Geopolitika svetosavlja na razmeđu dva hrišćanska sveta

Geopolitika svetosavlja  na razmeđu dva hrišćanska sveta

Autor: LJubiša Despotović

Sveti Sava predstavlja neponovljivi lik naše nacionalne istorije. On je to bio ne samo za svoga vremena (burnog i bremenitog raznim istorijskim , geopolitičkim, verskim, kulturnim i nacionalnim iskušenjima) već je to po našem skromnom sudu i danas , predstavljajući paradigmatičan primer kako treba odgovorno delovati na zaštiti i unapređenju državnog, nacionalnog i verskog interesa svoga naroda. NJegovo delo je višeslojno i zaista puno primerima pravilnog postupanja i jasnog stava, kome i čemu treba dati prednost u pojedinim periodima državnog i verskog života srpskog naroda. Kada konstatujemo da je njegovo delo slojevito, onda mislimo na sledeće njegove dimenzije: on nam se pojavljuje kao izraziti modernizator države i kulturnog života (otuda u naslovu rada naziv „svetac – civilizator“); kao utemeljivač srpske crkve; prosvete; kao brižni delatnik u sferi zdravstvene brige narodne; graditelj i ktitor sakralnih objekata; diplomata i pregovarač; misionar i vizionar; monah podvižnik i arhiepiskop; pisac i „psalmopevac „; utemeljivač državnih zakona i crkvenih kanona; integrator i kreator nacionalnog identiteta srpske države i nacije; i još mnogo takvih uloga…

Prosvetiteljska delatnost Svetoga Save, sinhronizovana je sa tadašnjim evropskim tokovima prosvećivanja i modernizacije, ali je obogaćena i prilagođena srpskim državnim , kulturnim i verskim specifičnostima. On je takvu delatnost prosvećivanja i modernizacije upodobljavao nacionalnim potrebama, a ne pukom željom da podražava evropske srednjevekovne uzore i trendove. NJegovo prosvetiteljstvo je „netipično jer je praktično emancipatorsko i nacionalno-državno-crkveno nego što je teorijsko i ne može se podvesti pod prosvetiteljstvo u školskom smislu te reči“ ili pod filozofiju.“ (Nešković 2000 : 293) Stoga ga istoričar V. Ćorović spravom „svrstava u „svece – civilizatore“ koji su delovali potpuno s onu stranu verskog fanatizma prakse vladanja golom silom“. (isto, 293) Dakle, jedan veći deo ukupne delatnosti Svetoga Save, posvećen je prosvetnoj i modernizatorskoj ulozi i o tome pored samih uspeha svedoče i brojni istraživači njegovog dela, kako domaći tako i strani. „Neki autori uveravaju da on ipak nije mogao biti pravi pustinožitelj, jer je svoju delatnost podredio svom narodu, a ne bogu.(…) Sava je napustio pustinožiteljstvo u ime opštežiteljstva i tako postao političar, ali u crkvenoj odori.“ (isto, 295) U velikom broju oni ističu upravo ovaj aspekt njegovog rada, bez želje da umanje drugu misiju koja se ticala monaške i verske delatnosti. Taj uslovni dualizam više je istican zbog potrebe jasnijeg markiranja nacionalnog sadržaja, nego li u nameri da se potceni ovaj drugi verski deo. Ipak, moramo reći da je ocena Svetog Save kao „političara u crkvenoj odeždi“ preterana i udaljena od njegove stvarane istorijske uloge. Time što je delao u korist narodnu nije manje bio monah i duhovnik. Uzaludno je i pokušavati da se ospori njegova hristocentričnost i monaška posvećenost . Naprotiv, njegov rad je koliko složen i višedimenzionalan isto toliko usklađen i međuzavisan. „Ovo prosvetiteljstvo u svojoj višeslojnosti u osnovi je delatno, praktično, a po sadržini najpre nacionalno-emancipatorsko… Boreći se za nacionalnu emancipaciju, nacionalne institucije, jezik i kulturu, on je podstakao i usmerio izgradnju identiteta i samosvesti srpskog naroda. “ (isto, 298-299)

Nacionalno-emancipatorski potencijal Savinog rada ogledao se u jasnoj nameri da ostvari misiju oslobađanja srpske države , i crkve, od predominacije vizantijskog cezaropapizma. On je to činio sa namerom da izvrši diferencijaciju srpskog nacionalnog identiteta u mnoštvu drugih koji su bili utopljeni u tzv. univerzalizam vizantijskog komonvelta. Takva namera bila je utoliko teža za realizaciju jer su joj se suprotstavljali vekovni imperijalni interesi Vizantije koja je nastojala da sačuva političku i versku dominaciju nad prostorima srednjevekovnih srpskih županija (Zete i Raške) pre svega. „Razumljivo i Nomokanon ima u osnovi ideal simfonije, ali ovde se doslednije izvlači ideja ravnopravnosti crkve i države, odbija se cezaropapizam, ali i „istočni papizam“, odnosno hegemonija carigradske crkve nad nacionalnim crkvama i državama.“ (Nešković 2000:303)

