Francuzi o srpskim vladarima i političarima (drugi deo)

Autor: dr Aleksandra Kolaković

Negativna percepcija Obrenovića u francuskoj javnosti nije nestala ni nakon Majskog prevrata 1903. godine i tragedije na srpskom dvoru, koju je evropska javnost osudila. Andre Bar, novinar lista L’Européen, u prvom otvorenom obraćanju novom vladaru Srbije – kralju Petru I Karađorđeviću, pokazuje simpatije koje nije imao za Obrenoviće. Nesigurnost Aleksandra Obrenovića i njegova promenljiva priroda vladavine, na osnovu mišljenja Francuza, pretila je da Srbiju odvede u suparnički blok sila. U Barovim tekstovima koji su prevedeni na srpski kao Majska revolucija u Srbiji, između ostalog pronalazimo njegovu misao: „Tragedija koja se tamo odigrala 29. maja nije rezultat sile, niti nepromišljenih budalaština kakvih pretorijanaca, nego je logična posledica dugovremenog očajanja i neizbežan čin kojim je narod, svestan svojih prava, u ništavilo pretvorio gospodare koji su ga umorili svojim despotizmom“. Iako je Bar naglasio da ne opravdava državni udar 1903. godine, veoma je upečatljiva rečenica u kojoj kaže: „u životu naroda ima trenutaka kad ubistvo postaje dužnost!“. Dakle, negativna slika poslednjeg Obrenovića u Francuskoj ostaje, dok se polako nadzire izgradnja pozitivnih predstava o novom srpskom vladaru iz dinastije Karađorđević.

Poznate su u srpskoj javnosti i često potencirane veze Karađorđevića i Francuske, kako kralja Petra tako i njegovog sina Aleksandra, kasnije jugoslovenskog kralja. U istoriji francusko-srpskih odnosa kao važan podatak navodi se da je srpski kralj Petar bio francuski đak u prestižnoj vojnoj školi Sen Sir, kao i da je učestvovao, kao francuski vojnik, u Francusko-pruskom ratu. Učešće u ovom za francusku naciju bitnom ratu, obezbedilo je kralju Petru I poštovanje i simpatije. Ipak, šok koji je izazvao Majski prevrat nije označio i da su svi Francuzi poput Andre Bara odmah prihvatili novog vladara i pisali afirmativno o njemu, Karađorđevićima i Srbiji. Dugotrajan problem sa „zavereničkim pitanjem“ deo je hipoteke koju je pored Srbije morao da ponese i srpski vladar Petar I Karađorđević. Iako je od njegovog dolaska na presto prisutno sve snažnije francusko političko, ekonomsko i kulturno prisustvo u Srbiji, značajnijih tekstova o srpskom vladaru ipak nije bilo mnogo do njegove prve zvanične posete Francuskoj 1911. godine.

Pomenuta poseta srpskog kralja Petra I Parizu novembra 1911. godine značajno je doprinela stvaranju pozitivnih predstava o njemu u francuskoj javnosti. Ova poseta bila je i prilika da mu se uruči medalja za učešće u redovima francuske vojske u ratu sa Pruskom. Tada i ugledni Gijom Apoliner u časopisu Mercure de France objavljuje tekst „Chefs d’Etats“ („Šefovi država“). Afirmativni tekst o susretu s kraljem Petrom I Karađorđevićem prilikom njegove posete Parizu 16. novembra 1911. godine bio je posebno zapažen, kao i tekstovi koji su publikovani u Le Figaro i Le Journal des débats. Posebna pažnja u ovim tekstovima posvećena je ulozi koju je kralj Petar I Karađorđević imao u izgradnji demokratskih institucija u Srbiji, kao i ostvarivanju saradnje i prijateljstva između Francuske i Srbije.

