Autor: dr Aleksandra Kolaković
Duga tradicija političkih, ekonomskih i kulturnih veza Srbije i Francuske, koja ove godine u diplomatskim okvirima dotiže 180. godišnjicu, uticala je na nastanak simbola i mesta sećanja i u Srbiji i u Francuskoj. Spomenici, zgrade, nazivi ulica, saradnja, bratimljenje gradova, sećanje na ugledne ličnosti, lične veze i prijateljstva deo su francusko-srpskih odnosa i danas. Cilj ovog teksta jeste da ukaže na postojanje i odnos prema nasleđu francusko-srpskih odnosa u prošlosti i sadašnjosti.
Kontakti, veze i saradnja Srba i Francuza tokom 19. i 20. veka ostavili su dubok trag u okviru kulturno-istorijsko nasleđa. Specifičnost francusko-srpskih odnosa u 19. veku jeste usporen proces političke povezanosti, nastao kao razultat međunarodnih odnosa i interesa Francuske na Balkanu. Ipak, usporeno uspostavljanje političkog savezništva omogućilo je snažnije ekonomske i kulturne uticaje. Školovanje stipendista srpske države, tzv. blagodejanaca, u Parizu i drugim univerzitetskim centrima u Francuskoj predstavlja posrednu osnovu za nastanak simbola i mesta sećanja i u Srbiji i u Francuskoj. Boravak i školovanje srpske elite u Francuskoj, tokom 19. veka, a posebno u prvoj polovini 20. veka, uticali su na to da se francuski intelektualci zainteresuju za Srbiju i Srbe, na osnovu čega su nastali brojni tekstovi, članci u novinama i časopisima, brošure i knjige naučnog i umetničkog sadržaja, koji su stvarali predstave o Srbima u francuskom društvu, a uporedo su unosili duh francuske kulture u Srbiju. Političko, ekonomsko i kulturno vezivanje Srbije za Francusku krunisano je u Velikom ratu (1914–1918) i uticalo je na nastanak mesta i simbola sećanja Srbije u Francuskoj, odnosno Francuske i Francuza u Srbiji.
Nakon Velikog rata, u Kraljevini Jugoslaviji politički, ekonomski i kulturni uticaj Francuske bio je očigledan. Izbor Francuske za zemlju studija bio je izražen i u periodu između dva rata, kao posledica pomenutih političkih i ekonomskih uticaja i veza Francuske i Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i stvarao je uz ratno savezništvo okvir za ideju „večitog prijateljstva“ dva naroda (francuskog i srpskog, odnosno francuskog i jugoslovenskog). U Srbiji su savezništvo i pomoć koje je Francuska uputila Srbiji u vreme povlačenja preko Albanije, boravka i oporavka srpske vojske na Krfu, školovanje đaka i izbeglica u Francuskoj, kao i prilikom proboja Solunskog fronta, uticali da dobri odnosi dve države simbolično budu izraženi svečanim podizanjem spomenika Zahvalnosti Francuskoj 11. novembra 1930. godine, koji je i danas nakon restauracije jedan od simbola i mesta sećanja na francusko-srpske odnose. Koliko je ovaj događaj bio značajan 1930. godine svedoči i podatak da je svečanosti prisustvovao kralj Aleksandar Karađorđević, u pratnji kraljice Marije, članova jugoslovenske vlade, kao i predstavnika Francuske, udruženja ratnika, učenika i brojnih građana. Podizanje pomenutog spomenika započelo je kao ideja još 1924. godine, a realizovano je tek nekoliko godina kasnije. Ovo delo Ivana Meštrovića podignuto je dobrovoljnim prilozima Društva prijatelja Francuske. Spomenik je izrađen u bronzi i prikazuje skulpturu žene koja drži mač, što simbolizuje Francusku, koja juriša u pomoć Srbiji. Na pročelju su uklesane godina podizanja i posveta „A la France“ (Francuskoj), a na začelju natpis: „Volimo Francusku kao što je ona volela nas 1914–1918“. Sa zapadne strane figura reljefa „Ratnici“ svedoči o vojnom savezništvu srpskih i francuskih trupa na Solunskom frontu, dok sa istočne strane reljef žene koja sedi – „Sorbona“ – svedoči o prihvatanju i školovanju srpskih đaka i studenata u Francuskoj u toku Velikog rata. Upisan je u spomenik kulture 1965. godine, a 1983. godine utvrđen je za dobro od velikog značaja za Republiku Srbiju. Zanimljiv podatak je da pored malobrojnih fotografija sa svečanosti postoji i filmski zapis. Osnivač prvog srpskog filmskog žurnala Kosta Novaković pripremio je reportažu sa ovog događaja, od koje je sačuvan trominutni deo. U ime Odbora za podizanje spomenika govorio je dr Milan Nešić, predsednik Beogradske opštine, a u ime Francuske prisutnima se obratio Šampetje de Rib, ministar. Na snimku, koji je dostupan na internetu (https://vimeo.com/232112820), mogu se videti detalji spomenika i okupljeni građani, ugledne zvanice, kraljevska loža, srpski i francuski oficiri i članovi udruženja francuskih i srpskih solunskih ratnika, profesori francuskih i srpskih (jugoslovenskih) univerziteta.
