FRANCUSKI ALŽIR

Autor: Danilo Koprivica, politikolog

Živimo u vremenu u kome značajan deo međunarodne javnosti očekuje od Srbije i od srpskog društva, da se iskrenije suoči sa nedavnom prošlošću, smatrajući taj proces gotovo eliminacionim testom demokratije. Svesni neminovnosti suočavanja, u potrazi za mogućim rešenjima, posegli smo za istorijskim primerima iz dvadesetog veka, na osnovu kojih ćemo pokušati da se podsetimo, ali i da naučimo, kako su se sa vlastitom prošlošću, suočila društva koja sebe smatraju  demokratijama. 

U 19. i 20. veku Francuska kolonijalna imperija je bila odmah iza Britanske imperije. Na svom vrhuncu, između dva svetska rata,  prostirala se na preko 13.000 km²  što je činilo oko 8,7% svetske teritorije. Stvaranje tzv. druge imperije, počelo je 1830. godine invazijom na Alžir, tadašnji osmanski pašaluk. Francuzi su 1832. godine opljačkali riznicu alžirskoga deja sa 15.550 funti zlata i 220.000 funti srebra. Osetivši se kao kod kuće u mediteranskom pojasu Alžira, već 1848. godine će priobalju ukinuti kolonijalni status i priključiti mediteransku regiju integralnoj Francuskoj. Dolazi do ubrzanog naseljavanja evropskih doseljenika, do ubrzane urbanizacije i industrijalizacije. «Francuzi su izgradili, a ne nadogradili grad Alžir, ali i druge veće gradove. Sve odiše francuskim šarmom» pisala je beogradska Borba.

Cenu gostoprimstva za gotovo milion evropskih doseljenika, uglavnom Francuza ali i dosta Italijana i Maltežana, uglavnom je platio alžirski seljak. Prosečni Alžirac je 1870. godine imao pet kvintala žita godišnje, 1900. godine četiri, a 1940. godine malo više od dva. Na to je uveliko uticao prirast populacije, jer je broj Alžiraca  sa 1,5 miliona u vreme invazije, narastao na 10 miliona uoči sukoba. Ali i eksproprijacija žitorodnih polja u primorju, na kojima su Francuzi sadili vinograde. Godine 1830. samo je 4.000 jutara bilo pod vinogradima, a 1950. godine preko 750.000. Tkalačko središte u Tlemsenu u 14. veku imalo je oko 4.000 ručnih razboja, 1850. godine bilo ih je 500, a 1954. godine tačno 105. Bila je to dosta surova preraspodela prirodnih resursa, na kojoj će i sama francuska javnost, barem njen umereni i naročito levičarski deo, dosta glasno negodovati kada je rat otpočeo.

Sa političkim i ekonomskim, odigravalo se  i potpuno kulturno potčinjavanje. Politika kulturnog potčinjavanja išla je toliko daleko, da arapski nije bio dopušten kao službeni jezik u obrazovnim ustanovama, niti su ga deca mogla učiti u školama. Zvanični Pariz i francuski doseljenici su rešili da Alžir postane deo francuskog identiteta.

Početak i tok sukoba

Nejednakost, potlačenost i nacionalna emancipacija, dovešće do otpora kojim je otpočeo rat. Ratnom raspletu alžirskog pitanja, značajno će doprineti i nezadovoljstvo Alžiraca ishodom Drugog svetskog rata. Sa osećajem da im nije omogućeno ono što im je obećano pre invazije na jug Francuske i na oslobađanje zemlje i Pariza. U tim operacijama je prema različitim procenama, učestvovalo gotovo 200.000 alžirskih boraca. Borbeno iskustvo koje su tom prilikom stekli, umnogome će opredeliti tok sukoba koji su nadolazili. 

Francuska je u alžirskom ratu angažovala vojsku od gotovo pola miliona vojnika, kako francuskih regruta, tako i poraženih trupa iz Indokine. Uz Francusku su bili i Harki, muslimanski ratnici, njih oko 150.000. 

Bio je to retko surov sukob koji je odneo nesrazmerno veliki broj civilnih žrtava. Francuzi su po okončanju rata tvrdili da je poginulo oko 17.500 njihovih vojnika, gotovo deset puta više alžirskih boraca, njih oko 162.000 i oko 350.000 muslimanskih civila. Ali prema alžirskim izvorima, poginulo je oko 350.000 alžirskih boraca i oko 1,5 milion civila. O karakteru rata, veoma dobro svedoči činjenica da je aktuelni predsednik Francuske, odmah po preuzimanju vlasti, zvanično potvrdio,  da su francuske snage sistematski primenjivale metode mučenja zarobljenih protivnika. Kolektivna amnestija za počinioce zlodela i status veterana u Francuskoj su uvedeni 1961. godine, odnosno tek 1974. godine.

Masakr u Parizu , 17.10.1961. godine

Nakon oružanih sukoba policije i simpatizera FLN i nakon nekoliko neselektivnih i  neodmerenih policijskih akcija, usledile su odmazde u kojima je ubijeno dvadeset policajaca. Policijski prefekt je naložio uvođenje policijskog časa za sve Alžirce od 20.30-5.30 časova. Usledile su demonstracije 30.000 nenaoružanih civila, većinom alžirskog porekla ali i mnogih drugih građana koji su često samo zbog svog izgleda bili predmet policijske represije.

