenog na prostore Ugarskog kraljevstva koje više „nije gajilo iluzije“ da će se jednom vratiti na „svoja ognjišta“ i u staru postojbinu. Sasvim je moguće da je pomenuta činjenica bila dovoljan razlog da kolektivna svest Srba, upravo u tom periodu, „dobije dovoljno prostora i vremena“ da u daljinama svoje prošlosti potraži uzroke propasti i uslove za opstanak i izbavljenje. Uostalom, to su i bili osnovni motivacioni pokretači kreativne delatnosti naroda koji se napokon ustalio na jednom prostoru i počeo da stvara svoju istorijsko-mitsku prošlost, kazujući je putem predanja i epske pesme. Istorijska distanca u odnosu na vreme Kosovske bitke, uloge Vuka Brankovića, vladavine njegovih potomaka, ipak je bila neumoljiva. Naime, u prve dve decenije XVI veka izumrli su i poslednji muški predstavnici loze Brankovića, a ženski potomci su odrastali i edukovali se u zajednicama drugih plemićkih porodica, poput Berislavića ili samih Jakšića. U pamćenju naroda sva velika dela ove porodice su lagano počela da blede, a kolektivna svest je nastavila da pamti i shodno ranijim potrebama interpretira mit i to mit o izdaji, neveri, što je svojevrsno pravilo u procesima psiholoških pamćenja i zaboravljanja ljudskog uma, a pogotovo kolektivne svesti. Jednostavno rečeno, ljudima su Jakšići bili „bliži“ i „stvarni“ sudionici i savremenici svih zbivanja, pa su i ličnosti članova porodice postali glavni likovi i junaci srpske epske poezije za koje književnost motive izdaje i krivice nije mogla nikako da „veže“.[14]

„Gospode Jakšića“ nema već pola milenijuma, a o njima još uvek govore epske junačke pesme u kojima hiperbola, kao važan segment stilske konfiguracije srpske tradicionalne poezije u prozi, ipak ima samo dekorativnu funkciju, a nikako suštinsku ulogu. Postavlja se pitanje kako je to moguće, odnosno zašto jedna od osnovnih stilskih figura epske narodne pesme samo delimično mistifikuje ulogu i istorijsko mesto ove plemićke porodice prema kojoj je istorijska distanca tako upadljiva, a faktografski dokazi neumoljivo nedostupniji? Odgovor, naravno, nije jednostavan, ali pokušaćemo da pružimo što konciznije objašnjenje. Ukoliko zaobiđemo stilsko-figurativni element narodne epske pesme, istorijska „istina” o slavnoj prošlosti porodice Jakšić sačuvana na jedan metaforičan način kroz epsku poeziju je ipak faktografski i istoriografski proverljiva. Pomenuta analiza dovoljno ukazuje na činjenicu da je srpski narod u svesti svog kolektiviteta, tokom vekova tuđinske vlasti, sačuvao istorijsku uspomenu na Jakšiće. Međutim, taj proces kolektivnog pamćenja nikako se nije odvijao slučajno, zbog čega i nije imao efemerni karakter. Na početku izlaganja govorili smo o elementima koji su doprineli procesima očuvanja etničke i pravoslavno-konfesionalne strukture srpskog življa na prostorima kojima su upravljale tuđinske sile i države, poput Otomanske imperije ili Habzburške monarhije. Tada smo izneli sugestiju da istoriografija i ukupna istorijska nauka nisu posvetile dovoljno pažnje proučavanju pojave svojevrsnog socio-istorijskog fenomena koji je oblikovao ulogu i sudbinu uglednih srpskih porodica i pojedinaca, a koje smo na ovom mestu, koristeći dosadašnje rezultate studioznih analiza, terminološki determinisali kao „prvački sloj” srpskog naroda. Iako su Jakšići pripadali plemićkom sloju ugarskog društva, čiji „koreni” tog statusa potiču još iz vremena postojanja srednjovekovne Srpske despotovine, njihova ukupna delatnost i uloga, kao i raznovrsne veze sa pojedincima i porodicama tzv. „prvačkog sloja” srpskog naroda u Ugarskoj, uticale su na određivanje položaja ove porodice u smislu njenog identifikovanja sa drugim srpskim porodicama jednakog ili sličnog statusa.

