Geopolitika Islamskog hartlenda

Geopolitika Islamskog hartlenda

Autor: Milorad Vukašinović

Od završetka revolucije u Iranu (1979) do danas procesi u islamskom svetu nikoga ne ostavljaju ravnodušnim. Globalne geopolitičke promene više nego očigledno potvrdile su stanovište da je „islam ogromna energija“ koja može da bude iskorišćena kako u konstruktivne tako i u destruktivne svrhe. Islamska civilizacija, prožeta mnogim unutrašnjim protivrečnostima, nalazi se u stalnom traganju za potvrđivanjem svog identiteta i definisanjem uloge na širem međunarodnom planu.

Pokušaji objedinjavanja „islamskog areala“ u monolitan činilac svetske politike za sada nisu dali rezultate, što ne znači da u bližoj ili daljoj budućnosti neće uroditi plodom. Ovoj konstataciji svakako idu na ruku aktuelni svetski događaji koji se pre svega ogledaju u krahu „zapadnocentrične slike sveta“ čiji je misaoni konstrukt uglavnom bio i ostao potcenjivački ili u najmanju ruku indiferentan prema dostignućima drugih kultura i civlizacija, uključujući i dugo vremena marginalizovani islamski svet. Otuda nije slučajno što je profesor Kairskog univerziteta H. Hanafi savremenu „ekspanziju islamske civilizacije“ povezao sa „deklinizmom“ Zapada (umor i žudnja za idealizovanom mladošću – prim. autora), a što je moguće predstaviti hronološkom sinusoidom međusobnih relacija u proteklih 14 vekova. Prema Hanafiju, od 7. do 14. veka trajao je period dominacije islamskog sveta, a dekadencije zapadnog sveta, zatim je od 14. veka usledilo razdoblje superiornosti Zapada, da bi od početka 21. veka stvari počele radikalno da se menjaju u korist islamske civilizacije.

Posle niza terorističkih dejstava sa „islamističkim“ predznakom (počev od 11.9.2001. u SAD) na političkom Zapadu stvoren je medijsko – politički slogan o „islam­skoj pret­nji“ bez dubljeg i kritičkog poniranja u suštinske razloge ove pojave. Uz tradicionalnu rusofobiju, islamofobija je danas moćan činilac unutrašnjeg objedinjavanja različitih zapadnih ideoloških pravaca. Ovovremena „uznemirenost Zapada“ u odnosu na muslimanski svet posledica je sadejstva više faktora, a ponajviše straha od naraslog samopouzdanja islamskog sveta koje preti da ubrza „proces teritorijalizacije verskih, kulturnih, ekonomskih, ideoloških i naročito političkih ambicija, što podrazumeva i fundamentalnu promenu geopolitičkih principa na kojima se zasnivala dominacija Zapada i hegemonija SAD“. Uspon „političkog islama“ predmet  je pažljivih istraživanja i u onim polovima svetske politike koji teže promeni dosadašnje geopolitičke paradigme. Rusija, Kina i Indija, ne mogu da ostanu indiferentni prema turbulentnim procesima u islamskom svetu u okviru kojeg sve više narasta svest o potrebi geopolitičke artikulacije vanrednih prostornih, resursnih i demografskih potencijala.

Čitaoce ovog ogleda sa zadovoljstvom upućujem na javno objavljene radove prof. dr Milomira Stepića, našeg vrsnog naučnika i geopolitičara, koji je prvi u ovdašnji naučni i medijski prostor uveo geopolitički pojam Islamskog hartlenda „kao nove geografske osovine istorije“. Reč je o jedinstvenim uvidima na temu „geopolitičnosti islamskog preporoda“ za čije ishode je svakako vezana i budućnost srpskog naroda na ovim prostorima. Otuda su i mnogi od stavova prof. Stepića doslovno preuzeti iz njegovog ogleda objavljenog 2017. godine o Islamskom hartlendu (razume se uz njegovu izričitu dozvolu).

Vera i politika

Sve do druge polovine sedamdesetih godina prošlog veka verski faktor imao je marginalnu ulogu u međunarodnim odnosima. Obe supersile toga doba (SAD i Sovjetski Savez) odbacivale su, svaka iz svojih ideoloških razloga, uticaj vere na donosioce političkih odluka. Komunistička ideologija je u skladu sa osnovnim postulatima zastupala stanovište o religiji „kao opijumu za narod“, dok je liberalna ideologija postojanje vere formalno-pravno tretirala „kao privatnu stvar pojedinca“ odbacujući u isto vreme  bilo kakav njen uticaj na uređivanje tzv. javne sfere. Ove glavne tokove svetske politike manje – više prihvatao je ceo islamski svet.

