Francuski kulturni uticaji među Srbima van Srbije na početku 20. veka

Autorka: dr Aleksandra Kolaković

Politički i ekonomski činioci podupirali su prodor francuskih kulturnih zračenja u Srbiju, a u isto vreme kulturna saradnja bila je prethodnica čvršćem povezivanju Francuske i Srbije. Najveći uticaj imali su pojedinci, koji su svojom aktivnošću uticali na prihvatanje francuskog kulturnog modela u srpskom društvu. Bogdan Popović i Jovan Skerlić su svojim kritičkim radovima, uređivačkom politikom u Srpskom književnom glasniku i svojom sveukupnom aktivnošću u javnom životu Srbije, uticali na uobličavanje srpske kulture po francuskom modelu. Koliko je njihov uticaj na propagiranje francuskog jezika i kulture bio jak, najbolje svedoči ekspoze Pola Dešanela o spoljnoj politici Francuske iz 1911. godine, gde zaključuje da uz propagiranje francuskog jezika „raste naša (francuska, primedba A. K.) trgovina, kao i neprekidne simpatije Srbije prema Francuskoj“. Akademik Milorad Ekmečić smatra da je književni uticaj presudan za razvoj i usmerenost jednog nacionalizma i da je kod Srba bio dominantan francuski uticaj kako je to još Jovan Skerlić u Istoriji novije srpske književnosti istakao 1914. godine. Tada je Skerlić ukazao na bliskost srpskog i francuskog mentaliteta: „Srpski književni stil se uspešno preobražava prema velikom francuskom uzoru: interpunkcija, koja je do skora prema nemačkom bila gramatička, sada prema francuskom postaje logična. Današnja srpska književnost razvija se uglavnom pod uticajem francuske književnosti“.

Ideje francuskog kulturnog kruga prenošene su posredno i na Srbe van granica Srbije, jer je srpska inteligencija sledila kulturna merila braće Bogdana i Pavla Popovića, Jovana Skerlića i drugih nosilaca kulturnih promena među Srbima. Političke i književne veze, koje su uspostavljene između pripadnika kulturnog života u Srbiji i Srba u Bosni i Hercegovini uticale su na prodiranje francuskih ideja i ideologija među Srbe van matice. Akademik Predrag Palavestra primetio je da se do pada Obrenovića (1903) srpska inteligencija najčešće kolebala između ruskog i austrijskog uticaja, a da je dolaskom na presto Karađorđevića u Srbiji preovladao francuski uticaj. Uporedo se među Srbima izvan Kraljevine Srbije primećuje sklonost prema nemačkoj, italijanskoj, engleskoj i skandinavskoj kulturi. Ipak, Svetozar Đorović, Aleksa Šantić, Jovan Dućić i Atanasije Šola još u mostarskom časopisu Zora (1896–1901) preuzeli su merila srpskih književnih časopisa i preko njih posredno deo francuskih kulturnih uticaja. Jovan Dučić je u tekstu „Patriotizam u književnosti“ istakao da je izdavanje časopisa i listova „jedan odjek svega što se zbiva u drugim književnostima, besjednik o svim zlim i dobrim strujama i pojavama“. Vaspitna i posrednička uloga časopisa i listova, dakle, oblikovala je idejne struje među srpskim intelektualcima, a posebno uticala na unošenje francuskih kulturnih obrazaca i među Srbe van Srbije. „Parizlije“, intelektualci obrazovani u Francuskoj ili na francuskim uzorima, uticale su da se srpska kultura za rusku i za nemačku misao vezala „samo svojim bočnim tokovima. Glavna vrata otvorila je prema francuskoj kulturi i nasleđu građanskog liberalizma, kartezijanskog poverenja u zdrav razum i nasleđu jakobinske odlučnosti u sprovođenju etičkih principa slobodne volje“ ističe akademik Palavestra.

Matica srpska preko nabavke knjiga, rečnika i gramatika francuskog jezika, kao i kupovinom knjiga francuskih autora prevedenih na nemački i srpski jezik, uporedo sa braćom Popović i Jovanom Skerlićem u Srbiji, širila je francusku kulturu među Srbima u Austrougarskoj na početku 20. veka. Dela francuskih autora su na prostore Habzburške monarhije gde su živeli Srbi ređe stizala u orginalu na francuskom jeziku jer su kroz školski sistem kao obavezni jezici učeni nemački i mađarski. Ipak, posredstvom privatnih časova i zavoda za vaspitanje devojaka, francuski jezik je postepeno prodirao među Srbe koji su živeli u Novom Sadu i okolini. Već početkom druge decenije 20. veka primećuje se veliko interesovanje među Srbima za francusku pisanu reč. Od oktobra 1912. godine Svetislav Banic, nekadašnji student u Berlinu, Jeni i na Sorboni u Parizu, predaje francuski jezik u Srpskoj gimnaziji u Novom Sadu. Valtazar Bogišić, Milenko Vesnić i Luj Leže, koji je i posetio Novi Sad, pomagali su širenje francuske kulture među Srbima u Austrougarskoj slanjem novina, časopisa i knjiga. Od 1906. godine Matica srpska dobija pretplatu na La Revue slave, a naredne 1907. godine i na Journal des savants.

