Diplomatija Hladnog rata: od Fultona do Pekinga

Autor: Milorad Vukašinović, novinar i publicista

Posle Drugog svetskog rata 1945. godine dogodila se dvostruka pobeda – pobeda američke talasokratije i sovjetske kontinentalne moći. Ako je posle Hirošime i Nagasakija izgledalo da su SAD nepobedive, pobeda komunističke revolucije 1949. godine u Kini potpuno je izmenila posleratnu geopolitičku paradigmu. Nakon što su Amerikanci zdušno radili na cepanju velikih evropskih teritorija, prvenstveno okupljenih oko Nemačke, i istočnoazijskih teritorija okupljenih oko Japana, pojava ogromnog komunističkog regiona u Dalekoj Aziji svakako nije bila po volji vašingtonskim stratezima. To je bio jedan od povoda za početak Hladnog rata i zaoštravanje opštesvetske situacije, a ubrzo i pokretanje rata u Koreji. U isto vreme teritorijalna „pat pozicija“ stvorena posle Drugog svetskog rata na Starom kontinentu nametnula je preosmišljavanje zapadne geopolitike u pravcu stvaranja jednog „antikomunističkog konzorcijuma“ čije je formiranje najavio Čerčil u svom poznatom fultonskom govoru početkom marta 1946. godine. Reč je o događaju koji je sa stanovišta „atlantske zajednice“ imao višestruko simboličko značenje od kojih je svakako najvažnije ono o Americi „kao predvodniku slobodnog sveta“ u borbi protiv tzv. komunističkog totalitarizma. Na taj način stvoren je teorijski predložak koji je obeležio celokupnu hladnoratovsku istoriju.

Pojava „antikomunističkog konzorcijuma“ proistekla je iz složenih i često protivrečnih procesa u zapadnim društvima, a koji su otpočeli još tridesetih godina 20. veka. Naime, u to vreme dogodile su se tektonske političke promene, ne samo u Nemačkoj – dolaskom Hitlera na vlast 1933. godine, nego i u SAD u kojima je posle Velike depresije (1929–1933) ključne političke resore preuzeo uticajni Savet za inostrane poslove, koji je za vreme Drugog svetskog rata prerastao u „neformalnu laboratoriju američke spoljne politike“. Danas je poznata činjenica da su sve odluke američke vlade donošene za vreme rata najpre razmatrane u kuloarima SIO (formiranje UN, Trumanova odluka o upotrebi atomske bombe, modeli teritorijalnog preuređenja Evrope), uz napomenu da neke od ovih ideja, poput one o stvaranju „istočnoevropske federacije od Baltika do Jadrana“, nisu ostvarene zbog pobedonosne uloge Crvene armije i njenog delimičnog zauzimanja ovog područja.

Nema sumnje da je strategija vođenja Hladnog rata posledica i neformalnog delovanja vatikanske tajne diplomatije – posebno na tlu SAD – gde je za vreme Drugog svetskog rata katolički pokret ostvario izvanredan uticaj na donosioce strateških odluka. Malo je poznat podatak da američka javnost za vreme Drugog svetskog rata nije bila u prilici da pročita bilo koju kritičku analizu na račun podrške Vatikana fašističkim režimima. Štaviše, moćna katolička propaganda je širila utisak o popularnosti pape Pija XII, a u dobrom delu štampe (NJujork tajms) mogli su se pročitati hvalospevi na račun Musolinija ili Franka. Posle pada Italije vatikanska diplomatija pokrenula je veliku ofanzivu čiji je cilj bio da se zapadne sile ubede u neminovnost stvaranja saveza na antikomunističkoj osnovi. Tako je tim povodom njujorški nadbiskup Spelman boravio u „privatnoj poseti Vatikanu“, između ostalog, zahtevajući po svaku cenu i opstanak Nezavisne Države Hrvatske. Delo vatikanske diplomatije svakako su bili „pacovski kanali“ spasavanja nacista iz srednje i istočne Evrope, kao i odluka Velike Britanije da bude prva država koja će posle rata obustaviti njihov sudski progon. Čitav ovaj projekat odvijao se u najstrožoj tajnosti i pod prismotrom američke obaveštajne zajednice koja je na ovaj način nastojala da ojača svoje pozicije u Evropi.

Jedan od zajedničkih projekata „diplomatije Hladnog rata“ svakako je formiranje Bilderberg grupe 1954. godine. Podsetimo, formalni inicijatori za osnivanje Grupe bile su dve kontroverzne ličnosti: holandski princ Bernhard (rođeni Nemac) i katolički sveštenik jezutskog reda Jozef Retinger (rođeni Poljak). Tridesetih godina 20. veka obojica su se zalagali za razaranje versajskog poretka na evropskom kontinentu, a u vreme Drugog svetskog rata boravili su u Londonu i povezali se s britanskim i američkim obaveštajnim strukturama. Posle završetka rata Retinger je, na osnovu ove saradnje, oformio Evropski pokret i bio njegov generalni sekretar. U suštini radilo se o pokušaju ublažavanja poražavajuće slike o podršci Rimske crkve fašističkim režimima širom Starog kontinenta, ali i nastojanjima da se na ovakav način zaobiđu kritike brojne protestantske zajednice na račun američke administracije. Upravo zato obema stranama odgovarali su „privatni kontakti“ iza scene zvanične politike.

Posle smrti pape Pija XII (1958) u okviru izmenjene hladnoratovske strategije, početkom šezdesetih godina prošlog veka, došlo je do izvesnog otopljavanja odnosa između dve supersile, gde je vatikanska diplomatija povremeno igrala posredničku ulogu. Veoma brzo, u martu 1963. godine u Vatikanu je privatno boravio Nikita Hruščov, a zauzvrat su Sovjeti dozvolili obnovu biskupata u Mađarskoj. Nakon toga dijalog s pravoslavnima je podignut na najviši nivo, a sve je kulminiralo 7. decembra 1965. godine, kada su dokument o međusobnom skidanju anatama iz 1054. godine, potpisali papa Pavle VI i vaseljenski patrijarh Atinagora. Zanimljivo je da je SFRJ bila prva socijalistička država koja je obnovila pune diplomatske odnose sa Vatikanom početkom sedamdesetih godina, a čemu je prethodilo potpisivanje Protokola iz 1966. godine kojim je regulisan položaj Katoličke crkve i vernika u nekadašnjoj državi. Titova poseta Vatikanu bila je svakako i u funkciji poboljšanja ugleda Jugoslavije u zapadnom svetu, ali je, pokazalo se, predstavljala i najavu jednog novog svetskog političkog talasa u okviru kojeg su SAD odlučile da koncept Strategije obuzdavanja SSSR (čiji je autor bio DŽordž Kenan) zamene modelom „prikrivenih akcija“ u čijem se središtu našla Rimska crkva. Deo ovog procesa svakako je bila i poseta Henrija Kisindžera Pekingu (1971) čime je označen početak uključivanja Kine u „svetski privredni sistem“, a nakon čega je sovjetska država dovedena u geostrateški nepovoljnu situaciju iz koje je krajem osamdesetih godina proistekao završetak Hladnog rata s opštepoznatim geopolitičkim posledicama.

LITERATURA:

Vladimir Dedijer, Beleške iz Amerike, Kultura, Beograd 1945.

Smilja Avramov, Trilateralna komisija, Institut za međunarodno pravo i međunarodnu poslovnu saradnju, Banjaluka 2000.

 Milorad Vukašinović, Misliti prostorno, SAJNOS, Novi Sad 2021.

 Milorad Vukašinović, Misterija Bilderberga, KCNS–Agora, 9.11.2021.