Do radikalne izmene odnosa verskog i političkog faktora u islamskom svetu došlo je za vreme Islamske revolucije u Iranu koja je okončana 1979. godine. Tada je sa vlasti zbačen šah Reza Pahlavi i uspostavljen je teokratski državni poredak sa ajatolahom Ruholahom Homeinijem na čelu. Nema sumnje da je Islamska revolucija u Iranu bila slojevit istorijski događaj koji se znatno razlikovao u odnosu na istorijski poznate revolucionarne prevrate (poput Francuske revolucije ili Oktobarske revolucije). Osnovna razlika ogledala se u činjenici da su dve „evropske revolucije“ predvodili ubeđeni sekularisti, dok je prevrat u Iranu bio posledica delovanja šiitske teokratske strukture koja je uspostavila „islamsku republiku“ i tako zbrisala sve „sekularne reforme“ donete u doba šaha Mohameda Reze Pahlavija.

Autor koji je u najvećoj meri formulisao ideologiju ove revolucije bio je lično ajatolah Homeini. Propovedao je da je ustanak, a posebno mučeništvo protiv nepravde i tiranije deo tradicije šiitskog islama, i smatrao da klerici treba da mobilišu i povedu svoje vernike u akciju, a ne da ih samo savetuju. Uveo je kuranske izraze mustazafin (slab) i mustakbirin (ponosan i moćan) umesto marksističkih fraza o potlačenima i tlačiteljima. Verovao je da su muslimanima, ali i svakom drugom, potrebni čuvari u obliku vladavine ili nadzora od strane vodećih islamskih sudija, jer islam zahteva pokornost samo tradicionalnom šerijatskom zakonu. Teoretičar B. Luis ističe da je „Iranska revolucija bila religiozno formulisana kritika starog poretka, ali i religiozno izražen plan za novi poredak  u okviru kojeg muslimanski revolucionari gledaju na rođenje islama kao na svoj model i vide sebe umešane u borbu protiv paganizma, tlačenja i carstva“. Jedan od najvažnijih stavova ajatolaha Homeinija bio je onaj o Iranu kao državi koja je u vođenju unutrašnje i spoljne politike podjednako udaljena od uticaja tadašnjih supersila SAD i Sovjetskog Saveza, što je znatno doprinelo jačanju emancipatorskog potencijala širom islamskog civilizacijskog areala.

Procesi započeti krajem sedamdesetih godina u islamskom svetu izazvali su različite reakcije i u drugim kulturama i civilizacijama, gde su takođe ojačali verski pokreti fundamentalističkog opredeljenja. Sam izraz  fundamentalizam zahteva izvesno pojašnjenje. Reč je o generičkom pojmu koji je nastao početkom 20. veka u protestantskom svetu i koji uopšteno označava sve verske ekstremizme. Međutim, šire posmatrano, u određenim kulturama i nacijama ovaj termin ima izrazito ideološko značenje. Američka akademija za nauku i umetnost je 1988. godine vrlo ozbiljno pristupila izučavanju „religioznog fundamentalizma“, formirajući 200 timova s tri hiljade naučnika koji su iz različitih ideoloških uglova istraživali ovaj „globalni fenomen“. Sve se završilo objavljivanjem pet enciklopedija i detektovanjem 30 fundamentalističkih pokreta oslonjenih na sedam glavnih svetskih religija. Svega tri godine posle ovog istraživanja (1991) Ministarstvo spoljnih poslova SAD izašlo je sa procenom da će u predstojećoj deceniji „verski fundamentalizam“ biti uzrok većine sukoba u svetu. Osnovanost ovakve procene potvrdili su kasniji događaji.