Složenost takve misije dodatno je komplikovala i verska komponenta jer je u sklopu postojećih geopolitičkih interesa bilo neophodno naći spasonosnu formulu oslobođenja koja bi podsticala emancipaciju srpske države ( i vladarske titule velikog župana) i postizanje statusa srpskog kraljevstva, a da sa druge strane to ne ugrozi sticanje verskog statusa autokefalnosti , pogotovo što je nasuprot svemu tome stajala i druga konkurentska religijska i politička stvarnost oličena u Rimskoj crkvi i zapadnom političkom poretku moći. „To je doba kada su se na istom planu sukobila dva shvatanja: univerzalistička ideologija Vizantijskog carstva , i ideja o suverenosti, sublimisana u svetom kraljevstvu.“(Bojović 1999:355) NJegova nastojanja, naime, dobila su razrešenje u vidu izgradnje domaće srpske identitetske podloge, kao oblika „posrbljavanja“ stranih uticaja kako tada snažnijih vizantijskih tako i uticaja rimskog hrišćanstva, kulture, umetnosti , graditeljstva i sl. „Otuda neki istraživači (na primer, N. Velimirović, D. Obolenski, M. Kovačević) govore o tendenciji stvaranja srpskog hrišćanstva pod imenom svetosavlja.“ (isto, 301) O tome svedoči Sveti Nikolaj Velimirović u predgovoru knjizi Oca Justina Popovića „Svetosavlje kao filosofija života“, kada kaže: “ Svetosavlje nije drugo do Pravoslavno Hrišćanstvo srpskog stila i iskustva, izraženo u bogouglednim ličnostima, prvenstveno u Svetom Savi Nemanjinom.“dok sam otac Justin Popović ističe aksiološki i hristološki kontekst svetosavlja, kada kaže: “ Recite koja je to naša istorijska vrednost, a da posredno ili neposredno ne vodi poreklo od Svetog Save? (…) Svetosavlje, i kao kompleks svetosavskih ideja i kao kompleks svetosavskih metoda, izvire iz Hrista i NJegovog Evanđelja.“ (Popović 1993:105)

Filozof M. Kovačević u prenaglašeno kritički intoniranoj studiji „Svetosavlje kao ponavljanje“, iznosi diferenciran pristup da je u recepciji svetosavlja pogotovo onoj srednjevekovnoj moguće markirati najmanje dva njena oblika ili razumevanja.“ Savizam je u Domentijanovoj verziji tipična vlastelinska ideologija koja je svoje potrebe poistovetila sa potrebama srpskog naroda. U Teodosijevoj verziji, koja je, po D. Bogdanoviću, pisana 1316. ili pedeset i više godina posle Domentijana, savizam je postao samosvest naroda i njegova možda najjača sintetička snaga“. (Kovačević M. 1990:38) Naš bogoslov, D. Kalezić u svojoj knjizi posvećenoj Svetom Savi možda je na najjasniji i najprecizniji način definisao suštinu svetosavlja kada je napisao da taj duh svetitelja koji zrači iz mileševske kripte „čini da svetosavlje ne bude prizemna ideologija nego duhovnost pravoslavnih Srba. Kao takvo, ono je najautentičniji garant identiteta Srba hrišćana…“ (Kalezić 2006:241) A D. Obolenski u tom kontekstu kaže: „Savino zaveštanje pripada srpskom narodu čak i više od njegovog ovozemaljskog života.“ (Obolenski 1991:171)

Sasvim drugačije tumačenje Save i njegovog dela dao je Dimitrije Bogdanović u knjizi „Likovi svetitelja“ kada kaže: „Sveti Sava nije nacionalist, nije ni rodoljub, u savremenom smislu reči, nije državnik ni političar, nije prosvetitelj u stilu „dižite škole deca vas mole“, mada njegova delatnost ima dalekosežne posledice na raznim područjima života srpskog naroda. Ideologija Svetog Save nije nikakva „filosofija“ koja bi trebalo, valjda, da posluži kao osnova nacionalnog života i političkih stremljenja. NJegova ideologija je jevanđelje, i to u monaškoj interpretaciji.“ (Bogdanović 1991:94) Iskazani stav D. Bogdanovića je tipičan za onu školu mišljenja koja je duboko religioznog karaktera i monaško-pravoslavne inspiracije, koja smatra da je valjda „nečasno“ raditi na polzu naroda i države (čak i tada kada i sami ne poriču činjenice koje govore o njegovim zaslugama za narod) smatrajući valjda da će takvim ocenama biti „isprljani“ ili nedovoljno istaknuti njegovi nesumljivi monaški i duhovni podvizi i dostignuća. Osobito je podložna kritici Bogdanovićeva formulacija Savinog rada i života koju on naziva „ideologijom“, prenebregavajući sve negativne posledice takvog pojma, koji ni u jednoj varijaciji ne može imati pozitivnu konotaciju, pogotovo ako se posmatra u dijahronijskoj perspektivi.

