Evropski identitet i srpsko pitanje: istorijsko – geopolitički kontekst

Evropski identitet i srpsko pitanje: istorijsko – geopolitički kontekst

Autor: Milorad Vukašinović

Rezime ogleda

Moderna geopolitika kao disciplina koja se bavi istraživanjem odnosa prostornog i političkog nastala je krajem 19. i početkom 20. veka. Uzroke nastanka geopolitike valja tražiti u tadašnjoj atmosferi u međunarodnim odnosima koju naučna istoriografija opisuje kao „epohu imperijalizma“. Ova epoha nastala je neposredno posle ujedinjenja Nemačke 1871. godine i trajala je sve do početka Prvog svetskog rata, a njeno osnovno obeležje je nastojanje velikih sila da svoje tadašnje imperijalne ciljeve u izvesnoj meri i teorijski uobliče. Početak 20. veka dodatno je zakomplikovao međunarodne odnose jer su se u podelu interesnih sfera, pored evropskih sila, uveliko uključile SAD i Japan. Svakako najdramatičnije pitanje ondašnje evropske politike (geopolitike) bilo je planirano širenje nemačke interesne sfere (prodor na Istok) koje je obuhvatalo pravac od Minhena, preko Beča, Pešte, Beograda, Sofije, Soluna i Carigrada, do Persijskog zaliva. U krugovima anglosaksonske i francuske političke elite nemačka ambicija za „širenjem životnog prostora“ izazvala je pravu konsternaciju, pa je po svaku cenu bilo potrebno pronaći jednu vrstu geopolitičkog protivodgovora. Na balkanskim prostorima ovaj protivodgovor bio je zasnovan na temeljima srpskih vojničkih pobeda u Prvom svetskom ratu, posle čega je 1918. godine formirana jugoslovenska država.

Iz strogo geopolitičkog ugla posmatrano, Jugoslavija je bila tipična tvorevina „atlantizma“, osmišljena kao državno–pravni prostor koji ima antigermansku funkciju (sprečavanje prodora na istok), ali i antirusku ulogu (sprečavanja prodora na topla mora), uz važnu unutrašnju, a zapravo suštinski stratešku činjenicu: nestanak srpske državnosti i fragmentaciju srpskog istorijskog i etničkog prostora. Koliko je atlantistički vektor svetske politike bio opsednut potencijalom srpskog faktora možda najslikovitije opisuje stav britanskog istoričara Siton – Votsona koji je uoči balkanskih ratova istakao „da bi trijumf Srba na Balkanu predstavljao najveću nesreću za evropsku kulturu i civilizaciju“. Da ne govorimo o stvaranju „albanske nacije“ kao zajedničkom poduhvatu austrougarske i britanske politike krajem 19. i početkom 20. veka. Slične stavove korifeji zapadne politike navodili su i u vreme razbijanja Jugoslavije devedesetih godina prošlog veka, a što je podstaklo ponovljeni hrvatski genocid nad Srbima u Hrvatskoj i građanski rat u Bosni i Hercegovini (1991-1995), kao i zločinačku NATO agresiju 1999. godine kojom je Srbima oduzeta teritorija Kosova i Metohije i predata u ruke albanskim separatistima i teroristima, uz masovne zločine i proterivanje srpskog stanovništa sa prostora koji se oduvek smatrao kolevkom naše nacionalne samosvesti.

Upravo zato, suština ovog ogleda je u pokušaju da ukaže na „geopolitičke činioce dugog trajanja“, koji su trajno opredelili politiku zapadnih sila prema Srbima nezavisno od državnopravnog okvira u kojem je u poslednja dva veka živeo naš narod, ali i u nastojanju da u novim akterima balkanske politike vidi moguće puteve srpske nacionalne integracije na savremenim osnovama.