Sudar civilizacija

Analizi savremenih međunarodnih odnosa poželjno je pristupiti oprezno. Potreban je nov naučni multidisciplinarni pristup uz uvažavanje činjenice da su nastali novi akteri na svetskoj političkoj i ekonomskoj  sceni koji su uspostavili „svoju paralelnu diplomatiju” često otvoreno suprotstavljenu diplomatiji država koje su do poslednje decenije 20. veka bile neprikosnoveni subjekti međunarodne politike. Reč je pre svega o transnacionalnim korporacijama, lobističkim grupacijama, ali i nevladinim organizacijama i verskim pokretima, koji su uspostavili suptilne odnose s vladama i institucijama nacionalnih država vešto koristeći njihove resurse za realizaciju svojih interesa. NJihove metode delovanja kreću se u širokom spektru: od kupovine pojedinaca u vladama, preko finansiranja političkih stranaka i grupacija u parlamentima, do agresivnog marketinškog i medijskog nastupa čiji je krajnji cilj nesmetano ostvarenje svojih poslovnih i drugih interesa. Nema sumnje da u savremenim društvenim i političkim okvirima, posebno u kriznim vremenima, racionalnost nije jedini činilac kod donošenja strateških odluka. Teoretičar DŽejms Veb u prilog ovoj tezi uočava da se krajem prošlog i u prvim dekadama ovog veka dogodio „procvat utopijskog mišljenja“ tj. pojava utopijskih šema uređenja društva koje imaju religiozno – mistične forme ispoljavanja. Kritičari ovakvih koncepcija upozoravaju „da neostvarivost utopija zakonomerno vodi stvaranju totalitarne države“, i dodali bismo totalitarnih ideologija koji svoju inspiraciju nalaze u sopstvenom tumačenju i interpretaciji vere.

Profesor Darko Tanasković ističe „da čovečanstvo uplovljava u sveopštu društvenu i moralnu krizu ogromnih razmera“ koja je posledica logike svetskog poretka koji se, kao i u prošlosti, opire svođenju samo na jednu silu i jednu istinu. Sagledavajući kritički Hantingtonovu teoriju o „sudaru civilizacija“ kao „apolutizovano i ideologizovano objašnjenje mehanike međunarodnih odnosa“, ovaj ugledni orijentalista ukazuje da je američki politikolog ipak  podsetio „na pomalo zaboravljeni civilizacijski aspekt našeg univerzuma“, pri čemu je hrišćansko – islamski civilizacijski odnos središnja tema pomenutog ogleda. Sudar hrišćansko – islamskog sveta koji se  manifestuje na mnogim tačkama naše planete, od Bliskog istoka i severa Afrike, preko centralne Azije i Balkana, do samog srca Starog kontinenta, ostavio je duboke i trajne posledice u sučeljenim civilizacijskim arealima izazivajući, posebno unutar muslimanskog sveta, takva unutrašnja prestrojavanja koja su bez presedana u njegovoj istoriji.

Već ranije smo istakli da pokušaji objedinjavanja „islamskog areala“ u monolitan činilac svetske politike za sada nisu dali rezultate. Osim kratkoročnih epizoda „islamske solidarnosti“ sa lokalnim muslimanima za vreme građanskog rata u Bosni i Hercegovini (1992 – 1995), pokušaji političkog i ekonomskog objedinjavanja svetske muslimanske zajednice doživeli su višestruke neuspehe. Društveni i politički praksis unutar islamskog sveta, od kraja Hladnog rata do danas, potvrdio je ispravnost narodne izreke da je „košulja bliža od kaputa“, što je u konkretnim prilikama značilo da su najuticajnije muslimanske zemlje prvenstveno bile sklonije da najpre štite svoje nacionalne i državne interese, a tek zatim da u globalnoj areni nastupaju kao jedinstven i koherentan pol svetske politike.

Arapsko proleće

Jedna od osnovnih karakteristika svetske ekonomske krize od 2008. godine do danas jeste pokušaj njenog prelivanja na periferiju svetskog privrednog sistema. U određenoj meri reč je o ponavljanju scenarija koji je doveo do raspada Sovjetskog Saveza i Istočnog bloka krajem osamdesetih godina 20. veka. Ovoga puta transnacionalni korporativni krugovi nastojali su da sistemski defekt kapitalističke privrede preliju na područje strateški izuzetno važnog Bliskog istoka i severa Afrike. Reč je o događajima koji su kolokvijalno nazvani Arapskim prolećem, po ugledu na svojevremena dešavanja u Pragu 1968. godine.