[1] Istoriografija (posebno u prvoj polovini XX veka) i generalno istorijska nauka, Jakšićima su posvetile izvesnu pažnju, ali do danas mnoga pitanja i nedoumice iz porodične istorije su ostala nerazjašnjena. Takođe, izvorna građa koja bi omogućila široj javnosti bolji uvid u sve aspekte povesnice porodice Jakšić i dalje je u velikoj meri nedostupna, pre svega srpskim istraživačima. Međutim, postoji nekoliko dela objavljene izvorne građe i literature koje su važne za razumevanje date problematike. Navešćemo neka od njih: Blazovich L.,-Galantai E. Ludovicus Tubero, Kortörténeti Feljegyzések, Magyarorszag, Kristó Gy., Szegedi Középkortöréneti Könyvtár, 4, Szeged, 1994; Borovszky Samu, A Nagylaki uradalom története, Értekezések a történeti tudományok körébol, 18, 1900; Lendvai Miklós, Temes vármegye nemes családai, I. Kötet, Budapest, 1896; Vilmos Fraknói , Tomori Pál kiadatlan levelei, Történelmi Tár, Budapest, 1882; Stanoje Stanojević, Nešto o Jakšićima, Nova Iskra, Kraljevsko – srpska državna štamparija, Beograd, VI/1901; Jovan Radonić, Prilozi za istoriju braće Jakšića, Spomenik Srpske kraljevske akademije, 59, Beograd, 1923 i druga. Posebno je interesantna činjenica da gotovo ni jedan autor ili navedeno delo ne razmatra pitanje veze između uloge, značaja i delatnosti srpskih elitnih porodica „nedespotskog“ položaja (u ovom slučaju Jakšića) na prostoru Ugarske posle pada Srpske despotovine i tradicije državnosti srpskog etnosa.

[2] Jovan Radonić, Prilozi za istoriju braće Jakšića, Spomenik Srpske kraljevske akademije, 59, Beograd, 1923, str. 64

[3] Isto, str. 64. Potrebno je naglasiti da je sekretar kralja Vladislava II Jagelonca, Stefan Verbeci (Werböczi István), nekoliko godina posle odluke sabora iz 1505. o zabrani mogućnosti da za kralja Ugarske bude biran stranac, u svom zakonskom zborniku Corpus iuris Hungarici, nazvanom Tripartitom 1517. godine, na osnovu načela „Una eademque nobilitas“ („Jedno te isto plemstvo“), pravno izjednačio ceo plemićki sloj Mađarske. Uporedi i Petar Rokai, Zoltan Đere, Tibor Pal, Aleksandar Kasaš, Istorija Mađara, Klio, Beograd, 2002, str. 177 – 178.

[4] Jedno privatno pismo, pisano u Budimu 30. maja 1504. godine potvrđuje da je despotica pružila snažan i neobičan otpor prilikom sklapanja braka s novim srpskim despotom, katoličke veroispovesti, jer pored ostalih obaveštenja, iz njega saznajemo kako je supruga pokojnog despota, mlada despotica, izgubila svest dok su je kralj, kraljica, baroni i prelati čekali u velikoj sali dvora u Budimu, gde je bilo predviđeno da se održi svadbena svečanost. U pismu se dalje ističe da je „tri dana i tri noći provela u kraljičinim odajama, a zatim je ponovo pala kad je trebalo da se uda“. O ponašanju despotice Jelene, prilikom svadbenih svečanosti u Budimu 1504. godine, vidi: Marino Sanuto, Világkrónikája (II), Tőrténelmi Tár, 1877, 125.

[5] Vasa Čubrilović, Istorija političke misli u Srbiji XIX veka, Prosveta, Beograd, 1958, str. 23 – 49.

[6] Milorad Radević, Miodrag Maticki, Narodne pesme u srpskoj periodici do 1864, Matica srpska, Institut za književnost i umetnost, Novi Sad, Beograd, 2007, str. 7 – 64.

