Francuska, 14 juli 1938: pogledi srpskih frankofila u predvečerje Drugog svetskog rata

Autor: dr Aleksandra Kolaković

U predvečerje Drugog svetskog rata, 1938. godine, pojavila se obimom nevelika, ali sadržajem važna knjiga Francuska 14 juli 1938, koja je predstavljala omaž francusko-srpskim i francusko-jugoslovenskim odnosima. Iako danas široj javnosti nije poznato njeno publikovanje i njen značaj, zbog intelektualaca koji su učestvovali u njenom nastanku zaslužuje pažnju jednaku onoj koju zavređuje Spomenik zahvalnosti Francuskoj na Kalemegdanu (svečano otkriven 1930. godine kao simbol zajedništva dva naroda u Velikom ratu i način utvrđivanja francuskog prisustva u Jugoslaviji, a restauriran 2019. godine kao simbol redefinisanja francuske politike prema Balkanu, a posebno Srbiji). Objavljena u okviru prestižne elitističke edicije Biblioteka Politika i društvo, knjiga je u središtu pažnje savremenika u uzburkanom vremenu međunarodnih odnosa, nacizma i fašizma koji su pretili Evropi, nerešenih unutrašnjih tenzija u državi koja će najčešće pežorativno biti nazivana „Versajskom tvorevinom“. Tekstove su potpisala 22 autora, najpoznatija imena srpske nauke, kulture i umetnosti, od kojih je većina školovana u Francuskoj ili su jedan deo svog života proveli u zemlji čiji je simbol petao, koji se našao i na koricama ovog izdanja.

Urednik Biblioteke Politika i društvo bio je Mihailo Ilić, pravnik, publicista i politički aktivista u okviru Jugoslovenske republikanske stranke. Ilić je diplomu prava stekao u Beogradu u predvečerje Prvog balkanskog rata, da bi potom nastavio školovanje u doba Velikog rata u Francuskoj, gde je 1919. godine doktorirao na temu Considérations générales sur la Société des Nations et son Droit (Opšta razmatranja o Društvu naroda i njegovom pravu). Bio je profesor na Pravnom fakultetu u Subotici, potom i u Beogradu, gde je bio i prorektor Univerziteta. U Francuskoj je preuzeo republikanska politička uverenja, što se jasno videlo u njegovom javnom angažovanju i publiciističkim spisima, kao što je i ova knjiga o Francuskoj. U predvečerje Drugog svetskog rata verovao je da se svi moraju okupiti u borbi protov fašizma i nacizma. Jedan od načina te borbe za Ilića bila je i knjiga Francuska 14 juli 1938.

Prvi deo knjige čine tekstovi grupisani pod temu Stvarnost. Slobodan Jovanović je pisao o stvaranju Treće Republike, dok je Đorđe Tasić, pravnik i jedan od najboljih prijatelja Mihaila Ilića, analizirao ustavni poredak. Ova celina je kompletirana objašnjenjem srednjeg sloja u Francuskoj (Milan Žujović), problema radništva i načinima organizovanja i delovanja sindikata (Nedeljko Divac) i argumentovanom analizom francuskog sela i mera za oporavak (Mladen Josifović). Urednici i autori, među kojima je bilo najviše pravnika, većinom poteklih sa pariske Sorbone, obratili su posebnu pažnju na administrativno uređenje Francuske (LJubomir Radovanović), školski sistem (Radoje Knežević), pozitivno pravo i privatno pravo (Mihailo Konstantinović). Uporedo, Mihailo Petrović je napisao članak o političkim strankama u Francuskoj, Miloš Radojković objasnio smernice spoljne politike, a Mladen Žujović je pružio analizu francuske vojske. Očigledno je da su srpski frankofili nastojali da tadašnjoj javnosti u Kraljevini objasne unutrašnji i spoljnopolitički okvir delovanja Francuske, posebno u kontekstu vojne moći i odnosa sa drugim silama, kao i delovanja Društva naroda. „Francuska je kao i sve druge države pozvana i dužna da brani svoje interese […] Ali pozivajući se na svoja politička načela, na opšte čovečanske ideje koje su zajedničke svim narodima, i kada je reč o uređenju međunarodne zajednice, ona je na sebe uzela veliku odgovornost. Od nje mnogi narodi, ne samo francuski narod, očekuju daleko više nego li od ostalih velikih sila“, na kraju svog eseja o spoljnoj politici Francuske naglašava Miloš Radojković. U ovim rečima krije se i motiv pojave knjige Francuska 14 juli 1938.