Naime, bez nekog vidljivog povoda, otpočela je serija protesta i demonstracija na Bliskom istoku i severu Afrike, čiji je javno proklamovani cilj bila smena autoritarnih režima i demokratizacija arapskih društava. Talas demonstracija počeo je 17. decembra 2010. godine u Tunisu, a onda su „demokratske pobune“ nastavljene u Alžiru, Jordanu,  Egiptu i kasnije Jemenu, uz različite i često ne baš sasvim jasne ishode. Na „demokratskom zapadu“ ovi protesti izazvali su oduševljenje levoliberalnih postmodernih elita i njima naklonjenih medija. Ipak, vrlo brzo postalo je jasno da se iza zahteva za navodnom demokratizacijom Bliskog istoka kriju najprizemniji geopolitički interesi zapadnih sila. Pojedini ruski analitičari uočili su vrlo zanimljiv fenomen, a to je da su se na meti demonstranata našli oni režimi koji u arapskom svetu nisu zastupali koncept „političkog islama“, već suprotno, režimi koji su simbolizovali jedan osoben model „islamskog socijalizma“ (Egipat, Libija, Sirija).

Tako su u Egiptu na vlast došli pripadnici Muslimanskog bratstva – radikalnog islamističkog pokreta, što je ovu veliku državu gurnulo na ivicu građanskog rata, koji je zaustavljen efikasnom intervencijom vojske i uspostavljanjem vlasti s generalom El Sisijem na čelu. Za razliku od Egipta, situacija u Libiji potpuno se otrgla kontroli, a zemlja se našla pod udarom snaga unutrašnje pobune i otvorene NATO agresije iz vazduha. Sve to rezultiralo je ubistvom Muamera el Gadafija u njegovom rodnom Sirtu 20. oktobra 2011. godine, uz otvoreno aplaudiranje zapadnih političara i medija. Danas je Libija, koja je bila simbol „islamskog socijalizma“, potpuno razorena država bez efektivne vlasti i bez ikakve nade da će se u skorije vreme okončati konflikt između lokalnih naoružanih frakcija. Potpuno identičan scenario planiran je i u Siriji, gde se „pobuna naoružane opozicije“ protiv vlade predsednika Asada pretvorila u dramatičan sukob koji traje više od sedam godina i koji je odneo veliki broj ljudskih života. U međuvremenu je sirijski rat prerastao u konflikt svetskih razmera u koji je, prema nekim nezvaničnim procenama, uključeno čak 78 država. Po svemu sudeći, ključni momenat u sirijskoj krizi predstavljao je vojni angažman Rusije koji je počeo u septembru 2015. godine na poziv legalne vlasti predsednika Bašara el Asada, a koji je ovu državu spasao libijskog scenarija potpunog raspada. Mada je situacija u Siriji daleko od razrešenja, nema nikakve sumnje da je na ovom primeru Rusija jasno iskazala spremnost da velike vojne snage angažuje izvan svoje teritorije i tako zaštiti strateške interese. Na neki način ponovila se 2008. godina kada je ruska vojska u daleko manjem obimu vojno angažovana na području Abhazije i Južne Osetije.

Fenomen Arapskog proleća podstakao je i borbu za prevlast unutar muslimanskog areala koja je još uvek u toku i čiji se ishodi ne naslućuju. Kao ključne države u tom procesu izdvajaju se sunitske Turska i Saudijska Arabija, i šiitski Iran. Za sada je očigledno da nijedna od ovih država nema sposobnost da se nametne kao predvodnik „milijarde muslimana širom sveta“. Naime, Arapsko proleće pokazalo je unutrašnje slabosti svake od navedenih država, a neke od njih, poput Turske, nateralo na postepeno preispitivanje dotadašnjih strateških saveza, naročito posle pokušaja državnog udara i svrgavanja predsednika Erdogana. U vezi s tim veoma je indikativno povezivanje Turske sa Rusijom koje preti da iz osnova promeni odnos snaga u tom delu sveta. Drugi važan činilac u islamskom svetu svakako je Saudijska Arabija gde je još uvek na delu rigidan vehabijski mehanizam vladavine koji je evidentno oslonjen na strukture američkog vojnoindustrijskog kompleksa, dok je situacija u šiitskom Iranu znatno komplikovanija jer se ova velika država nalazi pod višegodišnjim ekonomskim pritiskom američke administracije koja u odnosu prema zvaničnom Teheranu zastupa proizraelske interese. Za razumevanje iranske pozicije veoma su važni i odnosi snaga u Siriji,  Libanu i Iraku, gde ova država ima važan „kontrolni paket akcija“ na terenu (podrška pokretu Hezbolah u Libanu).

Islamski hartlend

Naš ugledni geopolitičar Milomir Stepić aktuelna dešavanja širom islamskog areala posmatra u širem epohalnom kontekstu čije karakteristike je detaljno opisao u svom briljantnom ogledu pod naslovom Islamski hartlend objavljenom na stranicama naučnog časopisa Srpska politička misao (2017).