SRPSKO „RASPEĆE“ IZMEĐU DVA CENTRA HRIŠĆANSKE MOĆI:

Tu geopolitičku složenicu u kojoj je srpski narod egzistirao na razmeđu dva interesno suprotstavljena hrišćanska sveta, spoznao je Sveti Sava veoma rano i sasvim jasno razumeo da su hrišćansko-vizantijski svet i zapadni svet povezani, ali ne i nužno monolitni i harmonizovani. „Potpuno svestan položaja Srbije na evropskim prostorima i u okviru hrišćanskih napetosti i podela ( „Istok na Zapadu i Zapad na Istoku“), on je nastojao da tu objektivnu razapetost prevlada idejom otvorenosti prema Rimu i Carigradu.“ (Nešković 2000: 300) Pomenuta otvorenost i tolerantnost bili su neophodan uslov nacionalne emancipacije (koja u sebi objedinjava podjednako značajne državne i crkvene aspekte). Jer on je delovao na više planova ali je plan postizanja srpske državne nezavisnosti i autokefalnosti crkve bila prioritetna. Ni jednu ni drugu nije mogao postići statičnom politikom, isključivošću i opredeljivanjem samo za jednu stranu imperijalnih centara moći. Čak i kada je nedvosmisleno optirao za pravoslavno hrišćanstvo istočne crkve, kojoj je kulturno i duhovno pripadao, nikada nije potcenjivao značaj očuvanja dobrih odnosa sa Rimom, kako zbog političkih potreba srpske države tako i zbog potrebe i nastojanja premošćavanja verskih razlika koje su sve više delile i udaljavale hrišćanski svet toga vremena. Na kraju krajeva takvu politiku je diktirala kako spoljašnja situacija tako i samo unutrašnje ustrojstvo srpske srednjevekovne države i crkve. „Nemanjino prisvajanje te prvenstveno primorske zemlje tokom 1180-tih bilo je veoma značajno za istoriju srednjevekovne srpske države. Pre svega, time je Raškoj pripojena znatna manjina koja je preko latinskih biskupija na južnom Jadranu bila podređena Rimskoj crkvi: tako se srednjevekovna Srbija u pogledu religije i kulture našla na raskršću između Vizantije i Zapada.“ (Obolenski 1991:123)

Biti jednostran i krut po pitanju saradnje sa Rimom, značilo je u bitnom segmentu ugroziti vitalne nacionalne interese srpskog naroda pogotovo u periodu okupacije Carigrada od strane Latina u periodu nakon četvrtog krstaškog rata 1204. godine (krstaši i mleci). Za njegovu elastičnost, i toleranciju u versko-političkim stvarima karakterističan je i sleći primer:  „On je zatekao u Srbiji „eklezijastički dualizam“, odnosno dvostruko krštenje (grčko i latinsko) i nije radio na naglom razbijanju tog stanja. NJegov odnos prema Rimu nije bio jednoznačan (…) on je bio odan istočnoj crkvi, a pre svega nacionalnoj srpskoj crkvi ali nije bio ni protivnik papstva.“ (Nešković 2000:302) „Taj eklezijastički dualizam ogledao se u tome što je Nemanju krstio latinski sveštenik u njegovoj rodnoj Duklji, a zatim ga je još kao dete „krizmao“ ili miropomazao grčki episkop Rasa.“ (Obolenski 1991:123.) To samo potvrđuje da je srpska država pod vlašću Nemanjića gajila jedan svojevrsni otvoren pristup prema crkveno-političkim pitanjima. Razumno i mudro, jer bi drugačija politika bila suprotstavljena vitalnim nacionalnim interesima našeg naroda. Ona je oscilirala između dva užarena i ratoborna jezgra, pokušavajući da ostane nacionalno državocentrična. Sa jedne strane izražena hegemonija Vizantije kojoj su Srbi vekovima skupo plaćali danak nacionalne i verske potčinjenosti a sa druge ekspanzionistička i agresivno nastrojena Zapadana Evropa predvođena Rimom i njegovom idejom vrhovnog verskog i političkog primata. O tome Ž. Vidović kaže: “ Zbog takvih zahteva Rimska crkva je tokom čitave svoje istorije dolazila u sukobe sa suverenim državama ili državama koje su nastojale da svoj suverenitet potvrde i prema Rimskoj crkvi. Prvo sa Vizantijom, a onda i sa zapadnim zemljama, monarhijama, i republikama, apsolutističkim i demokratskim. “ (Dimitrijević 2002 : 85)

Političke prilike toga vremena veoma često su nalagale da srpska strana zauzme ovakav otvoren stav i da sarađuje sa oba pola imperijalne moći, u zavisnosti koji je u tom periodu bio dominantniji ili koji je mogao više da donese za srpsku stvar. „Realno procenjujući političku situaciju na Balkanskom poluostrvu posle krstaškog osvajanja Carigrada, Stefan Nemanjić je vodio računa o nastalim promenama i pojačanom interesovanju zapadnih država za zbivanje u ovom području…“ (Istorija srpskog naroda, 2000:2999) Tipičan primer takve situacije je i krunisanje Stefana , srednjeg sina Nemanjinog i velikog župana Raškog, koji je tim činom obezbedio sebi kraljevsku krunu a svojoj zemlji priznanje i nezavisnost. „I Rim i Srbija su imali koristi od Stefanovog krunisanja. Nema sumnje da je Stefan sada prihvatio papu kao vrhovnu duhovnu vlast i da je svoje podanike podredio Rimskoj crkvi. (…) Svet je bio uzdržan i ugrožen Četvrtim krstaškim ratom, ali Stefan je, primivši kraljevsku krunu od pape, svojoj zemlji obezbedio legitimitet i nezavisnost. “ (Obolenski 1991:146) S obzirom na to da je Stefanovo krunisanje nailazilo na različita kontroverzna tumačenja u kasnijoj što narodnoj što crkvenoj i istorijskoj recepciji, insistirajući uglavnom na stavu da Sveti Sava nije odobravao ovaj bratov potez, navešćemo citat iz Teodosijevog „Žitija Svetog Save“ koji na vrlo neposredan način svedoči o njegovom odnosu prema ovom političkom činu sa jasnim verskim posledicama. „Nego kao što sam ja radi vas vlašću sveštenstva i kao glava crkve u Boga postavljen, potrebno je da se i onaj koji vama vlada u Bogu mirom ukrasi krunom carstva, a ovo je i u vašu čast i pohvalu slavu i veličanstvo. (…) Pošto je tada bio praznik Hrista Spasa i Boga našega, sveti svrši svenoćno pojanje sa svima molitvama, služeći i božanstvenu liturgiju sa svima episkopima i igumanima i sa mnogim sveštenicima. I u vreme kada treba da se osvećuje, uze k sebi u sveti oltar, u svetinju nad svetinjama, venceimenitoga brata velikog župana Stefana, molitvama i moljenjem Bogu blagoslovivši ga, bagrenicom i biserom opasavši ga i ukrasivši i vencem carstva časnu glavu njegovu venčavši, i mirom ga pomazavši, proglasi ga za Bogom samodržavna kralja srpskog.“(Teodosije 1992:138)

