Autor: msr Srđan Graovac
Početkom 1918. godine Prvi svetski rat ušao je u akutnu fazu i novi presudni časovi za stvar jugoslovenskog ujedinjenja nastupili su polovinom te godine kada su sile Antante napokon pristale na rušenje Austrougarske. Do tada, države Antante pristajale su samo na reforme u Austrougarskoj i davanje teritorijalnih ustupaka, pre svega Italiji i to na štetu interesa jugoslovenskih naroda u Monarhiji. Početak Velikog rata je Kraljevinu Srbiju, njen narod i vojsku stavio pred velike žrtve i iskušenja. Procena je da je oko 100.000 vojnika tokom petomesečnih borbi 1914. godine izbačeno iz stroja. Sam rat nametao je i potrebu da se definišu ratni ciljevi: bilo je to oslobođenje zemlje s jedne strane, a s druge oslobođenje i ujedinjenje, kako se tada govorilo, neoslobođene južnoslovenske braće. Definicija jugoslovenskog programa srpske vlade trebalo je da bude izgrađena na tezi o etnički jedinstvenom južnoslovenskom narodu. Kraljevina Srbija je u južnoslovenskom programu videla ostvarenje svog nacionalnog cilja koji je započet još u 19. veku. Bila je to teza o ujedinjenom srpstvu, o svim Srbima u jednoj državi, koja nije mogla da bude ostvarena a da u tu novu državu ne uđu i drugi narodi – tada Hrvati i Slovenci, jer ostali narodi sa ovih prostora te 1914. godine nisu bili priznati. Sile Antante nisu odobravale ratne ciljeve Kraljevine Srbije. Smatrale su da su zahtevi Srbije preambiciozni i nerealni. Jugoslovenski program srpske vlade bio je ugrožen već 1915. godine. Saveznici su Italiji, kako bi je privukli u rat na svojoj strani, obećali deo prostora Austrougarske monarhije koji je srpska vlada videla kao deo jugoslovenskog programa. Italiji je Antanta, između ostalog, dala veliki deo Dalmacije i zapadni deo Slovenije.
Ovo u istoriji poznato kao malo rešenje, a u polularizmu kao „velika Srbija“, nije odgovaralo tadašnjem nacionalnom cilju Kraljevine Srbiji. Problem je bio taj što bi se veliki deo srpskog naroda koji je živeo na teritoriji današnje Vojvodine našao van te zemlje, kao što bi van granica te proširene Srbije ostao i najveći deo srpskog naroda koji je živeo na teritoriji tadašnje Slavonije, Dalmacije i Hrvatske. Srpska vlada zato tokom rata istrajava na velikom, odnosno južnoslovenskom rešenju. Na predlog srpske vlade, obrazovan je 1915. godine Jugoslovenski odbor sastavljen od političkih predstavnika Južnih Slovena iz Austrougarske, koji su se nalazili u emigraciji. Hrvatski i slovenački političari koji su se nalazili u emigraciji ujedinjenje sa Kraljevinom Srbijom videli su kao jedino rešenje pitanja Dalmacije, koja je obećana Italiji. Srpska vlada i članovi Jugoslovenskog odbora potpisali su tokom rata nekoliko deklaracija kojima su pokušavali da definišu uređenje buduće države, najpre jula 1917. godine Krfsku deklaraciju, a potom novembra 1918. godine i Ženevsku deklaraciju… Ali pre Ženevske deklaracije, desile su se stvari koje će u velikoj meri odrediti događaje na ovim prostorima. Posle nemačke ofanzive u leto 1918. godine kojoj se pridružila i Austrougarska, i posle sloma svih pokušaja uspostavljanja separatnog mira sa Habzburškom monarhijom, sile Antante odlučuju da Dvojna monarhija nestane sa političke scene Evrope. Američki predsednik Vudro Vilson proklamuje pravo naroda na samoopredeljenje. Bila je to prilika za ostvarenje južnoslovenskog programa i ujedinjenja, jedini je problem bio taj što su ga Srbi videli na jedan, a Hrvati i Slovenci na drugi način.