Aktivnu ulogu u pripremi posete kralja Petra I Karađorđevića Parizu 1911. godine odigrale su i slobodnozidarske veze, koje su bile duboko ukorenjene od osnivanja lože Ujedinjenje 1909. godine i njenog stavljanja pod okrilje Velikog Orijenta Francuske. Časopis Neimar svedoči da su „pred polazak našega Kralja u Pariz upućena dva Brata odavde u Francusku sa zadatkom da pripreme posredstvom onamošnjih Slobodnih Zidara francusko javno mnjenje za doček Kraljev u Parizu. I prema dobivenom izveštaju od strane slobodnih zidara postignuto je toliko, da je provejavalo neopredeljeno mišljenje, da lepšeg i srdačnijeg dočeka od pomenuta nije bilo donde u Parizu“. Srpski masoni su, pored uticaja na jačanje veza Srbije sa Francuskom u periodu vladavine kralja Petra I, jednim značajnijim delom formirali i sliku dinastije Karađorđević u francuskoj javnosti i diplomatiji. Učešće u Francusko-pruskom ratu, izveštaji o razvoju parlamentarizma u Srbiji od 1903. godine i podrška masona, osnove su na kojima je građen portret kralja Petra I u Francuskoj. Dodatno je stvaranju pozitivne slike kralja Petra I Karađorđevića doprinela i činjenica da je nekadašnji francuski student, a te 1911. godine ministar, Milovan Milovanović, bio u njegovoj pratnji. Ovo je doba kada se u francuskoj javnosti zapaža političko, ekonomsko i kulturno vezivanje Srbije za Francusku.

Balkanski ratovi (1912–1913) uticali su na povećano interesovanje za događaje na Balkanu, kao i za informacije o Srbiji, srpskom društvu i vladarima. Alen de Penenren, dopisnik lista L’Illustration, za vreme Balkanskih ratova imao je priliku da se lično susretne s prestolonaslednikom Aleksandrom Karađorđevićem. Bivši francuski oficir razgovarao je s komandantom Prve armije i prestolonaslednikom Aleksandrom u prisustvu Furnijea, francuskog vojnog atašea u Beogradu. Penenren je publikovao tok razgovora sa prestolonaslednikom Aleksandrom Karađorđevićem kao novinski članak, a potom je u knjizi 40 jours de guerre dans les Balkans. La Campagne Serbo–bulgare en juillet 1913 ostavio ocenu njegove ličnosti. Između ostalog, Penenren je istakao da je Aleksandar Karađorđević „obdaren izvesnim osobinama, živ, okretan, inteligentan, znatno revnostan u radu i u razgovoru je davao znake zrelosti u suđenju, koja iznenađuje“.

Francuske novine i časopisi su od 1914. godine i izbijanja Velikog rata širili predstave Srbije i Srba kao heroja, pri čemu su objavljivali tekstove o junaštvu i fotografije Karađorđevića na ratištu, tokom obilaska vojnika i u vršenju diplomatskih dužnosti. Upečatljive su i ilustracije kralja Petra u rovovima, dakle, kralja koji deli sudbinu običnog vojnika i građanina svoje zemlje. Ove predstave su imale za cilj da podignu ratni borbeni moral Francuza srpskim primerom, ali su trajno obezbedile pozitivnu sliku Petra i Aleksandra Karađorđevića u francuskoj javnosti. U toku Velikog rata Alfons Magru je zaključio: „Velika popularnost kralja Petra dolazi otuda što je on uistinu monarh jednog demokratskog naroda i što vodi nacionalnu politiku. I tako dvanaest godina otkad on vlada, Srbija nije više saznala za seljačke pobune, dvorske revolucije i politička ubistva“. Dakle, pozitivne slike vladara prelivale su se i na sliku Srbije kao demokratske države.

Interesovanje za Karađorđeviće, a posebno za njihove međusobne odnose, pokazivale su i francuske diplomate. Pjer Leon Karlije, francuski konzul u Skoplju, pisao je ministru spoljnih poslova Francuske Šarlu Žunaru u istom periodu i o odnosima unutar kraljevske dinastije Karađorđević. Baron de Švarc, sekretar kneza Alekse Karađorđevića, izvestio je francuskog konzula o hitnom povratku kneza za Beograd po naredbi „kneza-naslednika“ Aleksandra zbog susreta kneževa Alekse i Arsena Karađorđevića. Uzrok uznemirenosti prestolonaslednika Aleksandra Karađorđevića bila je velika popularnost kraljevog brata Arsena u srpskoj vojsci. Nekoliko dana pre informacije o susretu dvaju knezova, a koji je mogao po kralja Petra i njegovog naslednika Aleksandra da ima i karakter zavere, u srpskoj štampi se govorilo i o tome kako je knez Aleksa „predstavnik starije grane Karađorđevića, dok kralj Petar potiče samo od mlađe grane“. Ovo objašnjava sumnje i nepoverenje i navodnu upotrebu vulgarnih reči budućeg srpskog kralja Aleksandra kada je naredio knezu Aleksi da se vrati za Beograd.