Osnova Stepićevog istraživanja polazi od promene svetske geopolitičke paradigme koja se ispoljava u opadanju relativne moći SAD-a i Zapada, što dovodi u pitanje teorijsko-koncepcijske i praktične temelje na kojima je (bila) zasnovana njihova svetska dominacija. Preispitujući zakonitosti „klasične geopolitike“, vrsni geopolitičar ističe da su se pojavili novi globalni akteri, kao i  da „glavna geopolitička nagrada“ (Bžežinski) više nije samo Evroazija, već čitava Planeta. Shodno tome, „osovinska oblast“ pomera se izvan evroazijske kontinentalne unutrašnjosti, a He­ar­tland-Ri­mland model može i dalje da važi, ali u promenjenim prostornim, civilizacijskim i geopolitičkim koordinatama. Nezavisno od mnogih unutrašnjih protivrečnosti islamskog sveta, autor ukazuje na porast geopolitičkog kapaciteta „probuđenog islama“ i granice prostornog i civilizacijskog areala u kojem ovaj deluje. Reč je o Islamskom hartlendu koji postaje novo globalno geopolitičko središte (dokaz je uključenost 78 država u rat u Siriji), shodno kojem nastaje i novi „globalni rimlend“ čiju će labavu koheziju, uprkos suprotstavljenim interesima njegovih vodećih sila, održavati „islamska opasnost“.

Profesor Stepić ukazuje na paradoksalnost pozicije islamskog sveta početkom 21. veka koji se suočava sa sindromom „tesne kože“, tj. predstavlja globalnog demografsko-prostorno-ekonomskog „džina“, a istovremeno – geopolitičkog „patuljka“. Zaista, da li je logično da islamski činilac koji raspolaže tako respektabilnom „tvrdom“ i „mekom“ moći (1,6 milijardi stanovnika, mlada, brzorastuća i violentna populacija, ekspanzionistička versko-ideološka orijentacija, ogroman prostor, naftno-gasno bogatstvo, finansijsko-ekonomska, medijska i oružana moć…) i dalje ostane u statusu manje-više bezuticajnog objekta u svetskim poslovima? Budući da je „probuđeni“ islamski svet postao svestan svojih predispozicija i interesa, ali i sputanosti postojećim geopolitičkim poretkom, iz frustrirajuće pozicije i „geopolitičke adolescencije“ nastoji da izađe tako što će se nametnuti kao jedan od 5-6 budućih glavnih globalnih aktera.

Uočavajući da klasični Hartlend u postmodernim okolnostima ipak gubi ra­i­son d’être i da ključno pitanje nije samo koja imperija će u istorijskom sledu upravljati starim „srcem“ Evroazije u 21. veku, već i pitanje ko­ji pro­stor će se konstituisati kao „no­va oso­vin­ska oblast“ (new pi­vot area) kao i ko će njo­me dominirati. Stepić ističe da islamski svet svoj geocivilizacijski areal „kandiduje“ za postmoderno glo­bal­no ge­o­po­litič­ko sre­di­šte. Zanimljivo je, međutim, da prof. Stepić područje Islamskog hartlenda ne izjednačava sa znatno širim pojmom islamskog sveta. Naime, u teritoriju Islamskog hartlenda ne ulazi  Indonezija, najmnogoljudnija muslimanska zemlja (od 255 miliona stanovnika 2015. godine, 88% su bili muslimani), sa prvorazrednim posredničkim položajem između Tihog i Indijskog okeana, te Azije i Australije, koji će sa odmicanjem 21. veka sve više dolaziti do izražaja. Uprkos tome, ona je u odnosu na celinu islama i islamskog prostora različita, udaljena i periferna zemlja, bez centrališućeg kapaciteta. Takođe, u sastavu Islamskog hartlenda nisu ni Malezija, Brunej, Bangladeš, ili, pak, Indija, koja je postala druga zemlja po broju muslimana u svetu (sa preko 180 miliona premašila je Pakistan), ali gde oni čine samo 14% stanovništva. NJemu ne pripadaju ni enklavski pozicionirane, a većinski muslimanske oblasti i zemlje (Tatarstan, Ingušetija, Čečenija, Dagestan u Rusiji, muslimanski deo BiH, Albanija, kosovsko-metohijska oblast Srbije, pojas afričkog priobalja Indijskog okeana, Sinkjang u Kini…). Uprkos svemu tome, Islamski hartlend je ogroman prostor bubregolike morfografije, koji se prostire od Zelenog rta do Kašmira, od južne obale Sredozemnog mora do Jezerske visije i od severnih oblasti Kazahstana do Roga Afrike. NJegova površina iznosi približno 30 miliona km² i po prostranosti nadmašuje Mekinderovu „osovinsku oblast“ (23 miliona km²). U njemu se broj muslimana ubrzano približava jednoj milijardi, što je pet puta više od ukupnog broja stanovnika Makinderovog „originala“ iz 1904. godine (oko 180 miliona).