Književni naraštaj Mlade Bosne, žarište srpske avangarde pomereno je na periferiju, istovremeno, posredno pruzevši francuski kulturni model. Vladimir Gaćinović, ideolog mladobosanaca, upisao je književnost u Beogradu kod Jovana Skerlića i pisao o Žan-Mari Gijou. Skerlić, kao tvorac zvaničnog kulturnog modela Kraljevine Srbije i njegova vezanost za francusku kulturu i civilizaciju, bili su uzor naraštaju srpskih intelektualaca van Srbije. Jedan od prvaka omladine Bosne i Hercegovine, Dimitrije Mitrinović, još kao učenik mostarske gimnazije učio je nemački, francuski i italijanski jezik i pripremao se za književni i publicistički rad diskusijama u okviru đačkih udruženja. U jesen 1907. godine, posle mature, a pre studija u Zagrebu i Beču, Dimitrije Mitrinović posetio je Beograd, gde je ostvario lične kontakte sa intelektualcima okupljenim oko Srpskog književnog glasnika i projugoslovenskog kluba Slovenski jug. Mitrinović je između ostalih upoznao Jovana Skerlića, koji je već na početku 20. veka bio „učitelj energije i sekretar javnosti, nacionalni tribun i književni sudija“. Pored Skerlića, sa kojim je kasnije bio i u sporu, kao jedan od nosilaca avangarde, Mitrinović je upoznao i Branislava Petronijevića, LJubu Jovanovića i Božidara Markovića, koji je pripremao obnovu časopisa Slovenski jug, čiji je klub bio prvi „jugoslovenski seminar, u kome se učilo jugoslovenskom nacionalizmu“. Kontakti sa duhovnim i idejnim vođama Srba, koje je Mitrinović uspostavio u Beogradu 1907. godine jednim delom su opredelili dalji Mitrinovićev nacionalni rad u Austrougarskoj. Preko intelektualaca iz matice, Mitrinović i ostali srpski intelektualaci okupljeni oko Mlade Bosne, posredno su i selektovano prihvatali ideje francuskog kulturnog kruga.

Za dalji razvoj srpske književnosti i kulture u celini, kao i za prihvatanje francuskog kulturnog modela u Srbiji i među Srbima van Srbije, značajno je da se i Jovan Dučić 1901. godine, kada je objavljen programski članak prvog broja Srpskog književnog glasnika, našao u samom središtu grupe okupljene oko Bogdana Popovića. Jedan od najvećih srpskih pesnika – Jovan Dučić, školovan u Švajcarskoj i Francuskoj, bio je prožet francuskim kulturnim uticajima, koje je preneo i na nove generacije srpskih pesnika. Dučićevo poznavanje antičke istorije, književnosti i filozofije, ostvareno je i pre njegovog odlaska u Švajcarsku i Francusku. U ranoj mladosti romantičar Dučić upoznao se sa knjigama francuskih autora ili stranom literaturom u francuskom prevodu, što je oblikovalo njegovo dalje stvaralaštvo. Kako je to primetio Kosta Pavlović, „odlaskom u Švajcarsku i Francusku, 1899, Dučić se odvaja od svog rodnog kraja. Pred njim se ukazuju novi vidici. Tamo pada pod uticaj parnasovaca, a zatim simbolista“. Dučić je po formi svog pesničkog izraza bio parnasovac, a po sadržini simbolist, što je dovelo do stvaranja orginalnog izraza, koji je i danas ideal. Za Jovana Dučića svetsku istoriju predstavljaju „antička Grčka, renesansna Italija i moderna Francuska“ i stoga su one u njegovom opusu ideal kome se teži. Flašar je istakao kako „Duhovna formacija Dučićeva, sudeći i po njegovim pesmama i putopisima, u dobroj meri izražava Evropu i njenu književnu kulturu s kraja prošlog veka. Ona izražava njene najopštije tendencije, ili bar one koje su u poslednjim decenijama bile karakteristične u Francuskoj, Engleskoj i Nemačkoj, i u manjim sredinama pod uticajem ovih velikih kulturnih organizama“. Ipak, Miodrag Popović primećuje da je Dučić đak francuske književne tradicije 19. veka, ali i da njegova prozna rečenica ima sličnosti sa rečenicom „francuskih moralista sedamnaestog veka“.

