Autor: prof. dr Goran Vasin, istoričar
Srpska Vojvodina, simbol je trajanja i identiteta celog srpskog naroda u Habzburškoj monarhiji. Majska skupština 1848/49, bila je samo jedan od kulminacionih procesa velike srpske borbe za svoj identitet i svoju ravnopravnost u Monarhiji. Mnogo pre toga, na Zboru narodnih prvaka u Baji 1694, zahtevalo se priznanje srpske posebnosti u državi Habzburga. Tražena je zasebna teritorija sa Vojvodom, u delu Slavonije. Od tog momenta kreće se u ostvarivanje značajnog broja planova da se za Srbe obezbedi posebna oblast sa vojvodom i posebnim teritorijalnim ingerencijama. To je bila ideja svojevrsne srpske državnosti u samoj Monarhiji. Na prvom mestu u dvorskim krugovima, tokom 18. veka, ideja nije nailazila na razumevanje. Uporno i strpljivo srpske elite su težile ostvarenju ideje. Karlovačka mitropolija, građanstvo i srpski graničari, želeli su da uzdignu sebe iznova i odlučno zatraže posebnu srpsku teritoriju. Ekonomsko snaženje Srba, njihovo uzdizanje u hijerarhiji same Habzburške monarhije, davalo im je povoda i uverenja da se takvi zahtevi moraju uvažiti kod merodavnih ličnosti Beča i Pešte.
Na Temišvarskom saboru (1790), kada je za mitropolita izabran Stefan Stratimirović, zatražena je posebna oblast u Banatu, da se Srbima omogući teritorijalna i politička autonomija. Posle Revolucionarnih i Napoleonovih ratova (1792–1815), u kojima su Srbi podneli velike žrtve ratujući za Habzburge, ponovo se budila srpska misao. Osnivanje Matice Srpske 1826, dalo je srpskoj ideji novi zamah.
Na Majskoj skupštini u Sremskim Karlovcima, zatražena je aklamacijom i nepodeljenim oduševljenjem Srpska Vojvodina. Podsećajući se zahteva i traženja Srba, vidimo viziju i jaku ideju, koja je bila suštinski srpska državnost u Habzburškoj monarhiji. Zasedanje je održano 1/3 maja, odnosno 13/15. maja 1848.
Mitropolit Josif Rajačić izvikan je za srpskog patrijarha, a Stevan Šupljikac iz Ogulinske regimente izabran za vojvodu. Zaključci Majske skupštine bili su sledeći: 1. Srpski narod je politički slobodan i nezavistan pod Domom austrijskim i opštom krunom Ugarskom 2. Proglašava se Srpska Vojvodina koju sačinjavaju Srem sa Granicom, Baranja, Bačka sa Bečejskim dištriktom i Šajkaškim bataljonom i Banat sa granicom i Kikindskim dištriktom 3. Srpska Vojvodina stupa u politički savez sa Trojednom Kraljevinom (na temelju političke ravnopravnosti) 4. Stvara se Narodni odbor, kao izvršni organ narodnog Sabora ( Skupštine) i imenuju se njegovi članovi. 5. Posebna delegacija se ima uputiti na Sveslovenski kongres u Pragu.
U skladu sa liberalnim evropskim načelima toga vremena tražena je politička ravnopravnost i potpuna sloboda, zasebna teritorija, formiraju se organi vlasti, a politička potpora tražena je među svim Slovenima Monarhije u Pragu. Srbi u Monarhiji, nisu želeli ni trenutka da zaostanu za drugim narodima, a za svoju slobodu bili su rešeni da se bore bez dvoumljenja. Hrabrost Srba u odbrani Srpske Vojvodine bilo je veliko i do tada nezapamćenih razmera. Do kraja rata, uspesi i neuspesi su se ređali, a Bečki dvor je vešto balansirao i nadmudrivao svoje protivnike, kao i često u kriznim situacijama do tada. Srbi nisu 1849, dobili što su želeli. Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat (1849–1860), nije bilo ostvarenje ciljeva zacrtanih na Majskoj skupštini. Srbi su mnogo više dobili simbolički.
Sazivanjem Blagoveštenskog sabora 1861, Dvor je pokušao da reši srpsko pitanje u Monarhiji u skladu sa svojim interesima. Mađarski političari bili su protiv ideje o obnovi Srpske Vojvodine za koju su smatrali da bi vrlo brzo postala država u državi i ugrozila postojanje same Ugarske. Na Blagoveštenskom saboru potvrđena je i ojačana ideja Srpske Vojvodine. Zahtevana je zasebna teritorija koja bi obuhvatala Srem, Bačku, Banat i Vojnu granicu, a tražena su i politička i sudska uprava. Na čelu Srpske Vojvodine se trebao nalaziti vojvoda, a službeni jezik mora biti srpski, pismo ćirilica. Takođe planirano je osnivanje sudova. Srpska Vojvodina je na osnovu ovih zaključaka imala svoj grb i zastavu.