Geopolitičnost nove ose istorije

Za profesora Stepića je ključno pitanje da li Islamski hartlend poseduje „osovinski“ kapacitet, tj. šta ga čini novom „geografskom osovinom svetske istorije“, i to ne više u (neo)klasičnom već u postmodernom geopolitičkom smislu? Stepić u prilog Islamskom hartlendu detaljno navodi niz njegovih fizičko-geografskih odlika poput: impozantnog gabarita, izraženije centralnosti u odnosu na Makinderov hartlend, zatim tešku dostupnost za pomorske sile i pored toga što ga zapljuskuju vode Tihog i Atlantskog okeana, ali i činjenicu da je reč o ishodištu starih civilizacija, kao i modernih neonomadskih migratornih strujanja. Nasuprot, ovim svojstvima, prostor Islamskog hartlenda pati i od određenih nedostataka koje proizilaze ne samo iz unutrašnjih protivrečnosti islamskog sveta, već i iz kompleksnosti njegove fizičko – geografske datosti. Reč je o složenom transkontinentalnom i transokeanskom geografskom položaju, relativnoj fizičko-geografskoj homogenosti na makroregionalnom i diverziteta na mezo-regionalnom i mikro-regionalnom planu, islamskoj civilizacijskoj istovetnosti, ali i unutrašnjoj identitetskoj mozaičnosti, nasleđenoj iz kolonijalnog perioda i po pravilu neadekvatnoj političko-geografskoj podeli, komunikacijskoj čvornosti i tranzitnosti, te planetarno važnoj geopolitičkoj gravitacionoj moći. Stoga se taj prostor nalazi na stalnoj istorijsko-geopolitičkoj „klackalici“ između ekspanzije i (auto) destrukcije. Ta svojstva su uzrok, ali i posledica njegove složene trodelne strukture: prvom Cen­tral­no­a­zij­skom re­gi­o­nu, koji podseća na Evroazijski Balkan Z. Bžežinskog, pripadale bi postsovjetske muslimanske republike, Avganistan i eventualno Iran; drugi Sre­di­šnji ili Bli­sko­i­stoč­ni re­gi­on bio bi geopolitički najvažniji, i u njegovom sastavu nalazila bi se Arabija u Mekinderovim obrisima („velika pukotina“), kojoj bi trebalo priključiti još Malu Aziju. Ova celina nema kapacitet da sama bude „globalna osovinska oblast“ ali predstavlja hartlend Islamskog hartlenda, i konačno treći Se­ver­no­afrički ­re­gi­on prostirao bi se zapadno od Sueckog kanala sve do atlantske obale. Na severu bi široko izlazio na Sredozemno more, a njegova južna zonalna granica pružala bi se od zaleđa Gvinejskog zaliva do somalijske obale Indijskog okeana.

