Autor: msr Ognjen Karanović
Na zaštitu bokeljske kolektivne svesti svakako je uticala biološka, ekonomska, duhovno-kulturološka i politička izdvojenost Boke u odnosu na istorijske procese i stanja koja su pratila povesnicu razvoja srpskog etniciteta u prečanskim zemljama ili u potonjoj mladoj srpskoj državi sa centrom u Šumadiji, ali i onoj ustrojenoj oko Cetinja i četiri nahije u Crnoj Gori i Brdima. Simo Matavulj i Vuk Karadžić dobro su primetili da je srpski jezik zadržao svoje iskonske vrednosti poput čistote izgovora, otpornosti leksičkih konstrukcija, pa i lepote leksema upravo u Boki, iako su diferencijacije u lokalizmima srpskih govora bile najviše izražene u spektru brojnih bokeljskih opština i naselja. U političkom pogledu jedna specifičnost najviše ukazuje na isprepletenost državnopravnih tradicija srpskog naroda u Boki i Srbiji južno od Save i Dunava. Naime, u ovim regionima očuvan je snažan uticaj i strukture u prethodnom eseju pominjanih narodnih samouprava u lokalnim zajednicama koje su predstavljale nukleuse, tj. pravno-političke platforme u izgradnji državnopravne misli u Srbiji, ali i na ovim prostorima u pretprošlom i prethodnom stoleću. Ukoliko govorimo o narodnim samoupravama u Srbiji i Boki, uistinu prepoznajemo čak i značajnu podudarnost u segmentima političko-pravnih struktura ovih organizama u organizaciji vlasti, gde su bokeljska iskustva svakako starija i sadržajnija. Pomenuta iskustva predstavljala su institucionalni okvir i damar koji je uslovio učešće naroda Boke u radu čuvene Skupštine ujedinjenja Crne Gore i Brda i Boke 10. novembra 1813. godine kada je osam meseci na federalnim osnovama funkcionisao politički i pravni aparat zajedničke države u Primorju sa moderno ustrojenom vladom i predstavničkim telom što nam govori da je politička svest Boke bila determinisana znatno pre one koja je postojala u prečanskim zemljama. Autohtone nacionalne političke institucije, kao izraze građanskog društva i oslobodilačke misli, srpski narod u prečanskim zemljama gradio je od 1848. do 1918. godine. Takođe, sistem narodnih samouprava u lokalnim zajednicama bio je nepoznat prečanskom političkom i pravnom sistemu.
Međutim, iz kojih razloga tvrdimo da je to uzdizanje građanskog društva, njegove kulture i nacionalnog profila kao savremenog duhovnog izraza, između ostalog i etnoloških odlika tih konkretnih zajednica u Boki i Vojvodini imao srpski identitetski pečat? Nesumnjivo, osnivanje Srpske kreditne zadruge 1904. godine u Herceg Novom, deset godina ranije i Srpske čitaonice, Društva srpske omladine imaju svoje institucionalne ekvivalente u istorijatima Srpske čitaonice u Irigu iz 1842. godine i Novom Sadu 1844. godine. Međutim, otkud Bokeljima, prečanskim Srbima, osnivačima tih nacionalnih institucija, ali vladikama crnogorskim koje smo navodili u prethodnom eseju, „pravo“ da gotovo nikada ne pružaju dokaze o ispravnosti njihovih stavova da pripadaju srpskom rodu. Uostalom, današnji mislioci postkomunističke i protoevropske svesti na ovim prostorima neprekidno ih opominju na tu okolnost, a oni, razumljivo, osim svojim delima i pisanom materijalnom zaostavštinom nemaju prilike da im odgovore. No, ostavimo sad po strani knjige starostavne, vratimo na margine dosade arhivsku građu, pa i istoriografska dela. Uostalom, nukleuse njihovog nastanka, kao i najbolje dokaze o istovetnosti duhovnog i identitetskog karaktera naroda Boke i Vojvodine pronalazimo u primercima najstarijih pisanih izvora, onih koje predstavljaju i zametke svih vidova književnosti, a ključni su za poznavanje prošlosti, a onda i prirode svih ljudskih civilizacija evropocentričnog karaktera. Naravno, govorimo o junačkoj, epskoj pesmi. Ona je nepogrešiva, ona je neumoljiva i robustna prema svim pokušajima manipulativne interpretacije, tumačenja njene poruke i vrednosti. Tako je to od Homera i njegovih epova, preko Šekspira do NJegoša. Tako je to od antičke Grčke, preko renesansne Italije do racionalne i romantičarske Boke i Srpske Vojvodine. A nema nacije da je nastala a da proces njene geneze nije bio zasnovan na temeljima koje je ponudila, koje je u fundamente jedne građanske kulture ugradila epika i njena junačka pesma.