Ovo nije prvi vid isticanja francusko-srpskog savezništva u ratu i stvaranja mesta sećanja na Francusku u Srbiji, a istovremeno začetak je i nastanka mesta sećanja na Srbe i Srbiju u Francuskoj. Gradu Beogradu je general Franše d’Epere u ime predsednika Francuske uričio Krst Legije časti 30. januara 1921. godine. Hiljade ljudi se okupilo na ulicama Beograda i pratilo francuskog maršala, a srpskog vojvodu, od Hotela Moskva, gde je bio smešten do Skupštine. U govoru je Franše d’Epere, između ostalog, istakao: „Francuska je ponosna što je kroz duge mesece najstrašnijeg od ratova bila uz herojsku Srbiju. Poveravajući danas bivšem glavnom komandantu Istočne savezničke vojske da varoši Beogradu preda Počasnu Legiju – Vlada Republike htela je da izrazi vašoj prestonici, celom narodu i njegovoj viteškoj vojsci priznanje za njihovu slavu i da potvrdi njihovu hrabrost i njihove vrline. Niko nije bio jače kvalifikovan, od onih koji danas upravljaju sudbinom francuske republike da posvedoči vaše visoke podvige i da vam ukaže čast u ime Francuske i njene vojske“. Beograd je dobio ovo visoko priznanje kao „jedna od prvih i najslavnijih žrtava Velikog rata čije stanovništvo u prkos bombardovanju i neprijateljskoj okupaciji nije prestajalo davati dokaze hrabrosti bez malaksavanja. Bio je veličanstveni simbol otpora a zatim pobede jednog herojskog naroda odlučnog da ne propadne“. Ovom prilikom nekadašnja Pozorišna ulica preimenovana je u Francusku ulicu, a za počasne građane Beograda proglašeni su: Aleksandar Milran, predsednik Francuske, Aristid Brijan, predsednik francuske vlade, Admiral S. Lakaz i Ogist Goven, urednik pariskog lista „Žurnal de Deba“. Već 1921. godine Odbor Beogradske opštine donosi Odluku o podizanju nadgrobnog spomenika u znak zahvalnosti i pijeteta prema francuskim vojnicima poginulim pri odbrani Beograda 1915. godine. Odmah posle Velikog rata, najstarijem jezgru Novog groblja pridodata su vojnička groblja, među kojima je bilo francusko. Danas, to je mesto sećanja, gde se svakog 11. novembra i prilikom praznika, godišnjica i zvaničnih poseta odaju počasti.
