Demokratsko utemeljenje britanskog parlamentarizma

Demokratsko utemeljenje britanskog parlamentarizma

Autor: Lazar Slepčev

Za razliku od većine savremenih zapadnih demokratija, koje su nastajale najčešće posle veoma turbulentnih istorijskih situacija, britanski politički sistem nastaje evolutivno. Skoro ceo milenijum nas deli od kada je 1066. godine Engleska pod Vilijamom Osvajačem prvi put proglašena kraljevinom. Ne može se reći da je taj dugi period protekao sasvim u miru. Naprotiv, obeležile su ga česte i kontinuirane težnje naroda da uveća stepen svoje slobode, a na uštrb prerogativa Krune. Međutim, Britanija nije imala bližeg suseda od mora, tako da je i njen položaj u velikoj meri uticao da u tom periodu ne bude česta meta agresije spolja. Dakle, postojali su idealni uslovi da „biljka“ demokratije pusti svoje korenje na ostrvu i relativno mirno se razvija i raste, do konačnog uobličavanja onoga što danas nazivamo Britanskim parlamentarnim političkim sistemom.

I upravo u tom istorijskom toku, toj trajnoj borbi podanika da se sloboda osvaja „parče po parče“, krije se i sva suština engleske demokratije. Naime, uvek je između dva stepena osvojene slobode postojao dovoljan vremenski period da se narod uspešno adaptira na nove okolnosti, da nauči da se uspešno nosi sa slobodom, naravno i novim odgovornostima koje sloboda nosi sa sobom. Činjenica jeste da je i faktor sreće u dobroj meri uticao da stvari idu ovim tokom, i da ta postepenost osvajanja slobode nijednog momenta ne bude u bitnoj meri prekinuta.

S obzirom da nas primarno i zanimaju uslovi i faktori koji su britanski sistem učinili demokratičnim, poklonićemo svoju pažnju u narednim redovima upravo tom istorijskom putu ka slobodi, putu koji je omogućio i još jedan fenomen, a to je da demokratija i monarhija, koračaju uporedo, jedna pored druge i ne smetajući jedna drugoj.

Posle povlačenja Rimljana iz Britanije, novi osvajači Juti, Angli i Saksonci su uspostavili svoje sisteme vladavine. Engleska je tada bila isparcelisana na više sitnih kraljevstava, a stanje toga vremena može se opisati više kao ratno, a manje kao građansko. Tek sa Vilijemom Osvajačem, uspostavlja se prva engleska kraljevina 1066. godine. Od tada kreće taj dugi istorijski put osvajanja slobode.

Velika povelja o slobodama (Magna charta Libertatum 1215) predstavlja najstariji ustavni akt srednjovekovne Engleske. Ovim dokumentom, pravo se postavlja kao okvir ograničavanja kraljeve vlasti i osnov zaštite određenih sloboda čoveka.

Peticija o pravima, 1628. godine dalje razvija mnoga prava i slobode koje su istaknute u Velikoj povelji i uvodi nova ograničenja kraljeve vlasti u korist Parlamenta. Peticijom se zabranjuje uvođenje bilo kakvih davanja (porezi, carine…) bez opšte saglasnosti Parlamenta. Takođe se zabranjuje i kažnjavanje pojedinca bez zakonski sprovedenog postupka. Peticijom se ukidaju preki sudovi i uskraćuje pravo kralju da drži stalnu vojsku.

Akt o sazivanju Parlamenta, 1640. godine, ide još dalje u organizovanju prerogativa kralja uvođenjem obaveze sazivanja Parlamenta bar jednom u tri godine i održavanja izbora za Dom komuna.

Habe korpus akt, 1679. godine je jedan od najznačajnijih ustavnih dokumenata Engleske i osnova njenog kasnijeg demokratskog političkog sistema. Akt je posvećen  uspostavljanju garancija za zaštitu čoveka od samovolje vlasti i policije. Svaki građanin koji smatra da je bezrazložno pritvoren, odnosno lišen slobode, može zahtevati od suda da odgovarajućem organu uprave naredi da se uhapšeni izvede pred sud, kako bi sud u zakonom predviđenom postupku ispitao osnovanost lišavanja slobode.

Ovim aktom, okončana je tzv. prva faza razvoja britanskog parlamentarizma.

Druga faza počinje od Slavne revolucije, 1688. godine i protiče u znaku supremacije Parlamenta kao osnovnog političkog centra i stecišta najuticajnijih krugova vladajućih klasa aristokratije i buržoazije. I u ovom periodu doneto je nekoliko značajnih ustavnih i političkih dokumenata. Među njima poseban značaj imaju Bil o pravima i Akt o nasleđivanju.

Bil o pravima, 1688. godine, najvećim delom revalorizuje prava i slobode koje su sadržane u Peticiji o pravima. Međutim, pogleda li se malo dublje stvarnost vremena u kome se on donosi, videće se da je taj akt imao dalekosežniji značaj u postavljanju i utvrđivanju pravnih temelja parlamentarne demokratije i konačnom formalnom ozakonjenju suprematije Parlamenta u odnosu na kralja. Po ovom aktu, kralj nije mogao više da samostalno donosi zakone. Kralj mora da vlada na osnovu zakona, zabranjuje se ubiranje poreza i držanje vojske bez saglasnosti Parlamenta, proglašava se sloboda izbora za Parlament, imunitet poslanika, sloboda govora i rasprave, koja dakako, uključuje i iznošenje suprotnog stava od onog koji ima kralj, što je predstavljalo izvestan začetak opozicije, i češće sastajanje Parlamenta. Zakon takođe određuje da ubuduće na kraljevskom tronu mogu biti samo protestanti.

Akt o nasleđivanju prestola, 1701. utvrđuje način dolaska na engleski presto i unosi u politički i pravni život Engleske nezavisnost sudstva od izvršne vlasti i delimičnu kontrolu sudova od strane predstavničkog tela.

Zakon o narodnom predstavništvu iz 1832. godine označava početak treće, moderne faze razvoja britanskog političkog sistema. Karakteriše je uvođenje biračkog prava u šire slojeve društva, naročito radničku klasu i radnu populaciju uopšte. To je i period stvaranja političkog subjektiviteta naroda ili širih slojeva stanovništva i zajedno s tim konstituisanja britanskog sistema parlamentarne demokratije.

Najzad, četvrta faza je započeta, ali njen ishod je veoma neizvestan. Postoje reformske struje u britanskom društvu koje su voljne da sistem reformišu u smislu veće kompatibilnosti sa standardima EU. Neke reforme su i pokrenute krajem 20. veka. Međutim, poslednji događaji oko izlaska Engleske iz sastava Evropske unije ozbiljno dovode u pitanje bilo kakve promene te vrste.

U celini, moglo bi se reći da je kristalisanje i konstituisanje britanskog sistema išlo linijom sužavanja kraljevih prerogativa u korist Parlamenta, jačanja Donjeg doma na račun Gornjeg, i na kraju uspostavljanja nove sprege partijske i izvršne vlasti kao dominantne političke strukture koja stvarno upravlja političkim životom i svodi Parlament na sredstvo ograničavanja najviše vlasti.