Zajedničko većini autora koji su se okupili oko projekta knjige jeste to što su većinom bili pravnici, školovani u toku Velikog rata u Francuskoj ili na francuskoj pravnoj tradiciji. Primera radi, Mihailo Konstantinović, otac Radomira Konstantinovića, nošen ratnim vihorom prešao je zajedno sa srpskom vojskom Albaniju, a kasnije se našao na školovanju u Francuskoj. U maju 1916. godine Konstantinović je stupio u Prvu četu Srpskog univerzitetskog bataljona u Žozijeu, gde je maturirao, a potom je 1917. godine nastavio sa studijama prava. Interesantno je i to što je tokom studija dobrovoljno stupio u francusku vojsku i učestvovao u borbama na zapadnom frontu, zbog čega je nakon nekoliko prekida doktorirao 1923. godine. Sličan put vezanosti za Francusku imala je i većina drugih autora tekstova publikovanih u okviru knjige Francuska 14 juli 1938. Radoje Knežević se školovao u Fotenblou, a nakon što je diplomirao francuski jezik i književnost predavao je u gimnazijama, kralju Petru II Karađorđeviću i objavio više udžbenika francuskog jezika (Francuska čitanka za V i VI razred srednjih škola, Francuska čitanka za VII i VIII razred srednjih škola, Francuska gramatika za srednje škole). Među autorima tekstova bilo je i onih koji su se školovali u Francuskoj nakon 1918. godine. Jedan od njih je Miloš Radojković, od 1928. godine doktor prava na Sorboni, a potom aktivan i kao potpredsednik Srpskog kulturnog kluba. Istovremeno, autori su bili u prijateljskim odnosima, a iz njihovih biografija se vidi i da su delili i slična politička uverenja. Većinom su se okupljali oko Srpskog kulturnog kluba, Demokratske stranke i Republikanske stranke. Otuda je publikacija bila izraz njihovog uverenja, znanja, obrazovanja i svesti da su kao najumniji deo društva u tadašnjoj državi u nekoj vrsti obaveze da ukažu na poželjan i potreban put društvu i državi koji su u krizi i pod velikim spoljnopolitičkim pritiskom.

U delu Kultura, srpski frankofili su se posvetili objašnjavanju duha francuske nauke, kao, na primer, Ivan Đaja, ali i razvoju pojedinih nauka i naučnih disciplina u Francuskoj, što su činili: Siniša Stanković (dometi prirodnih nauka), Vojislav Arnovljević (o razvoju medicine), Jovan Đorđević (za sociologiju i druge društvene nauke) i Božidar S. Marković (o pravu). Ivan Đaja, biolog i fiziolog, član Srpske kraljevske akademije i osnivač Katedre za fiziologiju, nastojao je da objasni razumevanje nauke među Francuzima. Potomak Srbina iz Dubrovnika i majke Francuskinje, rođen u Francuskoj, bio je lično i poslovno zainteresovan da osnaži prisustvo Francuske u svim segmentima francusko-srpskih (jugoslovenskih) odnosa. „Nauka je sama po sebi velika stvar. Ali je još veća ako je upravljena ka velikim opšte čovečanskim ciljevima. Francuska je nauka od uvek bila sva u tome znaku napretka i poboljšanja čovečanstva“, veruje Đaja, dok u zaključku naglašava povezanost nauke sa temeljnim vrednostima francuskog društva: „Nauka se ne sme odvojiti od velikih ideala čovečnosti, pravde i slobode. To je duh francuske nauke, ili bolje reći nauke dostojne tog imena“.

Grupi tekstova iz domena nauke pridruženi su tekstovi „Životna snaga francuske kulture“ Branislava Miljkovića, „Likovna umetnost“ Đorđa Popovića i „Moderna muzika“ Milenka Živkovića. U svim tekstovima primećuje se isticanje najvrednijih otkrića iz nauke, a koja su potekla iz Francuske, kao i povezanosti i značaja francuske nauke za razvoj srpske (jugoslovenske) nauke, potom neprolaznih vrednosti francuske likovne umetnosti i muzike, kao i univerzalnih kulturnih postulata i uticaja francuske kulture. Branislav Miljković naglašava da je „naivno pričati da je prošla, ili da prolazi uloga Francuske“ i dodaje: „NJena duga i sjajna kultura ostaje, potrebna svetu i plodna […] NJena kultura je osigurana i za budućnost: jer je duga – ne stara, nego zrela, bogata i raznovrsna; zatim prožeta apsolutnom slobodom mišljenja i punom slobodom stvaranja“.