Nakon probijanja termina početka policijskog časa, oko 1700 instruiranih pripadnika snaga reda, otpočelo je nezamislivo brutalnu akciju. Mirne demonstrante, na komandu uzdignutih ruku, policija je mučki tukla, otvarajući vatru na sve sumnjive pojedince. Oko 10.000 ljudi alžirskog porekla ili lica koja podsećaju na njih, autobusima je prisilno odvezeno na zatvoreni biciklistički stadion Hiv d’Viv u blizini Ajfelove kule. Isti onaj stadion, na kome su sakupljani Jevreji tokom Drugog svetskog rata. „Scenarista“ će u oba slučaja biti isti čovek – Moris Papon, 1961. godine policijski prefekt Pariza, a 1942. godine direktno odgovorno lice za slanje u logore smrti oko 13.000 Jevreja, a među njima i 4.000 dece.

Bulonjska šuma je bila puna leševa, a desetine mrtvih i izmučenih tela su plutala na površini Sene. Zvanična verzija je izveštavala o dva mrtva demonstranta. Tek 2001. godine francuska vlada je priznala da se desio masakr. Na zvaničnoj spomen-ploči koja je postavljena tek 2011. godine piše:

„U znak sećanja na brojne Alžirce ubijene tokom krvavog suzbijanja mirnih demonstracija 17. oktobra 1961“.

Napokon, kada je Šarl de Gol smogao snage da okonča vojni i civilizacijski fijasko Francuza u Alžiru, a da pritom ne uništi sve veze sa ovom zemljom, Francuska se suočila sa egzodusom evropskog stanovništva i Jevreja Sefarda. Pied Noir (Crna stopala) kako su nazivali evropske doseljenike u Alžir, krenuli su put Francuske. Od 1.100.000 ili 10% populacije (1960) uključujući i 130.000 Sefarda, nakon egzodusa u Alžiru ih je ostalo tek oko 100.000. 

Pored francuskih vojnika, francuske administracije i evropskih doseljenika, sa alžirskom nezavisnošću, zemlju su napustili i Harki, paravojne formacije alžirskih muslimana koje su bile i ostale lojalne Parizu sve vreme sukoba. Oko 150.000 Harkija je bilo na službi u francuskim snagama, a jedna trećina su postali žrtve surove odmazde FLN-a, nakon sporazuma u Evijanu, uglavnom zbog akcija OAS-a. Uprkos zabranama od strane Pariza, oko 90.000 Harkija sa porodicama uspelo je preći u Francusku, zahvaljujući solidarnosti francuskih oficira.

Živeli su u logorima, isključeni iz društvenog života, prezreni od svih. Danas, njihova zajednica na jugu Francuske broji oko 500.000 pristalica. Prvi znak saosećanja sa njima javio se tek 2001. godine kada je u mandatu Žaka Širaka promovisan njima posvećen Dan nacionalnog priznanja.

«Francuska kolonizacija Alžira je bila zločin protiv čovečnosti» 

Emanuel Makron (kampanja, 2017. godine)

« Francuska okupacija Alžira je donela ovoj državi mnogo dobrog, i dobronamerni Alžirci priznaju tu činjenicu»  

Marin Le Pen (kampanja 2017. godine).

MAKRONOVO DOBA 

Emanuel Makron je prvi francuski predsednik rođen nakon rata u Alžiru. I prvi koji je napravio potpuni otklon u odnosu na mračno francusko nasleđe iz tog perioda. I to ne samo rečima, već i donošenjem konkretnih odluka.  Iako nikada kasnije nije ponovio  izjavu iz predizborne kampanje 2017. godine koja ga je umalo koštala trijumfa i koja je u Francuskoj dočekana sa mnogobrojnim negodovanjem, Makron nije u bitnome odstupio od ključne namere da gorkim priznanjem, stavi tačku na istorijsku mrlju svoje zemlje. Odmah po preuzimanju vlasti, 2017. godine zvanično je potvrdio da je Francuska vršila sistematska mučenja tokom sukoba. Iste godine, uputio je pismo i posetio udovicu i porodicu mučki pogubljenog disidenta Morisa Odina. Sledeće godine, odao je priznanje Harkijima i oformio fond podrške u iznosu od 40 miliona evra. Nedavno je naložio  otvaranje oko sto neprijatnih ratnih dosijea iz 1957. godine. 

Dolaskom Makrona na predsedničku poziciju, dosta toga se promenilo u francuskom pogledu na Alžirski rat, ali nove generacije političara nikako ne znače da Francuska i dalje nije podeljena po pitanju svoje kolonijalne uloge. Naročito po alžirskom pitanju. U toj nespremnosti da se blagovremeno celokupno francusko društvo suoči sa greškama iz bliske prošlosti, ono se danas nalazi pred novim izazovima. 

«Koreni terorističkog napada u Parizu (Šarl Ebdo) mogu se pratiti do Alžira 1954».

Robert Fisk, novinar i pisac (2015. godine)

Sen Deni, bazilika Sv. Denisa, je kraljevska nekropola Francuske. Od desetog veka do 1789. godine, samo tri francuska kralja nisu  sahranjena na ovom mestu. Sen Deni je danas pretežno muslimansko predgrađe Pariza. To je realnost koja je danas opterećena najpre terorizmom, a potom i osećajem mnogih Francuza da Francuska danas ima problem sa islamom.