Pored pomenutog, i ostali simboli Francuske u Srbiji danas povezani su sa ličnostima i događajima Velikog rata. Davana su imena ulicama, kao na primer: Pariska u blizini spomenika Zahvalnosti Francuskoj i Francuske ambasade, koja je građena u vreme podizanja pomenutog spomenika (1929–1933), a svečano otvorena 21. decembara 1935. godine. Prijemu su prisustvovali knez Pavle, kneginja Olga, predsednik vlade Milan Stojadinović i brojne ugledne zvanice, koje su već iznad ulaznih vrata mogle da uoče medaljon sa likom Marijane – simbol Francuske. Rože Anri Eksper bio je arhitekta ovog zdanja, dok je njegov asistent bio Josif Najman. Dekoraciju spoljašnjosti ambasade radio je Karl Sarabezol. Unutrašnjost zgrade je upečatljiva. Tapiserija Pariz, izrađena u čuvenoj radionici Goblen, unikatni nameštaj, medaljoni koji predstavljaju pet francuskih reka – Ronu, Garonu, Senu, Rajnu i Loaru i Pikasova litografija posebno se izdvajaju u enterijeru. Pored navedenog, u Beogradu postoje još i ulica Gastona Gravijea, novinara i lektora Univerziteta u Beogradu, nalazi se u bilizini Narodne biblioteke, kao i Bulevar Freše d’Eperea, ulica Admirala Geprata i Žorža Klemansoa.
U Francuskoj se prijateljstvo Francuza i Srba, nakon Velikog rata, manifestovalo na više načina, koji su vremenom postali i oličenje materijalnog i nematerijalnog nasleđa Srbije u Francuskoj. Pre svega, u duhu savezništva i simpatija u Francuskoj su, kao i u Srbiji, objavljivane knjige o francusko-srpskim ratnim operacijama, Solunskom frontu, uz vesti o Kraljevini Jugoslaviji u dnevnim i periodičnim publikacijama. Takođe, došlo je do negovanja posebnog poštovanja ličnosti kraljeva Petra I Karađorđevića i Aleksandra I Karađorđevića. Podizani su spomenici i davana imena ulicama po srpskim vladarima, a svedočanstvo srpske materijalne kulturne baštine iz ovog perioda su i groblja srpskih vojnika. Na Univerzitetu u Monpeljeu u organizaciji Francusko-jugoslovenskog društva (Amicale Franco-Yougoslave) izlazio je list „Midi-Balkans“, a 1928. godine izašao je i prvi broj časopisa „Jugoslavija“, koji je publikovala jugoslovenska kolonija u Francuskoj.
Ličnost kralja Petra I Karađorđevića, nekadašnjeg đaka škole Sen Sir i učesnika u činu kapetana francuske armije u Francusko-pruskom ratu (1870–71), izuzetno je poštovana u francuskim političkim, diplomatskim i naučnim krugovima. Još je program kralja Petra I Karađorđevića i radikalske vlade 1903. godine, koji je podrazumevao nova ustavna rešenja, demokratizaciju i administrativne reforme, zainteresovao Francusku. Kada je Milenko Vesnić, tadašnji srpski poslanik u Parizu, 1904. godine u Jelisejskoj palati predao pismo srpskog kralja, francuski predsednik Emil Lube (Émile Loubet) istakao je: „Kralj Petar je prevazišao sva očekivanja“, obrazlažući da „U Evropi je bila bojazan, posle njegovog dolaska na presto, za mir, kako u Srbiji tako i na Balkanskom poluostrvu. Za ovih godinu dana Srbija se međutim pokazala kao element reda i spolja i iznutra, a to je zasvedočila naročito prilikom poslednjih svečanosti“. Kao vladar prikazivan je kao činilac stabilnosti u zemlji, gde se izdigao iznad partijskih borbi, kao i na Balkanu. Zahvalnost i poštovanje Francuske prema srpskom vladaru iskazani su dodeljivanjem medalje za učešće u Francusko-pruskom ratu prilikom zvanične posete kralja Srbije Francuskoj novembra 1911. godine. Srpska loža „Ujedinjenje“, pod okriljem Velikog orijenta Francuske, imala je posebnu ulogu za vreme posete kralja Petra I Karađorđevića Francuskoj. Uticajni francuski listovi i časopisi izveštavali su o poseti srpskog kralja, a „Le Journal des Débats“ objavio je 15. novembra 1911. godine članak posvećen zvaničnoj poseti srpskog vladara. Ostalo je zapisano i oduševljenje na ulicama Pariza i uzvici „Živela Srbija“ i „Živeo kralj“.
