Ekološki uticaj turizma

Autor: dr Dunja Demirović

Jedan od ključnih elemenata u razvoju turizma je životna sredina sa kojom turizam ima vrlo složene odnose. Kada je turizam počeo da se razvija, sa životnom sredinom uspostavljao se odnos koegzistencije, što je značilo da se turizam razvija u prostoru, menjajući ga, ali ne u negativnom smislu. Od sedamdesetih godina XX veka i sa pojavom masovnog turizma, turizam se identifikuje kao jedna od aktivnosti koja u prostoru ostavlja značajne negativne posledice i dovodi do destrukcije turističkih resursa. U tom smislu, odnos između turizma i životne sredine se sve više označavao kroz odnos konfliktnosti. Poznato je da turizam nije homogena aktivnost i da je odnos između njega i životne sredine promenljiv od mesta do mesta, te treba imati na umu da turizam i životna sredina mogu ostvariti i odnos simbioze kada obe strane imaju koristi od tog odnosa.

Negativni uticaj turizma na životnu sredinu

Razvoj turizma na nekoj destinaciji podrazumeva postojanje (i izgradnju) potrebne infrastrukture (saobraćajnice, aerodromi, snabdevanje električnom energijom, hoteli, restorani i drugo), a razvoj ovakvih sistema vrlo često utiče i na životnu sredinu. Sa završetkom gradnje neophodne infrastrukture, uticaj ne prestaje, već se nastavlja kroz organizaciju turizma. Turizam utiče na životnu sredinu u kojoj se razvija na sledeće načine (Tomka, 2012):

– zagađenje vazduha koje se vezuje prvenstveno za izduvne gasove automobila, kojima najveći broj turista putuje, a izduvni gasovi automobila štetno deluju na ljudsko zdravlje, ali i na vegetaciju u neposrednoj blizini puteva. Osim automobila, zagađenje vazduha prouzrokuju i avioni, koji dovoze ili odvoze turiste i zagađuju vazduh izduvnim gasovima koje prate neprijatni miris kerozina i buka. Ipak, uticaj aviona na aerozagađenje je znatno manji od uticaja automobila. Ono što treba napomenuti je da turizam ne doprinosi toliko zagađenju vazduha koliko to čine neke druge privredne aktivnosti („prljave industrije”);

– zagađenje vode (mora, jezera, reka) posledica je industrijalizacije i urbanizacije obala, međutim, ponekad je vrlo teško razabrati da li je za zagađenje odgovoran turizam ili neka druga industrija. Turizam vrlo često zauzima obalni prostor zbog njegove atraktivnosti i postaje značajan zagađivač vode zbog izlivanja kanalizacije, tj. fekalnih i otpadnih voda, bacanja čvrstih otpadaka, čamci, jahte i drugi plovni objekti ispuštaju svesno ili slučajno gorivo i ulje u vodu i slično. Zagađenje vode ne izaziva samo negativne ekonomske efekte, već može imati i katastrofalne ekološke i zdravstvene posledice (npr. može ozbiljno da ugrozi zdravlje kupača izlažući ih opasnostima od alergija i kožnih oboljenja, a smanjenje kiseonika u vodi dovodi do izumiranja pojedinih vrsta flore i faune);

– zvučno zagađenje, tj. stvaranje buke koja dolazi prvenstveno iz saobraćaja, ali i od vozila rekreativne namene (snežne sanke, motorni čamci, turistički avioni, itd.). Izvor buke je na primer i sama masa turista, kao i razne rekreativne aktivnosti na plaži ili na planini;

– smanjenje prirodnih i poljoprivrednih površina. Vrlo često je za potrebe razvoja turizma neophodna nova i veća površina, te se izgradnja i uređenje turističkih objekata odvijaju na račun smanjenja poljoprivrednih i prirodnih površina. Pojedine vredne prirodne zone (plaže, šume) često postaju nepristupačne, jer ih privatizuju vlasnici vila i vikendica, ili hoteli koji određene zone rezervišu samo za svoje goste (na primer, hotelska plaža);

– uništenje flore i faune. Različite vrste zagađenja, pa čak i ponašanje turista (nemarnost, vandalizam, itd.) utiču na smanjenje i nestanak pojedinih biljnih i životinjskih vrsta. Iako veliki broj turista (pa čak i eksperata) smatra da posmatranje životinja u safari parkovima nema negativne efekte, istraživanja su pokazala potpuno suprotno. Turisti se, na primer, kreću parkom džipovima i mini autobusima, a to može imati negativne efekte naročito na ishranu i razmnožavanje životinja. Turisti vole da posmatraju i fotografišu trenutak kada životinje ubijaju i jedu svoj plen, a da bi videli ovaj prizor, svojim vozilima okupljaju se oko mesta lova i tako ometaju životinje u ishrani, pa se dešava i da životinje umiru od gladi, jer im plen pobegne upozoren prisustvom turista. Prosecanje puteva kroz zone lova i razmnožavanja utiče na seljenje životinja na druga mesta. Možda najekstremniji primer uništavanja faune je potreba da se životinje povređuju i ubijaju radi izrade turističkih suvenira (rogovi, koža, krzno, slonova kost, repovi, glave, punjene ptice i mali krokodili). Poznato je da je vegetacija važan element estetske vrednosti pejzaža, ali i ona može biti ugrožena razvojem turizma na sledeće načine: preterano branje i sakupljanje cveća, pečuraka i drugih biljaka može dovesti do smanjenja ili nestanka pojedinih vrsta, neoprezno rukovanje vatrom može dovesti do požara i uništenja šuma, seča mladog drveća za loženje vatre; postavljanje kampova i turistička gradnja dovode do uklanjanja biljnog pokrivača, itd.;