Posebnu grupu tekstova čine tri finalna koja su posvećena evaluaciji francusko-jugoslovenskih (srpskih) odnosa, savremenim odnosima u svetu i mestu Francuske. Napisali su ih najbolji poznavaoci prava, Francuske i međunarodnih odnosa – Grgur Jakšić, Vladimir Simić i Mihailo Ilić. Dok je Jakšić, francuski đak i doktor prava, sa najrazvijenijim vezama i kontaktima u francuskom društvu još od početka 20. veka, istakao liniju francusko-srpskih odnosa od Jelene Anžujske do Velikog rata, Simić i Ilić su pružili sažete i detaljne analize aktuelnih odnosa i uloge Francuske u savremenom svetu. Interesantno je da Jakšić Francusko-ruski savez i Veliki rat vidi kao ključne u francusko-srpskim odnosima, ali naglašava i posleratne veze, kontakte i uticaje. Jedan od tih važnih elemenata francusko-srpskih odnosa jeste i Školska konvencija iz 1921. godine, po kojoj se svake godine na francuskim univerzitetima školovalo od 40 do 50 studenata i studentkinja, stipendista francuske vlade. Oni su činili, a posredno i danas čine neraskidivu nit koja je povezivala i povezuje Francusku i Srbiju (nekada i Jugoslaviju). Drugi bitan činilac međuratnih odnosa Francuske i Jugoslavije (Kraljevine SHS), koji Jakšić ističe, jeste potpisivanje Ugovora o prijateljstvu 1927. godine kojim su se vlade dve države obevezale da će se „u slučaju ako jedna od njih bude napadnuta, bez izazivanja od svoje strane, neodložno sporazumeti o akciji koju bi preuzele u opsegu Pakta Društva naroda, radi zaštite svojih pravednih nacionalnih interesa i odbrane poretka uspostavljenog ugovorima na kojima su i jedna i druga potpisnice“. Podsećanje na ove političke i društvene odnose nije slučajno odabrano 1938. godine, kada su već nacističke i fašističke snage značajno ojačale i pretile čovečanstvu.

U tekstu „Francuska i mi danas“ Vladimir Simić insistira na velikim tekovinama univerzalnih vrednosti koje su potekle iz Francuske, a koje su uticale na to da se Srbi oslobode „tuđinske vlasti“ – prvo osmanske, a potom i habzburške. Pre svega, insistira se na tekovinama Revolucije 1789. godine, pri čemu je Francuska označena kao „kolevka svih sloboda“, kao i na tome da su „u temelje državne zgrade našeg ujedinjenog naroda postavljene i kosti sinova Francuske“. Mihailo Ilić u tekstu „Čovek u Francuskoj i Francuska u Čovečanstvu“ piše da je Francuska „jedna“, „idealan obrazac otadžbine“, kao i da je doprinela „rađanju i drugih otadžbina“, jer u njoj vidi ideal gde pojedinac i država nisu suprostavljeni. Ilić naglašava i to da „Francuska, kao što unutra nije protiv Čoveka, tako spolja nije protiv Čovečanstva. Ono što priznaje Čoveku u svojoj unutrašnjosti, to traži da se prizna otadžbinama u Čovečanstvu, uvek mireći individualno i socijalno, narodno i međunarodno“. Očigledno je da su srpski intelektualci u osvit Drugog svetskog rata posebno naglašavali značaj univerzalnih vrednosti koje su potekle iz Francuske, kao i njenu ulogu u odbrani i očuvanju mira u Evropi i svetu tog doba. „Zbog sličnog temperamenta i istovetne odanosti i ličnoj i nacionalnoj slobodi, nazivali su nas nekada Francuzima na Balkanu. Kad bismo opet zaslužili da nas tako zovu!“ zaključuje Ilić, čime jasno aludira gde je mesto Kraljevine Jugoslavije u tada podeljenom svetu.

Uredništvo edicije Biblioteka Politika i društvo, koje su činili Mihailo Ilić, Milan Žujović i Božidar S. Marković, uticali su na to da se pored knjige kojoj smo posvetili esej publikuje još nekoliko bitnih knjiga o Francuskoj. LJubomir Radovanović objavio je delo Odvajanje crkve i države u Francuskoj, koje je posvećeno jednom od važnih pitanja u francuskom političkom životu, a koje je odredilo i današnju Francusku. U isto vreme publikovano je i delo Francuska politka i vlade narodnog fronta iz pera Mihaila S. Petrovića, koji je kao dečak prešao Albaniju pri povlačenju srpske vojske, a potom se školovao u Francuskoj. Kasnije je kao novinar Politike i dopisnik iz Pariza stekao odličan uvid u unutrašnju politiku Francuske. NJegova knjiga omogućila je da elita u tadašnjoj Kraljevini Jugoslaviji razume sve promene i probleme burnog političkog života u Francuskoj u međuratnom periodu. Ovo je bilo važno zbog jačanja Nemačke i njenih novih aspiracija, kao i nepoverenja prema Francuskoj, koje je naraslo od događaja u Marseju 1934. godine. Stoga je knjiga Francuska 14 juli 1938 nastojala da zaokruži ideju francusko-srpskog prijateljstva, da podseti na univerzalne vrednosti koje su potekle iz Francuske, a u direktnom i izmenjenom obliku pronalazile svoje mesto u srpskom i jugoslovenskom društvu. U kompleksnim međunarodnim odnosima s kraja četvrte decenije 20. veka frankofilska srpska elita publikovanjem dela Francuska 14 juli 1938 nastojala je da održi političku, ekonomsku i kulturnu vezanost Kraljevine Jugoslavije za Francusku.