Na prostorima nekadašnje Austrougarske monarhije 29. oktobra 1918. godine osniva se Država Slovenaca, Hrvata i Srba sa centrom u Zagrebu. Tu državu sačinjavaju teritorije na kojim su živeli južnoslovenski narodi koji su nekada bili u sastavu Austrougarske monarhije. Istoričari i danas različito vide ulogu i postojanje ove države koja je trajala nešto više od mesec dana. Jedni smatraju da je ona bila samo prelazno rešenje, samo pozicija boljih pregovaračkih uslova tokom ujedinjenja sa Srbijom, dok drugi smatraju da je ta država tražila i da od velikih sila nije dobila međunarodno priznanje i da je na primeru Države SHS narušen princip prava naroda na samoopredeljenje. Osim što nije međunarodno priznata, država SHS imala je i probleme i na unutrašnjem planu. Italijanska vojska počela je da osvaja one teritorije koje su joj Londonskim ugovorom obećane. Italijanske trupe bile su nadomak LJubljane, osvajaju Zadar i Knin i nalaze se ispred Splita. S druge strane, na prostoru Slavonije i Hrvatske vlada anarhija. Nekadašnji vojnici, koje su zbog boravka u šumi prozvali „zeleni kadar“, pokušavaju da u trenutku raspada velikog carstva uzmu kolač dobiti i za sebe. Pridružuju im se i kriminalci i počinje pljačkanje velikih poseda, zamkova, napadi na sveštenike, imućnije seljake. Vojne snage Države SHS bile su male i neznatne. Sa jedne strane ugrožena od Italijana, a s druge od anarhije i haosa koji je vladao, Država Slovenaca, Hrvata i Srba nema drugo rešenje no da pozove srpsku vojsku u pomoć i 4. novembra 1918. godine Narodno vijeće Države SHS poziva srpske vojnike da dođu i da ih oslobode i zaštite. Prema tome, tu nema nikakve reči o okupaciji, kako se često u politički obojenim tumačenjima danas čuje.
U danima kada su se događaji smenjivali neverovatnom brzinom, u skladu sa njima menjale su se i odluke i pregovaračke pozicije Države Slovenaca, Hrvata i Srba. Od zahteva koji su traženi na Ženevskoj konferenciji (da buduća ustavotvorna skupština odredi da li će nova država biti republika ili monarhija, da li će ostati dinastija Karađorđevića) brzo se odustaje i pod okolnostima u kojim su zemlje i teritorije Države SHS ugrožene pristaje se na uslove ujedinjenja koje kao pobednik u ratu diktira Kraljevina Srbija. Odluku Države SHS da prvog decembra krene u ujedinjenje sa Srbijom ubrzale su i odluke skupština u Sremu, Banatu, Bačkoj i Baranji, na kojima je odlučeno da ove zemlje uđu u bezuslovno ujedinjenje sa Kraljevinom Srbijom bez obzira na odluke Zagreba budući da su ove teritorije pripadale Državi SHS. Zemaljska vlada Dalmacije traži bezuslovno ujedinjenje sa Kraljevinom Srbijom. U opasnosti od Italijana, koji su već zauzeli veći deo zemlje, u Splitu poručuju Zagrebu da, ako oni neće, Dalmacija će sama ući u ujedinjenje sa Kraljevinom Srbijom.
Srpska vojska i srpski dobrovoljci (uglavnom bivši zarobljenici) odigrali su odlučujuću ulogu u odbrani Dalmacije kao i utvrđivanju severnih i zapadnih granica današnje Slovenije. U Sloveniji je novija istorija gurnula u zaborav ne samo ta srpska junaštva, nego i podatak da je Mihajlo Pupin uticao na američkog predsednika Vilsona da Bled ne pripadne Italiji. Ne pominje se ni da je Korošec, vođa slovenačkih narodnjaka (LJudska stranka), na svetkovini u LJubljani 1. decembra 1918. rekao: „Slovenci su zahvalni Srbiji i srpskoj vojsci, jer mnogo čine za odbranu naše teritorije.“
Srbija je u novoj državi okupila najveći deo Srba i teritorijalno se proširila, pre svega u Vojvodini, ali nije završila mučno pitanje razgraničenja sa „bratskim narodima“ na severu i zapadu. Proširenje zemlje bilo je skromnije od onoga koje bi Srbija postigla da je ostala samostalna država, dok su Slovenci i Hrvati, čiji su se pripadnici borili na strani pobeđenog carstva, dobili šansu da uđu u novu državu na štitu pobednika. Na kraju su neodređene unutrašnje međe postale izvor novih sukoba sve do raspada SFRJ 1991, kada Srbija ostaje i bez „bezbednog pristupa moru“. U Crnoj Gori, na Podgoričkoj skupštini, donosi se jednoglasna odluka o direktnom i bezuslovnom prisajedinjenju, kao i odluka o detronizaciji kralja Nikole Petrovića.
„Prilikom zaključenja ove naše mirovne konferencije u Versaju, ja moram da izrazim svoje veliko žaljenje što je s političke pozornice sveta nestalo jedno veliko istorijsko ime, a to je Srbija.“ Ove reči izgovorio je Žorž Klemanso, predsednik francuske vlade na kraju Versajske konferencije, kojom je okončan Prvi svetski rat. A nekoliko meseci pre tog događaja, Srbija je svoju državnost žrtvovala u korist nove države – Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, koja je kasnije nazvana Kraljevina Jugoslavija. Nova država, u koju je Srbija unela sve svoje resurse, rođena je pre tačno 100 godina – 1. decembra 1918. Proglasio ju je prestolonaslednik Aleksandar Karađorđević u Palati Krsmanovića u Beogradu. U njen sastav, osim Srbije, Hrvatske i Slovenije, ušle su Crna Gora, Bosna i Hercegovina i Makedonija. Državu koja je nastala sa mnogo nade i oduševljenja, obeležio je čitav niz tragičnih događaja, među kojima je i ubistvo njenog vladara kralja Aleksandra 1934. u Marseju. Trajala je 23 godine, a raspala se u krvavom ratu koji je obeležio genocid nad Srbima u Jasenovcu.