– geološki oblici degradacije koji podrazumevaju posledice koje se javljaju zbog sakupljanja minerala, stena, fosila, krađe i uništavanja pećinskog nakita i slično. Nisu retki ni slučajevi pisanja grafita i grebanja po pećinskim zidovima. U pojedinim planinskim predelima zbog popularnosti planinarenja dolazi do degradacije površine stena, stvaranja abrazije, pukotina i rupa u kamenu. Ova vrsta degradacije prostora po svom obimu i intenzitetu nije poprimila zabrinjavajuće razmere, ali svakako da ne treba ništa prepustiti slučaju.

Primeri uticaja turizma na pojedine tipove destinacija

Priobalna područja, gradski centri i planinska područja najznačajnije su i najpopularnije turističke destinacije, te će u nastavku teksta biti detaljnije objašnjen uticaj turizma na njih. 

Obalske linije koje predstavljaju najznačajnije turističke destinacije su na području Mediterana, Kariba, Meksičkog zaliva, ostrva Indijskog okeana, Australo-Azije i Pacifičkih ostrva, a pod najvećim pritiskom turističkih aktivnosti su peščane plaže i priobalne dine. Značajan problem koji se javlja na obalama je nedostatak peska. Tako na primer, samo u periodu između 1900. i 1990. godine, došlo je do gubitka 75% peščanih dina u Francuskoj i Španiji usled gubitka peska, a poznato je da letnji turizam („sunce, more, pesak“) zavisi od kvaliteta plaža.  

Florida je jedna od brojnih zemalja koja je imala tendenciju da turističke objekte gradi što bliže liniji obale. To se negativno odrazilo na životnu sredinu, jer je došlo do uništenja dina, močvara i plaža koje su ujedno bile i zaštitna barijera od oluja i poplava. Kako bi se omogućio lepši i bolji pogled na more, peščane dine u blizini mora su snižavane ili otklanjane. Vlasnici kuća koje su se nalazile u blizini osetili su vrlo brzo posledice ovih događaja i upućen je apel za pomoć. Florida je tako postala prirodna laboratorija u kojoj su podizane naprave kako bi se zaštitila obala, te su građeni zatonske zaobilaznice, različiti nasipi, lukobrani i brane. Od ukupno 870 km obale Floride, čak 40% obale na kojoj su bile peščane dine bilo je ugroženo neplanskim i neadekvatnim aktivnostima u cilju razvoja turističke delatnosti. 

Značajnu štetu od razvoja turizma trpe i koralni grebeni, koji su, nakon tropskih šuma, po stepenu raznolikosti biodiverziteta najbogatiji ekosistemi. Pod uticajem nekontrolisanih turističkih aktivnosti (gradnja turističkih objekata, neadekvatan sistem kanalizacije, neprimereno ponašanje turista i lokalnog stanovništva) vrlo lako mogu nestati čitave kolonije koralnih grebena. Poznati su primeri smanjenja koralnih grebena na Šri Lanki, Indiji, Maldivima, Istočnoj Africi, Tongi, Samoi, Egiptu i Australiji (Holden, 2000; Hall, Page, 2002). U Keniji, na primer, korali su ugroženi zbog ispuštanja zagađujućih materija iz hotela, ali i zbog nesavesnog ponašanja turista koji hodaju po njima, dok lokalno stanovništvo lomi korale i pravi suvenire. Uništavanje koralnih grebena ne podrazumeva samo gubitak biodiverziteta, već preti i ostalim resursima životne sredine od kojih turizam zavisi. Oni ne samo da poseduju obilje hrane za ribe nego štite obale okeana i mora od erozije, posebno u predelima gde su stabla palme uklonjena da bi se stvorio prostor za izgradnju hotela. 