Srpska politička scena u Monarhiji uistinu, u tom periodu, bila je u znaku Svetozara Miletića i Ujedinjene Omladine Srpske, a kasnije i njegove Srpske narodne slobodoumne stranke (1869). Miletić je izabran za gradonačelnika Novog Sada 1861. Iste godine Miletić i Jovan Đorđević postaju počasni članovi Matice Srpske. Vrlo brzo je donet Ustav Matice Srpske, na osnovu Miletićevog promišljanja i kasnije nacrta. Godine 1864. središte Matice srpske iz Pešte je premešteno u Novi Sad. Predsednik je postao vladika bački Platon Atanacković. Osnovano je Srpsko narodno pozorište u Novom Sadu, kao još jedna tačka okupljanja, a na čelu pozorišta nalazio se Miletićev saradnik Jovan Đorđević. Ponovo je krenulo osnivanje srpskih đačkih družina na teritoriji same Monarhije. Srpski nacionalni vođa Miletić svuda je učestvovao u buđenju i jačanju srpske nacionalne misli i jačanju srpske ideje. Neumoran govornik, pisao je briljantne tekstove u „Zastavi” dalekovido analizirajući politiku Habzburške monarhije i upozoravajući srpske elite sa obe strane Dunava i Save, šta se može dogoditi u narednim decenijama ako se ne bude radilo složno i odlučno. Pokazalo se da je za značajan broj stvari Svetozar Miletić bio upravu. Liberali su razvili veliku političku aktivnost. Na sve načine se pokušavalo obnavljanje Srpske Vojvodine. Miletićeve ideje o građanskoj ravnopravnosti, slobodi štampe i političkog okupljanja, slobodi veroispovesti, osnova su i temelj same ideje Srpske Vojvodine.
Početak Velike istočne krize 1875–1878, doneo je izazove na političkoj sceni Srba u Monarhiji. Pritisak državnih vlasti na Miletića i liberale bio je ogroman. „Zastava” je iz dana u dan pratila dešavanja u Hercegovini, a nasuprot njoj mađarsko javno mnjenje je mahom bilo proturski raspoloženo. Vlada Kalmana Tise je tražila načine i povode da se obračuna sa Miletićem. NJegova neumorna aktivnost na povezivanju srpskih država Srbije i Crne Gore, bila je povod Tisi, koji je dugo čekao. Miletić je optužen za zločin veleizdaje jer je navodno u Beogradu obećao 20–30.000 srpskih dobrovoljaca iz Monarhije za rat protiv Turaka, a da se zatim, posle pobede u ratu, podigne ustanak u Banatu, Bačkoj i Sremu, kako bi se ti krajevi priključili Srbiji. Iako je uhapšen u junu 1876. pred sud je izveden tek 18 meseci kasnije. Na zatvorsku kaznu od 5 godina je osuđen 18. januara 1878, a pušten je iz zatvora pomilovanjem 5. novembra 1879. Neljudski i nehumani uslovi u zatvoru u kome je Miletić tamnovao narušavali su njegovo zdravlje, ali ne i duh.
Jaša Tomić postaje simbol novog političkog kursa. Srbi u Habzburškoj monarhiji imali su u Jaši Tomiću jednog od najznačajnijih političkih prvaka sa kraja 19. i početka 20. veka. Tomićeve koncepcije, ideje i delatnost su od suštinskog značaja za razumevanje srpskog pitanja u Habzburškoj monarhiji. Beskompromisan borac, oštrog pera i izraza, Tomić nije štedeo političke protivnike. NJegova politička ideologija je u punoj meri došla do izražaja tokom Balkanskih ratova 1912–1913, gde je svakodnevno izveštavao, davala je novi duh i snagu, faktički budila iznova Srbe u Habzburškoj monarhiji. Ujedinjenje Srba iz Habzburške monarhije sa Kraljevinom Srbijom vrhunac je njegove političke karijere, koja je na taj način dobila i simboličku krunu uspeha – ispunjenje srpske misli o kojoj su decenijama sanjali Srbi iz Habzburške monarhije. Tokom balkanskih ratova 1912–1913, izveštajima iz Stare Srbije probudio je nade Srba u Monarhiji, ali i pažnju mađarske i austrijske policije. Nepristrasno je pisao o hrabrom srpskom vojniku i čojstvu crnogorske vojske, zločinima Arnauta, i posebno naglašavao moralnu vertikalu Srba, koji nijednim delom, ni rečju, nisu povredili albanske civile na terenu. Naprotiv. Ukazana je pomoć gde god je to bilo potrebno.
Istorijski značaj njegovog političkog delovanja odnosi se i na Veliku narodnu skupštinu u Novom Sadu. Jaša Tomić je ključno i presudno, sastavljao predlog najvažnije odluke koju je i pročitao na Skupštini u Novom Sadu, 25. novembra 1918, da se Banat, Bačka i Baranja priključuju Kraljevini Srbiji. Tomićeva uloga u ovim zbivanjima povezuje se i sa njegovim odbijanjem ponude da uđe u zagrebačko Narodno veće SHS. Ideja Srpske Vojvodine, kao ključna misao Srba iz Habzburške monarhije na taj način dobila je svoj konačni i dugo čekani ishod – prisajedinjenje Kraljevini Srbiji, a ujedinjenje stvaranjem Kraljevine SHS, što je proces istorije Srba u 20 veku, odveo u značajno drugačijem smeru.
Ostavi komentar