Kontroverze o Prvom ustanku 

Animozitet političkog zapada prema srpskom faktoru ima svoju dugu predistoriju. On je došao do izražaja već na početku 19. veka u vreme Prvog, a kasnije i Drugog srpskog ustanka. Zanimljivo je da oba ova krupna događaja, ne samo naše nacionalne nego i evropske istorije, nisu izazvali gotovo nikakvu pažnju tadašnje zapadne intelektualne i političke javnosti. Preciznije, u Zapadnoj Evropi toga doba više se govorilo o pravima afričkih crnaca nego o ustanku jednog malog evropskog naroda, koji pokušava da se izbori za slobodu unutar granica Osmanskog carstva – paradigme neevropske i nehrišćanske imperijalne tvorevine. Ravnodušan odnos prema srpskim ustanicima vukao je svoje duboke korene iz mnogih zapadnoevropskih istorijskih, filozofskih i političkih spisa, u kojima se, ili sa stanovišta katoličko – protestantske verske isključivosti, ili u skladu s praktičnim strateškim interesima, različito definisao sam pojam Evrope. Mada za geografsku nauku u 19. veku nikada nije bilo sporno da se Evropa prostire „od Atlantika do Urala“, na formiranje moderne zapadnjačke društvene svesti daleko veći uticaj imali su radovi onih mislilaca koji su Stari kontinent zamišljali u odgovarajućim kulturno-civilizacijskim granicama, a u kojima nije bilo mesta, ne samo za islam, nego i za pravoslavlje. Tako je Volter u Veku Luja XVI pisao da je Evropa onaj deo hrišćanskog sveta koji stiže „sve do blizu Rusije“, dok je Ruso u spisu Vlada Poljske 1772. godine isticao da su Evropejci svi oni čiju su svest i civilizaciju obrazovali jezuitski kaluđeri. Po svemu sudeći ni Napoleon, kada je pripremao pohod na Rusiju, nije imao jasnu predstavu o tome gde se završava Evropa, a gde počinje Azija. Sve to moralo je da ima odgovarajući uticaj na odnos Evrope prema srpskim ustanicima i samim tim srpskom nacionalnom pitanju.

U ovako shvaćenoj Evropi ni pojam Balkana nije imao ovovremeno značenje. Tek je nemački geograf Alfred Cojne 1808. godine, baš u vreme Prvog srpskog ustanka, najistočnije od tri mediteranska poluostrva nazvao Balkanom, ali time, kao što je poznato, problem ni do danas nije rešen. Naime, neka od fundamentalnih pitanja koja se odnose na Balkan, poput njegovih granica, zatim etničkog sastava stanovništva, nacionalnog i verskog razgraničenja balkanskih naroda, nisu dobila konačne odgovore, i još uvek izazivaju punu pažnju velikih sila, koje u skladu sa svojim interesima neprekidno iscrtavaju nove političke (geopolitičke) mape Balkana. Dodatnu konfuziju u balkanskoj politici svakako izazivaju lokalne verske i političke strasti koje su često lišene elementarne logike, a koje strategija velikih sila na ovom području prepoznaje kao moćnog činioca njegove kontrole. Istoričarima je više nego poznata svojevremena izjava guvernera Bosne Benjamina Kalaja o „duhovnom preumljenju naroda“ (pre svega srpskog) koja se i danas, kao i pre dva veka, sprovodi s istim žarom i intenzitetom, razume se pod drugačijim ideološkim obrazloženjima.

Kontroverze o Prvom srpskom ustanku svakako podstiču i različiti stavovi srpske istoriografije o socijalnom karakteru ovog događaja. Ne ulazeći detaljnije u ovu problematiku, jer je o njoj kod nas dosta pisano (videti radove Čedomira Popova, Milorada Ekmečića i dr.), sa stanovišta geopolitike čini se da nije bez značaja određenje o ustanku kao „Srpskoj revoluciji“ koje je u akademski diskurs prvi 1830. godine uveo slavni nemački istoričar Leopold Ranke. Ovo određenje posebno je važno jer potvrđuje tezu da su „Srbi eminentno evropski narod“ koji je od početka 19. veka imao jasno izraženu svest o tome da je, uz borbu za nacionalno oslobođenje, podjednako bila važna i borba protiv ostataka feudalnog sistema koji je na našem području nametnuo osmanski okupator. Ta vrsta opredeljenja je na talasu zahteva svih evropskih građanskih revolucija toga vremena, koje su se nezavisno od različitih istorijskih i društvenih okolnosti, kretale u pravcu nacionalne, ali i socijalne emancipacije evropskih naroda. I u tome nema spora. Ono što je za nas, međutim, mnogo važnije jeste konstatacija da je zbog specifičnosti srpske nacionalne integracije koja se okončala u jugoslovenskoj državi 1918. godine, Srpska revolucija posmatrana sa ove tačke gledišta bila nedovršen čin, posebno ako se uzme u obzir naše tragično nacionalno iskustvo 1941-1945. godine, ili ovovremeno koje je usledilo posle 1991. godine. Ta nedovršenost Srpske revolucije prvenstveno se ogleda u objedinjavanju srpskog naroda u okvirima jedne multinacionalne i multikonfesionalne državne zajednice koju drugi narodi (prvenstveno Hrvati) nikada iskreno nisu prihvatili.