Istoriografske i verske kontroverze o Savinom odnosu prema Rimskoj crkvi, nastavile su da se množe vremenski duboko posle ovih naoko spornih događaja. NJihovo osporavanje je dolazilo daleko kasnije kada je srpska pravoslavna crkva, već definitivno postala deo Istočne crkve kako po svom dogmatsko-teološkom ustrojstvu tako i po eklisiološkoj i organizacionoj strukturi. Ovakve rasprave prenebregavaju da je vreme o kome sude i presuđuju u geopolitičkom, međunarodnom pa i verskom pogledu bilo smutno , kada tinjajući raskol još nije doživeo kasnije nepovratne razlike, koje su dovele do fatalnih podela po hrišćanski svet, a koje traju sve do danas. Zbog tih naknadnih interpretacija mnogi su upadali u krajnosti iskrivljavajući svoja tumačenja prošlosti i upodobljavajući ih pravovernim konfesionalnim standardima. O tome na vrlo jasan način piše i Dimitrije Obolenski kada kaže: „Nekoliko srpskih i ruskih autora, pripisujući svetu na Balkanu s početka trinaestog veka osećanje razjedinjenog hrišćanstva koje se pojavilo tek mnogo kasnije, pokušalo je da sačuva Savino pravoslavlje na taj način što će ga prikazati kao neprijatelja Rima. Neki rimokatolički pisci, podstaknuti suprotnom predrasudom , pokušavali su da dokažu da je Sava bio privržen Rimskoj crkvi. NJegova svesrdna odanost Istočnoj crkvi van svake je sumnje, ali postoje ipak razlozi za verovanje da on nije bio protivnik papstva. (…) I dalje, na Savin stav prema Rimu moralo je uticati i to što je u srpskim primorskim oblastima bilo mnogo katoličkog stanovništva. (…) i Stefanova politika, kako u njegovoj zemlji tako i van nje, morala je da vodi računa o tome da je znatan broj njegovih podanika, često najbogatijih i najkulturnijih, već pokolenjima pripadao Rimskoj crkvi.Nema razloga za sumnju da je i Sava poput svoga brata brinuo o katoličkim građanima srpske kraljevine.“(Obolenski 1991:151-152)

Svi navedeni primeri jasno pokazuju po nama važnu konstantu u delovanju i ponašanju Nemanjića, a posebno Svetoga Save. Ta konstanta ticala se njihove odgovorne nacionalne i verske politike. Bili su spremni da zarad ostvarivanja tako definisanih prioriteta svoju politiku usklade sa postojećim međunarodnim geopolitičkim prilikama i da iz takvih često vrlo složenih i teških okolnosti izvuku maksimum za svoj narod, željan nacionalne emancipacije i oslobođenja, u svakom pogledu, a državnom, crkvenom i kulturnom najviše. Najbolji primer takvog stava i politike, je i sticanje autokefalnosti srpske crkve na nivou arhiepiskopije 1219 godine, sa svim pripadajućim pravima njene samostalnosti. I tu priliku on nikako nije želeo da propusti. Naprotiv, sve što je kasnije činio pokazuje da je primarno vodio računa o nacionalnim interesima. Svoju crkvu i njenu organizaciju postavio je tako da joj da maksimalno nacionalni karakter, „čisteći“ je podjednako od oba uticaja kojima je do tada bila izložena. „Najvažnije od svega je to što je situacija u pogledu vere u Srbiji sada bila mnogo jasnija. Sava je mogao slobodno svojoj crkvi da da nacionalni karakter, mogao je grčke episkope u svojoj zemlji da zameni svojima, Srbima, i da kao protiv težu uticaju Rima u Primorju koristi književnost i bogoslužbenu praksu zasnovanu na staroslovenskoj tradiciji.“ (Obolenski 1991:156)