Šta to pevaju vekovi Boke i Prečanskih zemalja? Čemu se nadaju, za čim žude, šta ih hrabri i čega se boje? Poglavito pevaju o Kosovu kao o kaznenoj pobedi za svoje ovozemaljske slabosti, o Marku Kraljeviću kao izbavitelju iz nezasluženog ropstva pod Turcima i drugim osvajačima ove naše krvave zemlje, pevaju o svecima srpskim koji ostaše čuvari naše svesti i umnog zdravlja, poput Svetog Save. Nije Crkva čuvala te zapise junačkih stihova, retko ih je i zapisivala. Zapisali su ih oni zatočnici slobode, bratstva i jednakosti srpskog naroda koje smo spominjali u prethodnom eseju, poput Vuka, dok su te zapise tumačili velikani svetske inteligencije poput Asmusa Serensena. Šta nam otkrivaju ti tumači? Gde naše interesovanje usmeravaju istorija i teorija epske književnosti Boke i Prečanskih zemalja? Oko 1700. godine ili kratko vreme posle ove godine, u južnodalmatinskim i bokeljskim naseljima Kotoru, Perastu i Dubrovniku zabeleženo je oko pedeset epskih pesama, uz to je oko 1750. godine, dakle pola veka kasnije zabeleženo preko dvadeset pesama koje su bile sačuvane u pet rukopisa. Dva od tri rukopisa nalazila su se pod zaštitom u Jugoslovenskoj, danas Hrvatskoj akademiji znanosti i umjetnosti u Zagrebu, a sadržala su ukupno dvadeset šest pesama, u petnaestercu, odnosno u šesnaestercu i to sa redovnim refrenom. Obimna rukopisna zbirka u manastirskoj biblioteci u Dubrovniku iz 1758. godine sadrži tri sloja zapisa: najpre četrnaest pesama u istom stihu većinom sa neredovnim refrenom, delom i bez refrena, a kao zapisivač pominje se katolički sveštenik Mateo iz Dubrovnika koji je preminuo u Rimu 1728. godine, zatim osamnaest pesama u istom stihu koje je sakupio izvesni Betondić, ali su sve to pesme bez refrena; i konačno, od raznih sakupljača još šest pesama u istom stihu izmešanih sa većim brojem epskih pesama u deseteračkom stihu, pri čemu su i ovih šest pesama bez refrena. Jedan rukopis iz Dubrovnika ima još dve pesme, a u jednom zapisu iz Perasta iz 1700. godine imamo devet pesama čiji je sadržaj lokalnog karaktera. Zbirke za koje se može dokazati da potiču iz vremena pre 1750. godine sadrže samo pesme dugog stiha. Činjenica da pesme kratkog stiha pripadaju isključivo najmlađem sloju pisanja posle 1758. godine govori nam da su one sa dugim stihom nastale u periodu od XVI do XVIII veka, posebno u XVII stoleću.
IZVORI I LITERATURA
Božić, Ivan (1979). Nemirno Pomorje XV veka. Beograd: Srpska književna zadruga.
Božić, Ivan (1982). „Raspad mletačkog sistema u Primorju”. Istorija srpskog naroda. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 403—413.
Bojović, Jovan R. (1991). „Istorijski okviri ujedinjenja Crne Gore, Paštrovića, Budve i Boke Kotorske 1813. godine”. Ujedinjenje Crne Gore i Boke Kotorske 1813-1814. godine. Titograd: Istorijski institut. str. 17—27.
Mikavica, Dejan; Vasin, Goran; Ninković, Nenad (2013). Istorija Srba u Crnoj Gori 1496—1918. Novi Sad: Prometej.
Mikavica, Dejan; Vasin, Goran; Ninković, Nenad (2017). Srbi u Crnoj Gori 1496—1918. Nikšić: Institut za srpsku kulturu.
Milićević, Jovan (1981). „Crna Gora 1797—1851”. Istorija srpskog naroda. 5 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 159—211.
Milutinović, Kosta (1981). „Srbi u Dalmaciji 1797—1878”. Istorija srpskog naroda. 5 (2). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 277—307.
Milutinović, Kosta (1983). „Nastanak politike novog kursa na Primorju”. Istorija srpskog naroda. 6 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 349—374.
Ostavi komentar