Prema podacima Arhiva Jugoslavije, u međuvremenu, pritisnut razvojem događaja, Središnji odbor Narodnog vijeća Slovenaca, Hrvata i Srba doneo je, posle izvesnog premišljanja, 24. novembra 1918. odluku o ujedinjenju sa Srbijom i uputio delegaciju u Beograd. Na proglašenju, 1. decembra, u Adresi, koju je u prisustvu prestolonaslednika Aleksandra, članova srpske vlade i delegacije iz Zagreba pročitao Ante Pavelić „Zubar“, saopšteni su zaključci da Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba „proglašava ujedinjenje države Slovenaca, Hrvata i Srba sa Srbijom i Crnom Gorom u jednu jedinstvenu državu“, da vladarsku vlast na čitavoj teritoriji novostvorene države vrši kralj Petar Prvi, odnosno regent Aleksandar Karađorđević, kao i da se obrazuju jedinstvena parlamentarna vlada i narodno predstavništvo. Narodno vijeće izrazilo je želju da se Privremeno narodno predstavništvo formira sporazumno između Narodnog vijeća i predstavnika naroda Kraljevine Srbije, ustanovi odgovornost vlade prema parlamentu, ostanu dotadašnje pokrajinske uprave, koje će biti odgovorne autonomnim predstavništvima i pod kontrolom države, da se Konstituanta izabere na osnovu opšteg, jednakog, ravnopravnog, tajnog i proporcionalnog prava glasa, a definitivne državne granice budu u skladu sa etničkim granicama na osnovu principa narodnog samoopredeljenja.
U Odgovoru na Adresu, prestolonaslednik Aleksandar je u ime kralja Petra Prvog proglasio „ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne države Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca“, i rekao da će obrazovati vladu koja će biti odgovorna narodnom predstavništvu i čiji će prvi i najvažniji zadatak biti utvrđivanje državnih granica u skladu sa etnografskim načelima. Regent Aleksandar je proglasio ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne države Slovenaca, Hrvata i Srba, a ne sa državom Slovenaca, Hrvata i Srba koja nije bila međunarodno priznata. Prvodecembarske izjave kao „konstitutivni akt“ predstavljale su osnovu državno-pravnog provizorijuma u novostvorenoj državi Kraljevini SHS, od ujedinjenja do donošenja Vidovdanskog ustava 1921. godine. U tom periodu najvišu vlast u Kraljevini SHS predstavljali su kralj, odnosno regent Aleksandar, vlada i Privremeno narodno predstavništvo. Prva vlada KSHS obrazovana je 20. decembra 1918, a Privremeno narodno predstavništvo sastalo se 1. marta 1919.
Tako je 1. decembra 1918. godine u Beogradu stvorena nova kraljevina koja se najpre zvala Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, a početkom dvadesetih Kraljevina SHS. Svaki od naroda koji je ušao u nju imao je svoje interese. Srbi su smatrali da će u Jugoslaviji ostvariti svoje nacionalno ujedinjenje, Hrvati i Slovenci su kroz Jugoslaviju sačuvali teritorije i krčili put ka nezavisnosti. A iskreno jugoslovenstvo? Gde je ono ostalo? Da li je zaista i postojalo? Nesumnjivo da, ali u manjinskim intelektualnim krugovima.
Uprkos tome, istoričari tvrde da je stvaranje prve Jugoslavije bilo ispunjenje sna mnogih generacija koje su težile ujedinjenju južnih Slovena. Navode da u tom trenutku, 1918. godine, ni u Srbiji ni u Hrvatskoj nije bilo nijednog značajnijeg političara i intelektualca koji se protivio ujedinjenju. Da li je, onda, 1. decembar, kada je formirana prva Jugoslavija – dan koji treba slaviti ili dan žalosti?
LITERATURA
Meštrović, Ivan: Uspomene na političke ljude i događaje, Matica hrvatska, 1949.
Ribar, Ivan: Politički zapisi, Prosveta, Beograd, 1948.
Čulinović, Ferdo: Jugoslavija između dva rata, Zagreb, 1961.
Čulinović, Ferdo: Dokumenti o Jugoslaviji, Školska knjiga, Zagreb, 1968.
Ostavi komentar