Kult poštovanja ličnosti kralja Petra I, a i kasnije kralja Aleksandra I Karađorđevića, u Francuskoj, najvećim delom izgrađen je nakon perioda ratova (1912–1918). Anri Barbi, novinar i izveštač iz perioda balkanskih ratova i kasnije Velikog rata, dodelio je kralju Petru epitete „Sveti Starac“ i „legendarni kralj naroda junačkog“, čime su se stvarale specifične veze između Francuske i dinastije Karađorđević na jednoj strani i francuskog i srpskog naroda na drugoj. Alen de Penenren, dopisnik francuskog lista „L’Illustration“ još u vreme balkanskih ratova susreo se s komandantom Prve armije i tada prestolonaslednikom Aleksandrom Karađorđevićem. Penenren u delu 40 jours de guerre dans les Balkans. La Campagne Serbo-bulgare en juillet 1913. dao je i kratku ocenu ličnosti prestolonaslednika, istakavši da nije samo mladić koji je očigledno još uvek u francuskoj javnosti okarakterisan kao neiskusan, već da je i „obdaren izvesnim osobinama, živ, okretan, inteligentan, znatno revnostan u radu i u razgovoru je davao znake zrelosti u suđenju, koja iznenađuje“. Negovanje kulta ličnost kralja Aleksandra I Karađorđevića u Francuskoj započelo je nakon atentata u Marselju 1934. godine i manifestovalo se podizanjem spomenika i davanjem naziva ulica.
Svedočanstvo povezanosti Francuske i Srbije, a pre svega negovanja kulta „večitog prijateljstva“ Francuza i Srba, kao i poštovanja dinastije Karađorđević, danas su ulice, trgovi i spomenici na teritoriji Francuske. U prestižnom šesnaestoma rondismanu, u blizini Bulonjske šume, nalazi se trg koji nosi ime kralja Aleksandra I Karađorđevića (Squere Alexandre Ier de Yougoslavie, Place de Colombie). Na pomenutom trgu podignut je monumentalni spomenik kraljevima Petru i Aleksandru Karađorđeviću, koji je svečano otkriven 19. oktobra 1936. godine. Spomenik, izgrađen od livene bronze, delo je uglednog francuskog vajara Maksima Real del Sarta (Maxim Réal del Sarte) i arhitekte Anrija Šajea (Henri Chailloux) i predstavlja najznačajnije materijalno svedočanstvo savezničkih odnosa Srbije i Francuske tokom Velikog rata. Na čeonoj strani ispisan je epitaf na francuskom jeziku: „Aux Rois Pierre Ier de Serbie le Libérateur et Alexandre Ier de Yougoslavie l’Unificateur“, dok je na postamentu ispisan tekst telegrama, koji je decembra 1915. godine, regent Aleksandar Karađorđević poslao predsedniku Francuske Poenkareu (Raymond Poincaré). Ime kralja Petra nosi i jedna ulica – Avenue de Pierre Ier de Serbie, u kojoj je kod broja 41, 19. decembra 2011. godine, svečano inaugurisana reljefna bista srpskom vladaru. Ovim činom je na simboličan način, pred obeležavanje 100-godišnjice Velikog rata, obnovljeno sećanje na srpskog vladara u Francuskoj.