Prof. Stepić u svom ogledu ukazuje i na geopolitička ograničenja Islamskog hartlenda, od kojih je svakako najveće nepostojanje izrazito prostorno, resursno, politički, ekonomski i vojno nadmoćne, dr­ža­ve-li­de­ra (države-jezgra), koja bi ga zastupala na globalnom planu i bila autoritet na unutrašnjem planu, a kakvom raspolaže većina ostalih civilizacija i geopolitičkih makro-blokova. Tzv. Islamska država (bez obzira čiji je ona projekat) asocira na surogat kojim bi se prevazišao taj hendikep, uz napomenu da samim svojim postojanjem, ona pretenduje da natkrili i prevaziđe još dve smetnje sa kojima se suočava maksimalistički zamišljeno islamsko (geopolitičko) jedinstvo. To su napre (post)kolonijalno nametnuta političko-geografska usitnjenost, ali i postojanje neadekvatnih granica na toj osnovi nastalih država. Svoje zaključke Stepić zasniva na islamskom sistemu vrednosti u kojem  je hijerarhija privrženosti potpuno suprotna onoj koju ima Zapad. Naime, reč je o minimumu privrženosti prema vesternolikoj, nacionalnoj državi, i suprotno maksimumu privrženosti prema porodici, klanu i plemenu, i razume se, islamu u svim njegovim pojavnim oblicima. Međutim, to ne znači da tzv. Islamska država ne teži oprostorenju u tradicionalnom smislu, te univerzalističkom pan-državnom ekspanzionizmu koji bi najpre trebalo da obuhvati afro-evroazijski islamski prostor, tj. Islamski hartlend. Stoga je onemogućavanje njegovog prostornog kontinuiteta, kompaktnosti i kohezije za Zapad pod vođstvom SAD (u budućnosti i za ostale sile) – nemerljivo važan čin. Tu destruktivnu geopolitičku nameru talasokratske sile su pokazale  još pre sedamdesetak godina, kada su, posle Holokausta, osnovale Izrael kojem je poverena uloga eksponenta koji će dodatno produbiti bliskoistočnu „veliku pukotinu“ i čija će teritorija presecati kop­ne­ni kon­takt afričkog i evroazijskog islamskog areala.

Novi globalni rimland

Svoju minucioznu analizu geopolitičnosti Islamskog hartlenda, M. Stepić završava poglavljem o obrisima novog globalnog rimlanda – obodnoj zoni koja će zaokruživati „novu geografsku osovinu istorije“. Po Stepiću je to nesumnjivo preostali prostor Afro-evroazije, tj. Starog sveta ili Svetskog ostrva, ali što je posebno značajno i Novi svet, koji iako nema kopneni kontakt sa Islamskim hartlendom, i na prvi pogled nije direktno ugrožen višedimenzionalnom „erupcijom“ iz muslimanskog „grotla“, ne može da ostane izvan globalnog obodnog pojasa. Dakle, i SAD, koje s dolaskom prelaznog multipolarnog sistema postepeno prestaju da budu neprikosnoveni „centar“, a još manje će to uspevati u novom bipolarnom sučeljavanju sa evroazijskom integracijom, u budućem (ultra)postmodernom bipolarizmu, biće samo jedan od nekoliko važnih „igrača“ u nadmetanju sa Islamskim hartlendom. Prema tome, glo­bal­ni rimland činiće, kao što smo već naveli,  celokupni „ostatak sveta“.

U kontekstu geografskog diverziteta i geopolitičkog antagonizma sa Islamskim hartlendom, strukturu globalnog rimlanda činile bi dve velike celine: Severni i Južni sektor. Se­ver­ni sek­tor glo­bal­nog rimlanda bio bi mnogoljudniji, razvijeniji, tehnološki napredniji, ekonomski moćniji, politički uticajniji i vojno snažniji. Tu su koncentrisane svetski značajne institucije i centri gde se artikulišu globalni procesi. U njegovim okvirima nalaze se sile prvog reda, koje već kreiraju globalni policentrični geopolitički sistem – SAD, EU, Rusija, Kina. NJima bi trebalo pridružiti i Japan, treću svetsku ekonomiju, ali bez teritorijalnih, političkih i vojnih kapaciteta planetarnih dometa. Drugi Ju­žni sek­tor global­nog rimlanda bio bi demografski ekspanzivan, bezbednosno riskantan, politički nestabilan, socijalno konfliktan i siromašan, a njegov uticaj na svetske procese marginalan. Iako još uvek dominantan, uticaj SAD-a i nekadašnjih evropskih kolonijalnih sila bi se smanjivao, ali ubrzano bi se pojačavala infiltracija Kine. Nekoliko zemalja čini grupu aktera drugog reda i makroregionalnih dometa – Brazil, Južna Afrika, Australija i Indonezija – dok predispozicije da postane globalna sila ima samo jedna – Indija. Budući da je, u poređenju sa Islamskim hartlendom višestruko prostraniji, globalni rimland ima mnogo više naglašenu heterogenost i fragmentiranost i to u širokom spektru: od fizičko-geografske, demografske i civilizacijske, do ideološke, geoekonomske i geopolitičke. Uprkos manje-više izraženoj maritimnoj orijentaciji, njegovi kopneni, naseljeni, komunikacijski umreženi i privredno dinamični predeli ipak su razdvojeni okeanskim prostranstvima. Prof. Stepić kao najveći destruktivni potencijal u globalnom rimlandu prepoznaje suprotstavljene geopolitičke i geoekonomske interese njegovih vodećih sila. Posredna i neposredna konfrontacija između SAD-a, Kine, Rusije, Indije i EU (ili njenih vodećih zemalja) može da bude po modelima „dva suprotstavljena bloka“, „svi protiv jednog“ i „svako protiv svakog“, i to u dijapazonu od kulturnog, propagandnog i diplomatskog nadmetanja, do ekonomskog, tzv. hibridnog i klasičnog rata. Istina, moguće je da sukob neće eskalirati do nepovratnog i (samo)uništavajućeg, ali biće kontinuiran, uprkos periodima „prekida vatre“. Upravo prostor Islamskog hartlenda, prvenstveno bliskoistočno „Srce srca“, biće „arena“ njihovog nadmetanja, ali i interesne saradnje – kako međusobne, tako i (selektivne) sa pojedinim islamskim zemljama.