Slučaj „Druge Jugoslavije“

Istorija nije ništa drugo neko proces neprekidnog prepakovanja istih geopolitičkih koncepcija pod različitim ideološkim izgovorima. Ova konstatacija se posebno odnosi na geopolitički položaj „druge socijalističke Jugoslavije“ koja je obnovljena posle Drugog svetskog rata i pored genocida nad Srbima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Razume se, priča o obnovi „druge“ kao i u slučaju stvaranja „prve“ Jugoslavije daleko prevazilazi lokalne okvire i može se analizirati isključivo u jednom širem geostrateškom kontekstu koji se naslućivao još za vreme ratnih dejstava u Drugom svetskom ratu. Slučaj „Druge Jugoslavije“ posebno je zanimljiv jer se ispostavilo da nije važno što je ona bila ideološki komunistička, tj. titoistička, već je važno što je ona u globalnoj geopolitici bila u funkciji američke hegemonije i dominacije nad Evroazijom. Shodno tome, ona je bila možda i najvažnija karika u Rimland-u – obruču koji je duž oboda Evroazije opkoljavao SSSR. Dakle, Jugoslavija je samo prividno bila geopolitički subjekt, a u stvari je postala ponovo objekt atlantske geopolitike. U njoj je važila titoistička krilatica: „Slaba Srbija, jaka Jugoslavija“, što dovoljno govori da su Srbi bili taoci u jugoslovenskoj državi i specifični „geopolitički objekt u geopolitičkom objektu“ (citat preuzet od dr Milomira Stepića).

Atlantistički centri strateškog planiranja još 1942. godine počeli su da planiraju teritorijalno preuređenje Evrope na osnovama Mekinderovih koncepcija o Istočnoj Evropi saopštenih u njegovom ogledu Demokratski ideali i stvarnost (1919). Već tada se razmišljalo o „lancu limotromfnih država od Baltika do Jadrana“ i budućem prekidu prostornih veza „između Rusa i Tevtonaca“. Cinizam ovakvih koncepcija ogledao se u tome što su se one podjednako odnosile kako na neprijatelje okupljene oko Osovine, tako i na Sovjetski Savez koji je imao status formalnog saveznika i člana „antihitlerovske koalicije“. Iz dokumenta koji je temeljno razrađivan u američkom SIO jasno je opredeljenje da se pored totalnog ratnog poraza Nemačke „obuzda“ i posleratni uticaj komunističkog Sovjetskog Saveza u Evropi. Suština ovog projekta je u promociji Amerike kao centra „novog atlantizma“ i ključnog aktera posleratne evropske politike. Isključivo u ovom ključu treba tumačiti činjenicu da je 24. jula 1942. godine u Vašingtonu, između predsednika Ruzvelta i kralja Petra II, u najvećoj tajnosti, potpisan „Preliminarni ugovor“ u kojem je izričito navedeno da „SAD vardarsko – moravsku dolinu smatraju koridorom od najvišeg bezbednosnog interesa u Evropi“. Tako je ustanovljen pravni osnov za posleratno uvlačenje Jugoslavije u američku (atlantističku) interesnu sferu. Kolika je bila važnost ovog ugovora najbolje potvrđuju kasniji događaji. Kada se posle Rezolucije Informbiroa 1948. godine Tito okrenuo ka Amerikancima zahtevajući pomoć, njegovom izaslaniku Leu Matesu jasno je predočeno da će SAD podržati komunistički režim uz samo jedan uslov: a to je da se revitalizuje ugovor koji je potpisan sa kraljem Petrom II 1942. godine. Ovaj uslov je prihvaćen bespogovorno i SFRJ je praktično od tog trenutka postala deo NATO interesne sfere. Zanimljivo je da su u najstrožijoj tajnosti potpisivani i drugi ugovori kojima se „druga Jugoslavija“ strateški vezivala za NATO planove u Evropi. Tako je 1954. godine potpisan Balkanski pakt sa Grčkom i Turskom, a 1960. godine tajni dokument o slobodnom korišćenju teritorije Jugoslavije „u slučaju nekog velikog sukoba u Evropi“, a koji je kao važeći, Predsedništvo SFRJ tajnom depešom potvrdilo Grčkoj

posle Titove smrti 1980. godine.