Kraljevima Petru i Aleksandru podignut je po još jedan spomenik u Francuskoj: u Orleanu (kralju Petru) i Marselju (kralju Aleksandru). Kralju Petru je 1936. godine postavljen spomenik u Orleanu, na kome piše: „Sećanje na Petra I od Srbije, potporučnika u Legiji stranaca 1870. godine, pruskog zatvorenika koji se oslobodio i ponovo zauzeo svoje mesto u borbi“. U Marselju je 1938. godine podignut spomenik Ala Paix kralju Aleksandru I Karađorđeviću i ministru spoljnih poslova Francuske Luju Bartuu (Louis Barthou). Autori spomenika su Antoan Sartorio (Antoine Sartorio) i Gaston Kastel (Gaston Castel), u saradnji sa vajarima Lujem Botinelijem (Louis Botinelly) i Elijem Žanom Vezijenom (Élie-Jean Vézien). Nakon posete autora Kraljevini Jugoslaviji, gde su pronašli dodatnu inspiraciju, spomenik je završen 1938. godine i svečano otkriven 1941. godine. Spomenik kralju Aleksandru i francuskom ministru Bartuu ima snažnu simboliku. U obliku je štita, koji drže dva monumentalna stuba, ispred koga su četiri ženske alegorije (Pravda, Zakon, Sloboda i Rad), koje drže portrete ubijenih.
Kada je reč o materijalnoj baštini Srbije u Francuskoj, treba izdvojiti i mesta sećanja: srpska groblja (Pariz, Sent Mandrije, Vilfranš de Rurž). Francusko udruženje „Memorijal istočnog fronta 1916–1918“ učešćem na manifestacijama pored srpskih spomenika u Francuskoj neguje tradiciju sećanja na srpske saveznike u Velikom ratu. Na vojničkom groblju u pariskom predgrađu Tije među 757 jednoobraznih kamenih krstova, na kojima su ispisana na francuskom jeziku imena i prezimena i čin svakog srpskog vojnika, nalazi se i jedna piramida s polumesecom. Među srpskim junacima, na lični zahtev, ovde je sahranjen Esad-paša Toptani, zapovednik Albanije u Velikom ratu – veliki prijatelj Srba koji je ubijen u atentatu u Parizu. Kada je reč o odnosu države Srbije prema ovom mestu sećanja, ilustrativan je podatak kako je tek 2011. godine prvi put jedan predsednik Srbije posetio Tije i odao poštu srpskim ratnicima. U Lionu takođe postoji grobnica srpskih vojnika, koji su preminuli u toku Velikog rata. Na groblju San Ženi Leval sahranjeno je 68 srpskih ratnika, koji su bili u Lionu na lečenju. Na poluostrvu preko puta Tulona, na jugu Francuske, na vojnom groblju grada Sen Mandrije pred kraj Velikog rata sahranjena su 22 srpska vojnika. Pomenuti srpski vojnici su francuskim brodovima sa Solunskog ratišta prevoženi na lečenje u Sen Mandrije, gde su preminuli u toku 1917. i 1919. godine. Da su na ovom groblju, zajedno sa francuskim, italijanskim i ruskim vojnicima sahranjeni i srpski vojnici, za srpsku istoriografiju i državu bilo je nepoznato do 2005. godine. Pored sahranjenih Srba na vojnim grobaljima, u Lardiju, nadomak Pariza, nalazi se i grob nekadašnje srpske kraljice Natalije Obrenović.
U glavnom gradu Francuske, pored spomenika Karađorđevićima, u znak prijateljstva Francuza i Srba, jedna ulica u blizini Marsovih polja, nosi ime srpskog glavnog grada – Beograda. Pariska Republika Monmartr i beogradska boemska četvrt Skadarlija potpisale su 10. decembra 2011. godine Povelju o bratimljenju, kojom su se obavezale na visoko međusobno uvažavanje i da rade na obostranoj promociji. Na zidu restorana „Bonne Franquette“ otkrivena je ploča sa tekstom Povelje, koja bi trebalo da „doprinese aktiviranju kulturne i turističke saradnje i daljem jačanju veza između Beograda i Pariza, kao i veza između Srbije i Francuske“. Inače, u periodu nakon Velikog rata, kao i nakon 1945. godine, francusko-srpsko savezništvo uticalo je na pojavu brojnih bratimljenja gradova, a takva praksa zabeležena je i u savremenom dobu (primer Prokuplja i Epona). Pored navedenog, i u drugim gradovima Francuske postoje trgovi, ulice i zgrade koje nose imena Srbije, Srba, Beograda, srpskih vladara (Kan, Bijaric, gde je i Vila Sašino, kao simbol boravka kraljice Natalije Obrenović).