[7] Kada je u pitanju srpsko društvo, a samim tim i Jakšići, pomenuto pomeranje je u tolikoj meri bilo prisutno, kao gotovo ni kod jednog drugog naroda, budući da su razni njegovi delovi tokom vremena pripadali različitim državama i velikom spektru kulturnih krugova. Možemo da se prisetimo samo činjenice da je postojbina Jakšića bila u Srpskoj despotovini XV veka, da su braća Jakšić prvobitno živeli u Osmanlijskom carstvu, nakon pada Srbije 1459. godine, a kasnije u Pomorišju, odnosno Ugarskoj, pa će nam prethodno izneta rečenica biti mnogo jasnija, vidi: Asmus Serensen, Prilog istoriji razvoja srpskog junačkog pesništva, Studije o Srbima, preveo sa nemačkog jezika Tomislav Bekić, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Vukova zadužbina, Matica srpska, Beograd, Novi Sad, 1999, str. 16.

[8] Asmus Serensen, Prilog istoriji razvoja srpskog junačkog pesništva, Studije o Srbima, preveo sa nemačkog jezika Tomislav Bekić, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Vukova zadužbina, Matica srpska, Beograd, Novi Sad, 1999, str. 8 – 9.

[9] Isto, str. 54. Uporedi i Zoja Karanović, Narodne pesme u Matici, Matica srpska, Institut za književnost i jezik, Novi Sad, Beograd, 1999, str. 75 – 84.

[10] Prema mišljenju autora, Serensen u velikoj meri greši kada kaže da su pesme o Jakšićima „lišene istorijskog karaktera“. Pomenuti karakter je samo prikazan u drugačijoj formi, a već sada možemo da kažemo da je istorijski okvir i književno-umetnički motiv dešavanja u pesmama o Jakšićima prisutan i predstavljen kao prostorna i uslovno rečeno vremenska podloga deskripcije odnosa između vodećih aktanata, što je, zaista reprezent aspekta unutrašnje konstrukcije ovog konkretnog pesništva, o kome govori Asmus Serensen, vidi: LJubinko Milosavljević, Kolektivno pamćenje nezaborava, Moralna shvatanja u srpskim narodnim pjesmama, Prosveta, Niš, 1991, str. 110 – 111. Uporedi i Asmus Serensen, Prilog istoriji razvoja srpskog junačkog pesništva, Studije o Srbima, preveo sa nemačkog jezika Tomislav Bekić, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Vukova zadužbina, Matica srpska, Beograd, Novi Sad, 1999, str. 54 – 55.

[11] Asmus Serensen, nav. delo, str. 55.

[12] Momčilo Spremić, Đurađ Branković 1427 – 1456, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2006, str. 26 – 28.

[13] Isto, str. 26 – 28. Momčilo Spremić navodi da je i sam Đurađ Branković nerado ukazivao na svoje porodično poreklo, a kao primer za svoju hipotezu pominje povelju despota Đurđa izdanu Dubrovniku 1428. godine u kojoj je srpski despot izbegao da pomene ime svog oca Vuka Brankovića, kao jednog od vladara i srpskih velmoža koji su izdavali povelje i povlastice Dubrovčanima. Iako je despot u povelji zaista nabrajao imena svojih prethodnika („…u prve gospode srpske i u gospodina Svetago kneza Lazara i u svetopočivše gospođe kir Efrosine i u svetopočivšega gospodina i roditelja mi despota Stefana…“) i tom prilikom nije naveo i ime svog oca, potpuno je proizvoljna i naučno neutemeljena tvrdnja da je despot Đurađ želeo da i na pomenuti način napravi otklon od svog porodičnog porekla. Naime, u ispravi iz 1445. godine, ponovo izdatoj Dubrovniku, u kome mu je potvrdio ranije predviđene obaveze Despotovine, Đurađ Smederevac navodi i ime Vuka Brankovića, što samo potvrđuje da istorijskoj nauci nisu poznati razlozi zbog čega to isto nije učinio i 1428. godine.

[14] Ne smemo da zaboravimo da Jakšići na istorijsku scenu nastupaju nekoliko godina nakon propasti srednjovekovne despotovine Brankovića, a period kada nastaju pesme o njima počinje u periodu umiranja poslednjih članova čuvene porodice srpskih despota.