Strateško vezivanje SFRJ za Zapadnu vojnu alijansu imalo je svoje praktične političko-pravne posledice. Na unutrašnjem planu, revolucionarna retorika služila je stvaranju utiska o navodno podjednakoj udaljenosti Jugoslavije od Istoka i Zapada, ali i za legitimisanje ustavnopravnih promena koje su se postepeno kretale u korist jačanja republičkih suvereniteta u odnosu na institucije savezne države. Posle niza neuspelih privrednih reformi, SFRJ je donošenjem Ustava iz 1974. godine konfederalizovana, a Srbija suštinski svedena na teritoriju nekadašnjeg Beogradskog pašaluka, bez elementarnog suvereniteta nad svojim pokrajinama Vojvodinom na severu i Kosovom i Metohijom na jugu zemlje.

Na spoljnopolitičkom planu zemlja je od početka šezdesetih bila jedan od predvodnika „pokreta nesvrstanih“ igrajući u tadašnjoj međunarodnoj zajednici ulogu koja je uveliko premašivala njene potencijale. Povišen ton u tadašnjim bipolarnim svetskim forumima nije mogao da kompenzuje unutrašnju fragmentaciju države koja je sve više počivala na kultu jedne ličnosti – Josipa Broza Tita. Krajem sedamdesetih godina 20. veka u zapadnim strateškim centrima SFRJ je označavana kao „potencijalno najeksplozivnija tačka u Evropi“, a u internim analizama izražavano strahovanje da bi borba za „Titovo nasleđe“ mogla da bude izgovor za eventualno sovjetsko vojno angažovanje. U drugoj polovini osamdesetih godina, talas demokratizacije zahvatio je i prostor bivše Jugoslavije. U srpskoj javnosti je u najvišim partijskim i akademskim forumima postavljeno pitanje o neravnopravnosti Srbije i srpskog naroda u odnosu na druge jugoslovenske republike. Zahtevi za promenom Ustava Srbije i povratkom pokrajina Vojvodine i Kosmeta pod republički suverenitet dočekani su s najvišim stepenom neprijateljstva u bivšim jugoslovenskim republikama Sloveniji i Hrvatskoj, gde su pod izgovorom navodnog straha od koncepta „Velike Srbije“ ojačali secesionistički pokreti, uz  mobilizaciju najširih masa na antisrpskoj osnovi, a u Hrvatskoj i na proustaškoj retorici. Dalji razvoj događaja potvrdio je da su iza svih secesionističkih slogana stajali NATO planeri. Jugoslavija je u izmenjenom strateškom kontekstu postala nepotrebna zemlja.

Balkan u mreži protivrečnih interesa

Mada ne posedujemo konkretna saznanja, nema nikakve sumnje da je odluka o razaranju SFRJ i kasnijem bombardovanju SRJ 1999. godine, doneta u organizacijama „svetske zakulise“ mnogo godina pre njene praktične realizacije. Ciljevi agresije na našu zemlju bili su motivisani prvenstveno geopolitičkim razlozima. Uostalom, o tome svedoči niz deklasifikovanih strateških dokumenata, od kojih je svakako najznačajniji onaj koji je usvojen na sastanku Trilateralne komisije od 21. do 23. aprila 1991. godine u Tokiju, svega nekoliko meseci pre formalnog razbijanja Sovjetskog Saveza i SFRJ. Zanimljivo je da na ovom skupu u središtu pažnje bilo pitanje „novog evropskog identiteta“ posle završetka Hladnog rata.

Na pomenutom tokijskom samitu većina članova „evropskog ogranka“ Trilaterale (organizacije čiji je strateški cilj uspostavljanje „novog svetskog poretka“) opredelila se za koncept podele Evrope „na rimski i vizantijski deo“, odnosno uspostavljanje  starog „kulturno-civilizacijskog limesa“ koji podrazumeva strogo razgraničenje katoličko–protestantskog i pravoslavnog sveta. U teorijskom smislu ovu koncepciju (videti prvi deo eseja) obnovio je i osavremenio čuveni teoretičar Semjuel Hantington koji je u intervjuu jednom nemačkom listu još 1996. godine, dakle tri godine pre NATO agresije na SRJ, jasno ukazao „da se Evropa završava tamo gde počinju pravoslavlje i islam“. Postjugoslovenski prostor se od 1991. godine do danas suočio sa tri talasa „geopolitičke prekompozicije“, od kojih su dva završena u poslednjoj deceniji prošlog veka (1991-1999), dok je treći talas uveliko u toku.