Uprkos svemu, istinska/indukovana opasnost od Islamskog hartlenda, prema kojem će biti neophodna konstantna primena postmoderne „strategije anakonde“, biće dovoljno snažan geopolitički motiv za održavanje ovako zamišljenog globalnog oboda u labavo integrisanom stanju. Stoga će budući svetski geopolitički poredak proisticati iz antagonizma policentričnog globalnog rimlanda na jednoj strani i manje-više jedinstvenog Islamskog hartlenda na drugoj strani (mul­ti­po­la­ri­zam u neobi­po­la­ri­zmu).

Balkan i mi

U skladu sa ovako posmatranom dinamikom svetske geopolitike, Balkan i srpske zemlje nalaze se u sastavu Severnog sektora globalnog rimlanda, i to u veoma „trusnoj“ kontaktnoj zoni sa najvažnijim središnjim ili bliskoistočnim regionom Islamskog hartlenda. Balkanski prostor, u skladu sa geopolitičkom tradicijom, i u postmodernim okolnostima ostaće „u procepu svetova“ i unutar pulsirajućeg transgresiono-regresionog frontijera oscilovanja moći i interesa: sa jedne strane glavnom putu islamskog prodora prema poljuljanom evropskom „stubu“ Zapada, te sa druge strane, na „prvoj liniji fronta“ gde će neislamski svet pokušavati da „obuzda“ tu ekspanziju. Upravo prema većinski pravoslavnom, a demografski proređenom Balkanu – kao mostobranu, usmeren je istureni maloazijski (turski) panhan­dle Islamskog hartlenda. Reč je o geopolitičkoj instrumentalizaciji sve ekspanzivnijeg i ekstremnijeg islamizovanog stanovništva trakijskog dela Grčke, Južne Bugarske, Severozapadne Makedonije, Albanije, kosovsko-metohijske i raške oblasti Srbije, te kantona sa muslimanskom većinom u Federaciji BiH (koncepcija Zelene transverzale – prim. autora).

Balkan će i dalje biti poprište ne samo međusobnog sučeljavanja većine sila prvog reda iz sastava globalnog rimlanda (izuzimajući, za sada samo Indiju iz njegovog udaljenog Južnog sektora), već i sve očiglednijeg nadmetanja za primat u muslimanskom svetu koji nastoje da u skladu sa svojim geopolitičkim koncepcijama na balkanskom prostoru artikulišu prvenstveno SAD i EU, ali u određenoj meri Rusije i Kina. Situaciju dodatno komplikuje aktuelna migrantska kriza koja se odigrava između pritisnutog evropskog fragmenta globalnog rimlanda i Islamskog hartlenda. Iz ove vizure posmatran, balkanski (među) prostor može da postane „moneta za potkusurivanje“, tj. predmet „istorijskih“ kompromisa, kompenzacija i ustupaka. U svakom slučaju, njegov budući status biće bliži zo­ni pri­ti­ska (com­pres­sion zo­ne) i/ili kon­flikt­nog po­ja­sa (chat­ter­belt), nego idiličnog regi­o­na-ka­pi­je (ga­te­way re­gion) između civilizacijskih i geopolitičkih blokova.

LITERATURA:

Milorad Vukašinović, Rat za duše ljudi, Autorsko izdanje, Novi Sad 2011;

Darko Tanasković, Veliki povratak Turske? , Službeni glasnik, Beograd 2015;

Milomir Stepić, Islamski hartlend, Srpska politička misao, 2017/1, 57 – 80.