Veliki gradovi su važan tip turističkih destinacija širom sveta, jer poseduju čitav niz resursa koji turistima obezbeđuju zadovoljenje turističkih potreba. Porast turizma u gradovima je doveo do takozvane „turističke urbanizacije“ koja doprinosi razvoju gradova zbog narastanja uslužnih i turističkih delatnosti. To može uticati na promenu okruženja gradova, ali i na brojne geografske i sociološke preobražaje (arhitektonska degradacija, zagađivanje vazduha i vode, opterećenje infrastrukture i promene navika stanovnika). Turizam može pozitivno i negativno da utiče na gradska naselja, što se vidi u Tabeli 1, dok se na primeru Venecije može videti na koji način se negativni efekti razvoja turizma mogu ublažiti i kojim akcijama se može uticati na održivi i odgovorniji budući razvoj turizma (Primer 1).

Tabela 1. Pozitivni i negativni uticaji turizma na gradove

Izvor: Stojanović, 2006, str. 59.

Primer 1. Uticaj turizma na Veneciju

Izvor: Hadžić, O. (2005). Kulturni turizam. Prirodno-matematički fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad.

Venecija je gradska turistička destinacija koja je globalno poznata po svojim kulturnim renesansnim znamenitostima iz XV veka. Međutim, Venecija je danas ugrožena iz više razloga: zbog toga što tone, zbog porasta nivoa mora i njegovog zagađivanja, kao i zbog zagađenog vazduha, te razvoja turizma.

Broj smeštajnih kapaciteta u gradskim hotelima se konstantno povećava, ali problem turizma Venecije je u kratkom boravku posetilaca koji ovde dolaze iz drugih italijanskih destinacija i drugih bližih evropskih centara. Veliki broj turista boravi u Veneciji samo jedan dan (preko 7 miliona godišnje) ugrožavajući na taj način noseći kapacitet grada, a negativno se odražava i na finansijske efekte, infrastrukturu grada, opterećujući saobraćaj i sanitarije, uz veoma malu potrošnju turista. Ovakav pritisak doveo je do iseljavanja lokalnog stanovništva, a grad, s druge strane, dnevno prima iz dugih gradova 47.000 ljudi koji dolaze zbog posla.

Da bi se zaustavio ovakav neodrživi razvoj turizma, angažovan je Olivijero Toskani, poznati fotograf, kako bi vodio negativnu kampanju u cilju smanjenja broja turista koji se kratko zadržavaju u gradu i radi održivog razvoja grada. Paralelno sa negativnom kampanjom preduzimale su se mere da se onim turistima koji se duže zadržavaju pruže detaljna obaveštenja o kulturnim dešavanjima. NJima se nudila „venecijanska kartica“, koja je omogućavala mnoge pogodnosti: popust na ulaznice u muzeje i za korišćenje transporta, popuste u restoranima i prodavnicama. Oni turisti koji borave u hotelu dobijali su besplatno karticu.

Veliku popularnost među turistima imaju i planine. NJihova životna sredina je vrlo osetljiva i podložna promenama. Planine odlikuju kratak vegetacioni period, niske temperature i specifični tipovi zemljišta, te se regeneracija narušenih vrednosti kreće veoma sporo. Planine su posebno interesantne zbog alpskog skijanja, snoubordinga, planinskog biciklizma, paraglajdinga, splavarenja na brzim rekama i pešačenja. Među svim aktivnostima koje je moguće realizovati na planinama, najpopularniji su zimski sportovi. Ekonomska isplativost zimskih sportova kao turističkog proizvoda doprinela je da vlade mnogih zemalja ulažu u njihov razvoj, što se odrazilo i na razvoj ruralnih područja. Dok s jedne strane zimski turizam na planinama donosi pozitivne ekonomske efekte, s druge strane on donosi mnogobrojne negativne posledice i degradaciju planinskih područja (Tabela 2).

Tabela 2. Uticaji skijališnog turizma na životnu sredinu

Izvor: Holden, 2000.

Uklanjanje stabala zbog izgradnje skijališnih staza, pored toga što podrazumeva gubitak izvornih staništa, utiče i na nemogućnost upijanja atmosferskih padavina od strane planinskih kosina, utiče i na gubitak kohezije i stabilnost planinskog zemljišta i postepeno ono postaje sve više sklono odronu. Posledice toga, na primer, bile su vidljive tokom leta 1987. godine kada se lavina blata survala u predelu dela severne Italije i južne Švajcarske, odnevši 60 ljudskih života, dok je 7.000 ljudi ostalo bez krova nad glavom, a 50 gradova, sela i turističkih centara je porušeno. Uzrok tragedije je seča planinskih šuma zbog potreba infrastrukture skijališnog turizma (Stojanović, 2006).

Korišćena literatura:

1. Hadžić, O. (2005). Kulturni turizam. Prirodno-matematički fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad.
2. Hall, Page, (2002). The geography of tourism and recreation – environment, place and space. Routledge, Taylor and Francis Group, London and New York.
3. Holden, (2000). Environment and Tourism. Routledge, Taylor and Francis Group, London and New York.
4. Stojanović, V. (2006). Održivi razvoj turizma i životne sredine. Prirodno-matematički fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad.
5. Tomka, D. (2012). Osnove turizma. Univerzitet Educons, Fakultet za sport i turizam, Novi Sad.