Pariski pozorišni život, reflektovao se i na srpske sredine van Beograda i Novog Sada. Srpsko kulturno središte u Mostaru nastojalo je da oživi i duh pariske kulture, pre svega zahvaljujući obrazovanim pojedincima i francuskim đacima – Jovanu Dučiću i Atanasiju Šoli. Kulturne aktivnosti među Srbima u Bosni i Hercegovini, bile su u skladu sa ubrzanim razvojem srpske kulture i njenom decentralizacijom na početku 20. veka.  Narodno pozorište i članovi njegove uprave imali su povremeno ulogu posrednika, pre svega preko kritika koje su publikovane u Delu ili Srpskom književnom glasniku. Popularizovanje francuskih dela bio je jedan od načina da se pomoću kulturne emancipacije smanji politička i kulturna dominacija, kao i civilizatorska misija Austrougarske, početkom 20. veka. Iako je veliki problem prilikom pripreme i realizovanja predstava u svim srpskim sredinama bio u pronalaženju stručnih prevodilaca, predstave francuskih autora su na prelazu vekova imale svoju stalnu publiku, već opijenu francuskim kulturnim vrednostima.

Utisak je da su srpske sredine udaljene od Beograda, radije prihvatale pozorišne tendencije patrijarhalnog karaktera. Stoga su u pozorišni život, pored vaspitnog elementa koga su potencirale srpske pozorišne vođe u Beogradu, unosili filozofske opservacije religioznog karaktera. Francuska dramska književnost je bila osnova oko koje su se i dalje vodile rasprave i tražili uzori. Na kraju 19. veka uredništvo Zore objavljuje kako u Francuskoj smatraju da „francuska drama ide na ruku nemoralnosti, i da ubija vrline naivnijeg i prostosrdačnijeg svijeta, koji je osuđen da na pozornicama iz dana u dan gleda preljubu, razvod braka i tome slično. Što je najgore – po njihovom tvrđenju – francuski drmaski pisci ne samo što štede preljubnike, već ih izvinjavaju“. Pomenuto je pokrenulo zalaganje za reformu francuske drame i stvaranje „jednog hrišćanskog pozorišta, koje bi shodno komadima iz oblasti religije krepile vrline Francuza“. Ako se ima u vidu da je centar okupljanja Srba van Srbije u dugom periodu osmanske i habzburške vlasti bila crkva, može se razumeti pobuda da se pozorište pored nacionalno-vaspitne funkcije posmatra i u skladu sa religijskom komponentom.

U srpskoj kulturi i književnosti na prelazu iz 19. u 20. vek „ogroman značaj imalo je izgrađivanje nacionalne samosvesti, traganje za identitetom i obnova duhovnog samopouzdanja“. Srpski intelektualaci, prožeti francuskim kulturnim uticajima, osećali su potrebu da se život nacije unapredi i emancipuje prema važećim evropskim standardima. Mladi građanski intelektualci školovani na strani, prvenstveno u Francuskoj i Švajcarskoj kao ,,najglasniji i najuticajniji tumači nove književnosti kod Srba bili su mahom kritičari i profesori Univerziteta ili pesnici kojima su se otvarala vrata diplomatije“. Novi izvori francuske kulture probijali su otpor konzervativnih krugova. Prihvatanje francuskog kulturnog modela brisalo je tragove „istočnjačkog fatalizma, neprimetno sakupljenog u duhu i mentalitetu srpskog naroda“. Međunarodni odnosi krajem 19. i početkom 20. veka, približavanje Rusiji i Francuskoj, kao i Velikoj Britaniji, a udaljavanje od Austrougarske i sukob sa njom, dozvoljavale su promene u srpskoj  kulturi. Novi ljudi, školovani na najprestižnijim francuskim fakultetima, duhovnu kulturu srpskog naroda izvode na „glavna poprišta moderne evropske duhovnosti i civilizacije“. Srpski intelektualci van Srbije su sledili nacionalne učitelje i frankofile – braću Popović i Skerlića, stoga se francuski kulturni model sa uspehom prihvatao i van matice u svim sredinama gde su Srbi živeli.