Francuzi su pisali i o najuticajnijim političarima i državnicima u periodu na prelazu dva veka. U svojim memoarskim beleškama Alber Male ostavio je veoma povoljnu ocenu vođe naprednjaka, bivšeg francuskog đaka iz škole u Mecu, Milutina Garašanina. Male i Garašanin su se upoznali u decembru 1892. godine. Male Garašanina opisuje kao čoveka „u punoj intelektualnoj i fizičkoj snazi. Krupnog lica uokvirenog progušanim zulufima, izraza mirnog i ozbiljnog, odlično govori francuski“. Naziva ga i „bonapartistom iz uspomena“, oslanjajući se na činjenicu da naprednjaci nisu zaboravili intervenciju Napoleona III prilikom proterivanja Turaka iz tvrđava, kao i izraze zahvalnosti koje je knez Miloš uputio Napoleonu III. Milovana Milovanovića Alber Male oslovljava sa „moj drug Milo“, govori o njegovoj doktorskoj disertaciji i privrženosti Francuskoj, a za Milenka Vesnića, koji je od 1907. godine bio srpski poslanik u Francuskoj, verovao je da je jedan od najsposobnijih političara. Jovan Ristić, namesnik maloletnog srpskog kralja Aleksandra Obrenovića i jedan od najuticajnijih političara u Srbiji 19. veka, takođe je bio interesantan Francuzima. Alber Male pisao je o Ristiću negativno, označivši ga kao namesnika koji je imao zaduženje da odgaji čak dva srpska vladara (kralja Milana i kralja Aleksandra), ali da „nije znao da odgaji sopstvenu decu: imao je tri sina, svi mangupi“. Francuski diplomata Patrimonio navodno je potkrepio ovo Maleovo uverenje rečima da je Ristić „najspretnije, najneuhvatljivije stvorenje, najveća lija“, kao i „prvorazredni glumac“ koji je osmislio proterivanje kraljice Natalije. Očigledno je da su nemačko obrazovanje i austrofilska politika uticali na ove negativne ocene, kao i vezanost za Francusku i radikalske veze za pozitivne ocene Garašanina, Milovanovića i Vesnića. Ipak, potrebno je ukazati i da je istoričar Stanislav Sretenović pisao o promenjenoj slici Milovanovića kod francuskih diplomata u periodu Aneksione krize. Tada su u Francusku stizale vesti i o Milovanovićevom neverstvu, beskrupuloznosti i hedonizmu, a Leon Deko, francuski poslanik u Beogradu, tvrdio je da se nakon putovanja po Evropi i posete Berlinu 1910. godine vratio kao germanofil. Uzroci pomenutih stavova o Milovanoviću mogu se samo naslućivati, a kreću se od francuske opreznosti da srpsko pitanje ne izazove rat u Evropi do straha Francuske od srpskog približavanja Nemačkoj. Potrebno je, međutim, ukazati da su možda i izmenjeni lični odnosi između Milovanovića i Dekoa uzrok ovih stavova ili su u pitanju posledice početne faze Dekoove bolesti. Ipak, u predvečerje Balkanskih ratova u francuskoj štampi opet su učestale pohvalne ocene Milovanovićevog rada. Posebno je tokom zvanične posete kralja Petra I Karađorđevića Francuskoj isticano prisustvo Milovanovića, „nekadašnjeg francuskog studenta“.

Pomenuti tekstovi o srpskim vladarima i političarima, kao i mišljenja koja su francuski novinari, naučnici i diplomate razmenjivali, gradili su predstave koje su određivale i sliku Srbije, kao i bilateralnih odnosa Francuske i Srbije. Iako moramo biti obazrivi da li je reč o subjektivnim ili objektivnim predstavama, kao i da je procena ličnosti pitanje obrazovanja, kao i lične sposobnosti pojedinca, ipak se ne može umanjiti značaj tekstova francuskih intelektualaca o srpskim vladarima i političarima, kao i uticaj koji su imali u izgradnji percepcije Srbije u Francuskoj. Činjenica je da je sa afirmativnim predstavama vladara iz dinastije Karađorđević, kao i političara iz radikalne stranke, raslo i političko, ekonomsko i kulturno interesovanje Francuske za Srbiju. Uporedo, od doba Karađorđevića prisutni su i dublji francuski uticaji u Srbiji do Velikog rata, u svim sferama, kao i kasnije u ratnom i međuratnom periodu.