Specifičan simbol Srbije i Srba u Francuskoj jeste zgrada rezidencije ambasadora Republike Srbije – L’Hôtel de la Trémoille (Boulevard Delessert № 1). Smeštena u elitnom 16. arondismanu u blizini Trokadera, vila je građena za vojvodu od Tremuaje (Le duc de la Trémoille) po zamislima arhitekte Pola Ernesta Sansoa (Paul-Ernest Sanson) u periodu od 1912. do 1920. godine, a gradnju je zatim nastavio njegov sin. Zdanje je 1936. godine postalo rezidencija ambasadora tada Kraljevine Jugoslavije, a prvi amabasador koji je živeo u vili bio je Božidar Purić. U poslednjih nekoliko godina jedna od najlepših zgrada „Belle Époque“ – rezidencija srpskog ambasadora, otvorena je za posete u vreme Dana evropske baštine. Zgrada je na listi baštine Pariza, a zbog unutrašnje dekoracije ima i naziv „mali srpski Gugenhajm“. U ulaznom holu rezidencije nalazi se tapiserija iz 18. veka sa mitskom scenom iz 453. godine pre nove ere. Trpezariju rezidencije, koju krasi reljef sa scenama iz lova u lipovom drvetu sa pozlatom, dekorisao je flamanski majstor Žil Mari Openor (Guiles Michel Oppenord). Izdvajaju se i dekoracije salona, a posebno umetničke alegorije iznad vrata. Hôtel de la Trémoille opremljen je orginalnim nameštajem u stilu Luja XV i Luja XVI, pozlaćenim okvirima ogledala i porcelanskim predmetima. Rezidenciju krase i slike srpskih umetnika, od kojih je većina stvarala ili stvara u Francuskoj.
Bogata istorija francusko-srpskih odnosa u protekla dva veka uticala je na pojavu mesta sećanja Francuske u Srbiji i Srbije u Francuskoj. Kriza kulture sećanja uticala je na promene u svesti o postojanju ovih mesta, koja su većinom u vezi sa događajima i ličnostima Velikog rata. Jedan od primera zaštite i očuvanja sećanja, kao i afirmacije, jeste delovanje pojedinaca. Pre nekoliko godina dodeljen je Orden srpske zastave trećeg stepena istoričaru Žanu Pjeru Verneju (Jean-Pierre Verney). Orden srpske zastave odlikovanje je Republike Srbije koje se ukazom predsednika Republike Srbije dodeljuje za naročite zasluge u razvijanju međunarodnih odnosa između Republike Srbije i drugih država, odnosno međunarodnih organizacija, i ima tri stepena. Žan Pjer Vernej se istakao u negovanju tradicija Velikog rata, odnosno sećanju na oslobodilačke ratove Srbije 1912–1918. godine. Kao izvršni direktor Vojnog muzeja Velikog rata u gradu Mo (Musée dela Grande Guerre de Meaux), od 2005. godine uticao je na predstavljanje učešća Srbije u Velikom ratu. U saopštenju za javnost iz Predsedništva Srbije povodom dodele Ordena, naglašeno je: „U svojstvu ličnog sekretara tadašnjeg predsednika Republike Žaka Širaka (Jacques Chirac) i funkcionera Ministarstva odbrane Francuske, ulagao je velike napore da se Srbija prikaže u pozitivnom svetlu, isticao i branio staro prijateljstvo između srpskog i francuskog naroda. U više navrata je bio zaslužan i lično dao veliki doprinos bogaćenju fondova istorijskih muzeja u Srbiji i u Francuskoj, kao i promociji Srbije prilikom manifestacija i izložbi koje su se bavile Prvim svetskim ratom“. Vernej je pored navedenog ustupio Srpskoj kući na Krfu nekoliko vrednih ekponata iz svoje privatne zbirke.
Uloga države, kao i pojedinaca, u negovanju mesta sećanja i simbola Francuske u Srbiji i Srbije u Francuskoj značajna je za dalji razvoj francusko-srpskih odnosa i bolje razumevanje među državama.
Ostavi komentar