U „prvom talasu“, prostor nekadašnje Jugoslavije razbijen je na niz malih državica kojima je namenjena sudbina „utapanja“ u šire strateške saveze, pri čemu je kulturno-civilizacijski obrazac usvojen kao osnovni kriterijum podele zemlje. U skladu sa izgradnjom „novog evropskog identiteta“ i prostor nekadašnje SFRJ dosledno je podeljen na „rimski i vizantijski deo“, iz čega je logično usledio postupak ubrzanog priznanja Slovenije i Hrvatske, uz postepenu marginalizaciju uticaja nemačkog faktora u ovim državama.

Rat u Bosni i Hercegovini i kasnija agresija NATO-a na Republiku Srpsku i SRJ (1995. i 1999. godine) pokrenuo je „drugi talas geopolitičke prekompozicije postjugoslovenskog prostora“ u čijem su se središtu otvoreno ispoljili američki strateški interesi, uz najviši stepen neprijateljstva koji je preostala supersila iskazala prema čitavom srpskom narodu. Uzroci ovakvog stava nisu ni laki niti jednostavni za razumevanje. Zapravo, jedino racionalno objašnjenje je ono koje je svojevremeno ponudio akademik Ekmečić, a čija je suština svedena na američku i uopšte zapadnu identifikaciju „Srba kao malih Rusa“ na Balkanu, koja se proteže, kao što smo već naveli, još od vremena Prvog srpskog ustanka pa sve do danas.

Čini se posebno zanimljivim stav jedne grupe teoretičara (D. Mirović, D. Kalajić, S. Trifković) koji podršku „muslimanskom faktoru na Balkanu“ objašnjavaju američkim interesima na Bliskom istoku, gde Amerika nastoji da sačuva stratešku inicijativu u odnosu na ostale aktere svetske politike, pre svega Rusiju i Kinu. Pokazalo se da je za SAD od prvorazrednog geopolitičkog interesa da na prostoru „srpskih zemalja“ stvori jednu ekskluzivnu zonu vojnopolitičkog i ekonomskog uticaja, uz dominantnu ulogu lokalnog islamskog činioca i realizaciju strategije o „muslimanskim narodima u pokretu od Zaliva zaključno sa Bosnom“ (citat iz studije DŽ. Hajlbrun – M. Lind, Treća američka imperija).

Pored izrazito protivevropskog (antinemačkog i antiruskog) u novije vreme koncepcija Balkana kao „Treće američke imperije“ ima i izrazito antikineski karakter. Naime, od 2009. godine Kina pokazuje vanredno interesovanje za širenje uticaja u ovom delu Evrope, a što je posledica stvaranja preduslova za efikasan i brz transport kineskih roba na evropska tržišta. Kinezi okupljanje država u okviru Samita 16 plus 1 u Beogradu s pravom nazivaju uspehom njihove „diplomatije brzih pruga“. Razume se da ovakva vrsta uticaja stvara pretpostavke za jačanje kineske uloge u Evropi, koja objektivno ugrožava interese „talasokratskih sila“ (SAD i Velike Britanije), ali i svakako iz osnova menja klasične geopolitičke predstave o zoni „od Baltika do Jadrana“ kao ekskluzivnoj interesnoj sferi angloameričke geopolitike (videti H. Mekinder, Geografska osa istorije, 1904).

Upravo zbog toga prisustvo kineskog faktora dodatno usložnjava poziciju srpskog faktora u balkanskoj i evropskoj politici. Posmatrano u širem kontekstu, Srbija kao država koja još uvek kontroliše ključne delove podunavskog i moravsko – vardarskog basena, poseduje ogroman potencijal za povezivanje ne samo globalnih kinesko-ruskih interesa, nego i aktera regionalne politike u smeru stvaranje jedne „bezkonfliktne zone“, koja bi suprotno našem tragičnom srpskom istorijskom iskustvu, na novim integracijskim (gasno–infrastukturnim) osnovama, bila uključena u „glavne tokove evropske politike“.

LITERATURA:

Čedomir Popov, Kontroverze o Prvom srpskom ustanku, ZMSI, 2004, br. 69 – 70; Smilja Avramov, Trilateralna komisija, LDIJ, Veternik 1998;

Aleksandar Dugin, Osnovi geopolitike, Ekopres, Zrenjanin, 2004;

Milomir Stepić, Geopolitika: ideje, teorije, koncepcije, Institut za političke studije, Beograd, 2016.