Ova nacionalno i verski izbalansirana politika uvažavala je realnost na terenu, i težila je da bude iznad sve dubljih podela koje su generisane tokom vremena. Brojni su primeri nerazumevanja duha toga vremena i naknadnog unošenja vlastitih predstava, standarda ili pogleda o istorijskim akterima . Reč je zapravo o vrlo važnoj i neretko primenjivanoj praksi kontaminacije istorije našim sadašnjim pogledima ili ideološkim predstavama, kako je to naglašavao poznati francuski istoričar Fransoa Fire. Ta iskrivljavanja su u velikoj meri pogrešna jer umesto da razjašnjavaju duh i vreme o kojem prosuđuju, oni unose nove smutnje i zamagljivanja pripisujući istorijskim akterima vlastite stavove i poglede ne tako retko navijajući za neku od strana kojoj su i sami pripadali uvereni da tako na najbolji način brane njene interese. Zato je potpuno u pravu Dimitrije Obolenski kada konstatuje sledeće činjenice: „Videli smo da Sava nije bio neprijatelj Rima i on je, verovatno poput svoga brata, uočavao da postoji bilo kakava nedoslednost u priznavanju papskog duhovnog autoriteta, ako ne i njegove kanonske jurisdikcije, i u istovremenom primanju posvećenja crkvene autonomije iz ruku patrijarha i nikejskog cara. Videti u Stefanu pobornika latinskih tradicija u Srbiji(kao što su ga videli mnogi istoričari) a u Savi branitelja Pravoslavne crkve znači postupiti suprotno dokazima i zanemariti ono osećanje ujedinjenog hrišćanstva koje je početkom trinaestog veka još postojalo na Balkanu“ (isto, 156)

SAVA I TEMPLARI:

Ne tako retko je u našoj istoriografiji prećutkivana ili sklanjana sa strane veza koju je naša srednjevekovni vlastela imala sa viteškim redovima Zapadne Evrope. Nekada ta veza naprosto nije bila dovoljno istražena, no u svakom slučaju može se konstatovati da je literatura o njoj oskudna. U takvom kontekstu i mi na skroman način možemo da ponudimo samo neke činjenice koje bi kasnije valjalo podrobnije istražiti. Zanimljivo je da su opisi putovanja Svetoga Save u Svetu Zemlju kojih je bilo nekoliko, ostajali bez svedočanstava ko ih je bezbednosno pokrivao. U pitanju nije bio samo fizički aspekt bezbednosti Svetitelja i njegovih saputnika, nego i raznih relikvija, novca i drugih dragocenosti koje je sa sobom nosio bilo u pogledu pokrivanja troškova samog puta, bilo u pogledu bogatih darova koje je darivao manastirima i svojim usputnim domaćinima a pogotovo kada je investirao kupujući i gradeći manastire .

Teško nam je i zamisliti da je to moglo da se ostvari bez organizovane podrške i pratnje. Neki izvori pretpostavljaju da je on imao takvu vrstu podrške od strane viteškog reda Templara, čija je jedna od osnovnih misija u tom vremenu bila i zaštita hodočasnika na putu za Jerusalim i u povratku iz njega kao i drugi svetih mesta Bliskog Istoka. Sa jednog od takvih puteva Sveti Sava je u jesen 1219. godine svratio u manastir Filokal kraj Soluna, koga je i pre znatno materijalno pomagao. U njemu je ostao nekoliko meseci radeći vredno na pravno-kanonskom ustrojstvu srpske države i crkve. Zanimljiva je i nadasve indikativna činjenica da je manastir Filokal u to vreme bio pod upravom Templarskog viteškog reda. „U Solunu su sad gospodari Latini. U Manastiru Filokal, u kome je ranije često odsijedao, sad se nalaze rimokatolički monasi templarskog reda. NJemu je ranijem priložniku i dobrotvoru ovog manastira, bilo dato na upotrebu nekoliko odaja. Tu on, zajedno sa saradnicima, vrši još jednom detaljan pregled cjelokupnoga rada; posebno pregleda ogromni kanonsko-pravni korpus u kome je sadržana rimska pravna građa koja će preko njega ući u temelje naše pravne kulture. Tu on sprema i druge „knjige“ koje su bile potrebne njegovoj „sabornoj crkvi“, ističe Domentijan, misleći na Žiču koja će biti stolica cijele nove autokefalne pomjesne crkve“. (Kalezić D.:39.) Istu činjenicu ističe i D. Obolenski smatrajući je značajnom čak i kada spekuliše da Vitezovi Templari možda u tom trenutku nisu bili prisutni iako je manastir bio pod njihovom upravom. Templarsko gostoprimstvo koje je uživao u tom manastiru, a taj boravak kako smo videli nije bio kratak, je značajan pokazatelj Savinog odnosa prema ovom viteškom redu, ma koliko da je bilo logično da on boravi u manastiru koga je i pre toga bogato pomagao. „Oba njegova biografa kažu da je boravio u `svom` manastiru Filokal  gde je , po Domentijanovim rečima , živeo i tokom prethodne posete Solunu. (…) Filokal je 1219. godine već bio u rukama vitezova templarskog reda, ali oni možda nisu boravili u njemu; (…) Savin boravak u Solunu koji se morao protegnuti dobro u 1220. godinu pokazao se značajan za budućnost srpskog zakonodavstva.“(Obolenski 1991:157)

Osobito zanimljiva konotacija ove posete i boravka u manastiru Filokal leži u činjenici da je ona došla nakon Savine uspešne misije sticanja autonomije (ili autokefalije) srpske crkve u statusu arhiepiskopije, od strane nikejske patrijaršije. Dakle on je tamo boravio “ kao novorukopoloženi srpski arhiepiskop Sava zadržao se u Solunu, koji je još bio pod latinskom vlašću , Savu je prijateljski primio mitropolit grada, a boravio je u poznatom solunskom manastiru Filokalu, kome je darovao dve velike ikone.“ (Istorija srpskog naroda, 2000: 301) Poznati pisac „Istorije srpske pravoslvane crkve“ Đoko Slijepčević taj boravak objašnjava kao posledicu Savinog prijateljkog odnosa sa tadašnjim Solunskim mitropolitom Konstadijem Mesopotamitom. I on navodi nekoliko već konstatovanih činjenica, da je svratio u Solun koji u to vreme još bio pod vlašću Latina a koji su ga izgubili tek krajem 1224. godine, tačnije da je boravio u manastiru Filokalu čiji je bio ktitor. “ U Filokalu je, uz podršku svoga prijatelja, sa kojim još od mladosti „imađaše veliku ljubav“, Sv. Sava mogao neometano da pripremi sve što mu je  trebalo za izvršenje crkvene organizacije.“ (Slijepčević 1991:85.)

Posebno zanimljiv primer veze sa templarskim kontekstom, može se pratiti preko uticaja na tadašnje srpsko sakralno graditeljstvo. Carska lavara manastir Studenica kao i mnogi drugi značajni manastiri po Srbiji u organizaciono – prostornom smislu građeni su po uzoru na tadašnje cistercitske opatije na Zapadu. Osnivač tog vrlo zanimljivog i uticajnog reda bio je Sveti Bernard od Klervoa koji je ujedno bio u tvorac unutrašnje konstitucije Templarskog monaškog reda kao prvog vojnog reda te vrste u Hrišćanstvu. Dakle, „Studenica je povrh svega postala uzor za velike kraljevske zadužbine koje su tako mnogo doprinele onoj bliskoj sradnji crkve i države, (…) Bogato obdarene zemljom i imanjem, čuvene po freskama u svojim crkvama, one su često bile građene kao cistercinske opatije u zapadnoj i srednjoj Evropi… “ (Obolenski 1991:126)

Iako za početak skromni u rezultatu, ovi primeri saradnje i kontakata treba da budu podstrek za dalja istraživanja ove teme, tim pre što su dobar pokazatelj i orijentir i nama danas kako treba postupati u sličnim okolnostima i koliko treba izbegavati put isključivosti, krajnosti i fundamentalističke zaslepljenosti. Takav put nikada nije donosi dobro nikome ko je njime hodio, a vodio je u nove podele konfrontacije i nepotrebne sukobe. Vlastiti identitet se najbolje čuva i razvija u aktivnom propitivanju njegove sadržine, simbola, vrednosti i značenja. A to se radi kroz razmenu i kulturni dijalog sa drugim identitetima koji su ultimativni uslov prepoznavanja i potvrđivanja vlastite identitetske pripadnosti. Tome nas je najbolje učio naš Sveti Sava kao „svetac civilizator“.

VLADARSKI KULTOVI I VLADARSKA IDEOLOGIJA NEMANJIĆA:

I vladarska ideologija Nemanjića kao i kultovi Svetog Simeona i Save naročito , u jednom svom bitnom segmentu imali su za uzor model „ideologije svetog kraljevstva na Zapadu“. „Susedstvo Ugarske, orođavanje počev od 12 v. između vladara Arpadovića i velikih župana Srbije, nedavna kanonizacija kralja Vladislava u Ugarskoj, najzad ali i prvenstveno zajedničko ime Stefan svih srpskih vladara, počev od Nemanje, idu u prilog da je postojao uticaj kako ugarske vladarske ideologije, tako i kraljevskih kultova na ideologiju Nemanjića i njihove kultove.“(Bojović 1999:328) Ovi različiti uticaji svedočanstvo su složenosti tadašnjih prilika u svetu a osobitu u našem regionu ali i elastičnosti i otvorenosti srpske kulture koja je primala različite uticaje i prilagođavala ih sopstvenim potrebama i interesima. „Doprinos Zapada, međutim nikada nije bio ni porican ni odbacivan, posebno kada je trebalo u originalnu sintezu uklopiti znanja najboljih graditelja i umetnika iz jadranskog primorja. Rečiti primer ovakvog stava, u trenutku najjačeg vizantijskog uticaja u prvoj polovini 14. veka, predstavlja monumentalna kraljevska zadužbina manastir Dečani, koji je sagrađen trudom franjevačkih neimara, u duhu nadahnute sinteze svojstvene srpskoj srednjevekovnoj umetnosti.“(Bojović 1999:332)

Kao u izmešanim kulturnim uticajima dva hrišćanska sveta i u srpskoj političkoj srednjevekovnoj strukturi dominirao je princip tzv. diarhije, kao relativno uravnotežene moći svetovne i duhovne vlasti. Legitimacijski pricipi tadašnjih vladara zasnivali su se na dva načela: hijerarhijskom i harizmatskom, „podržavano dvostrukim legitimitetom svog svetog osnivača“. „Običaj srednjevekovnih Srba da svoje vladare kanonizuju ili bar nazivaju i smatraju „svetim“ odgovara u kulturno-psihološkom smislu srodnoj praksi više zapadnih država. U potpunosti je suprotan, međutim, vizantijskom shvatanju o svetosti vaseljenskog cara. Razvijene analize sakralnih aspekata monarhije u katoličkoj Evropi pokazale su da je najvažniji crkveni izraz te sakralnosti u liturgiji svetog. Političke i socijalne posledice kulta svetih kraljeva afirmisale su ugled domaćih dinastija, a zatim procese državnog objedinjenja. Stoga se sveti kraljevi – mučenici , ispovednici, čudotvorci – najčešće slave kao sveti preci koji obezbeđuju napredak dinastije i države, kao otelotvorenje ideala dobre uprave i kao zakonodavci koji prenose svojim podanicima „božanske“ norme. Fenomen svetog kralja u susednoj Ugarskoj daje poučne paralele.“ (Marjanović -Dušanić 1997: 276.) Reč je o modelu ili postupku utemeljenom u političkoj teologiji toga vremena čija je namera da se ostvari „idealna shema vladar-monah-svetitelj“. „Taj zahtev u suštini odražava obrasce stvorene u doba nastanka kulta Svetog Simeona, prema kojima idealni vladar prelazi put od Hristovog vikara na zemlji do monašenja i svetiteljstva, sledeći porodičnu tradiciju i nasleđene obaveze. (…) Da bi narod postao izabrani, bilo je nužno da njegova zemaljska država dostigne svoj nebeski prototip – da postane višnji Jerusalim. Za ostvarivanje ovih težnji u državi Nemanjića posredstvom kulta Svetog Simeona i posebno kulta dinastičkih moštiju, odnosno svetih relikvija.(isto, 284-285)

Presudan doprinos utemeljivanju ovakvog kulta i prakse dao je sam Sveti Sava, ne samo svojim spisateljskim radom, nego ukupnom verskom i političkom praksom, utvrđujući temelje srpske srednjevekovne nezavisnosti i prava na iskazivanje osobenosti vlastite kulturne tradicije.“Srpska državna ideologija proistekla je iz političkog i duhovnog delovanja osnivača dinastije Namanjića, Stefana Nemanje; (…) Istinski podstrekač političkih i crkvenih ideja bio je njegov sin, Sveti Sava, prvi arhiepiskop Srpske crkve (1219-1236), koji je početkom 13. veka, sljubljenost kulta dva osnivača države Nemanjića, zapravo kult obojice svetitelja, i oca i sina, odredio je međuzavisnost dveju vlasti. (…) Uprkos Nemanjinom poreklu iz kraljevine, čije su dinastija i crkva priznavale rimske sveštenike, i stalnom i ne tako neznatnom zapadnom doprinosu, i posle Nemanjinog verskog opredeljenja, Srbija je pre svega postala država koja je prihvatila vizantijsko nasleđe, pobedila njegov eklekticizam i prilagodila ga duhu konceptualne sinteze i institucionalnog kontinuiteta.“ (Bojović 1999: 341-342)

Takva praksa vezana je za potrebu političkog utemeljenja države i formiranje njene političke ideologije pa i političke teologije („prema kojoj država treba da postoji radi ostvarenja svete istorije“) kao faktora kohezije nacionalnog i religijskog sadržaja. U takvim okolnostima nismo daleko ni od tzv. političke mitologizacije nacionalne prošlosti, pogotovo kada je reč o kasnijim pokolenjima koja na jedan instrumentalizovan način doživljavaju svoju prošlost stavljajući je neretko u funkcije svojih aktuelnih političkih, nacionalnih i verskih potreba. Reč je o funkciji političkih mitova koji nastoje da oblikuju vrednosni sistem i sistem uverenja ljudi, njihovu percepciju političkog poretka, društvenih odnosa koji u njemu vladaju, karaktera države, političkog autoriteta, hijerarhije moći, prirode političke vlasti, pripadnosti nacionalnom identitetu. (Despotović 2010:5) „Kultovi svetitelja i njihova svetilišta u hrišćanskom svetu bila su od ogromnog značaja i imali su ulogu moderatora, podstičući duh solidarnosti između različitih društvenih slojeva; u isto vreme su uticali na zajedničko identifikovanje u okviru državne strukture ili kulturne zajednice. U mnogim evropskim zemljama posveta vladara je bila važan kohezioni činilac za očuvanje legalne centralne vlasti i kontinuiteta istorijskog pamćenja.“ (Bojović 1999:335)

Ali ravnoteža ili simfonija kako se često nazivala ta vladarska formula simbioze srednjevekovne srpske države i crkve, bila je često narušavana na štetu države, u onoj meri u kojoj je srednjevekovna srpska crkva, sve više jačala svoj uticaj i vezivala se za izvorišta svoje formalne legalnosti ali i duhovne legitimnosti. U tim situacijama crkva je prednost davala svojim interesima neretko ih pretpostavljajući interesima naroda i države. „U tom smislu je od značaja što je Stefan Prvovenčani prvu kraljevsku krunu primio od pape, dok su despoti u 15. veku primili i investituru i krunu iz Carigrada. Činjenica da je Dušanov carski projekat naišao na strogu osudu crkvenih poslenika pokazuje da je simfonija dveju vlasti imala svoje granice i da je Srpska crkva važnijim smatrala svoj crkveni legalitet u odnosu na Vaseljensku patrijaršiju, nego neposredne interes vladara i države. “ (Bojović 1999:334)

GEOPOLITIKA SVETOSAVLJA

U geopolitičkom smislu srpske zemlje su bile i ostale prostor tzv. kontaktne zone sudara i sučeljavanja dve hrišćanske kulturne, duhovne ali i političke tradicije. Kasnijim dubljim prodorom Osmanlija na evropskim kontinent naš prostor će dobiti još jednu novu i komplikovaniju dimenziju egzistiranja. “ Te zone doticaja su odlučile o posebnom položaju balkanskih zemalja, ili preciznije, srpskih zemalja, gde su se smenjivale lokalne autarhije i sinkretizmi spoljnih uticajnih struja. Bila je to neizbežna posledica središnjeg položaja balkanskog potkontinenta, smeštenog između Male Azije i Srednje i Zapadne Evrope, između sredozemnog basena i srednjoevropske i istočne nizije, prostor kojim su prolazili saobraćajnice i putevi povezujući velike geografske, političke i kulturne celine.“ (Bojović 1999:335) Osobenost ovoga fenomena koji bi smo uslovno mogli da nazovemo geopolitika svetosavlja, suštinski je sadržana u stavu o pretežnosti i prioritetu srpskih nacionalnih interesa makoliko oni bili uslovljeni spoljnim političko-verskim činiocima. Taj svojevrsni “ srpski obrazac“ oblikovan je tako da favorizuje „suverenost kraljevstva Nemanjića“ , na “ uštrb vizantijskog ili papskog univerzalizma.“ Kao rezultat takve svetosavsko-nemanjićke geopolitičke koncepcije i orijentacije „srpska država je iz svetog kraljevstva zakoračila u konstitucionalno carstvo koje predstavlja krajnju tačku vladavine Nemanjića“ (…) Kao nikada do tada, Srbija je u 15 veku bila više od zemlje na razmeđu dva sveta: kosmopolitska, bogata, ubrzano se urbanizovala, sa jakom centralnom vlašću i efikasnom upravnom vlašću.“ (isto, 349)

Tako definisan geopolitički prostor obremenjen u početku samo „grčko-latinskim trvenjem“ u najvećem prostornom delu naseljavao je upravo srpski narod. Ne samo njegov puki opstanak nego i potreba oslobođena i razvoja, zahtevala je jednu mudru, uravnoteženu i izbalansiranu nacionalnu politiku.“Ideologija jedne države mogla bi isto tako da se definiše kao vera u politički cilj. Rezultat političkog delovanja, koje je započeo Stefan Nemanja, omogućio je Srbiji da se jednako mudro sačuva političkog tutorstva, kako Rima i sila sa njegovog uticajnog područja, tako i crkvene i političke dominacije Carigrada.“ (isto, 357)

Tim izazovima po našem sudu do sada, su najviše Nemanjići u našoj istoriji bili sposobni da daju pravu meru i odgovor a među njima nedvosmisleno najplodonosnije Sveti Sava srpski kao „svetitelj-civilizator“ . Otuda u podnaslovu našeg rada pojmovna kovanica geopolitika svetosavlja. Ma koliko nedovoljno teorijski obrazložena ona sasvim sigurno na vrlo ubedljiv način obeležava suštinu Savinog delovanja ali i istorijsku i nacionalnu veličini dinastije Nemanjića iz čijih primera možemo da učimo i izvlačimo vredne pouke za naše ponašanje u aktuelnom vremenskom horizontu koji nije ništa manje složen i izazovan.

Literatura:

1.Arveler E.(1998) Politička ideologija vizantijskog carstva, F. Višnjić, Beograd

2. Bogdanović D. (1991) Likovi svetitelja, Trgoagent, Beograd
3. Bojović B. (1999) Kraljevstvo i svetost, Službeni list SRJ, Beograd
4. Gavrić T. (2003) Papski Rim i pravoslavni istok, Lento, Beograd
5. Dvornik F. (2009) Vizantija i rimski primat, Službeni glasnik, Beograd
6. Dušanić-Marijanović S. (1997) Vladarska ideologija Nemanjića, SKZ, Beograd
7. Dimitrijević V. (2002) Pravoslavna crkva i rimokatolicizam, Lio, Gornji Milanovac
8. Despotović LJ. (2010) Politički mitovi i ideologije, Kairos, Sremski Karlovci
9. Kaplan M.(2008) Vizantija, Klio, Beograd
10. Kovačević M. (1990) Ontološki triptih, Književna zajednica N. Sada, N. Sad
11. Lopušina M. (2015) Tajna društva Srbije, Prometej, N. Sad.
12. Mileusnić S. (2000) Sveti Srbi, Prometej, Novi Sad
13. Nešković R. (2000) Srednjovekovna filozofija, Zavod za udžbenike, Beograd
14. Kalezić D. (2006) O Svetom Savi, Izdavački fond Arhiepiskopije beogradsko-karlovačke, Beograd
15. Obolenski D. (1991) Šest vizantijskih portreta, SKZ, Beograd
16. Obolenski D. (1991) Vizantijski komonvelt, Prosveta, Beograd
17. Ostrogorski G. (1998) Istorija Vizantije, Narodna knjiga, Beograd
18. Sveti Sava (2005) Sabrana dela, Politika, Beograd

19.Popović J. (1993) Svetosavlje kao filosofija života, Manastir Ćelije, Valjevo

20. Slijepčević Đ. (1991) Istorija srpske pravoslavne crkve, Bigz, Beograd
21. Teodosije (1992) Žitije Svetog Save, SKZ, Beograd
22. Tis L. (2010) Istorija reda Jerusalimskog hrama, Vitezovi Templari Srbije, Beograd
23. Istorija srpskog naroda (2000) SKZ, Beograd