Autor: prof. dr Boris Stojkovski
Stefan Uroš IV Dušan, srpski kralj (1331 – 1346) i car Srba i Grka (1346 – 1355), predstavlja jednu od najznačajnijih ličnosti srpske istorije. Prema tradiciji on je bio taj vladar koji je Srbiju izveo na tri mora, a istorijska je činjenica da je osvajanjima na račun Vizantije doista učinio Srbiju jednom od najmoćnijih država svoga vremena.
Rođen je najverovatnije oko 1308. godine, podatak koji postoji posredno preko vizantijskog pisca Nićifora Grigore koji je tvrdio da je Dušan imao 22 godine kada je došao na vlast. Postoji, međutim, i mišljenje da je rođen 1311/1312. godine. Kao što je dobro poznato njegov otac je bio srpski kralj Stefan Dečanski, a majka bugarska princeza Teodora Smilec, ćerka bugarskog cara Smileca. Kada je usledila pobuna kralja Stefana Dečanskog protiv svog oca, kralja Milutina, a sve zbog nesređenih prilika oko nasledstva Milutinovog prestola.
Dušan je, zatim, kao talac poslat da provede nekoliko godina u Carigradu. Ovaj boravak neki tumače kao priliku gde se mladi Dušan upoznao sa Vizantijom i njenim običajima, ali gde je mogao da upije i ideal ali i stvarnost carstva, te da je već tada imao pred očima carsku ideologiju Vizantijskog carstva. To pitanje ostaje otvoreno, jer za njega nema dokaza, ali jeste činjenica da je, slično bugarskom caru Simeonu, boravak na vizantijskom dvoru mogao da ima odlučujući uticaj na formiranje svetonazora tada mladog Stefana Dušana.
Nasleđe prestola kralja Milutina se okončalo dolaskom na presto Stefana Dečanskog (1321 – 1331), a Dušan je najednom od dedinog taoca došao do položaja i titule mladog kralja u Zeti. Kada je 1328/1329. godine buknuo sukob sa bosanskim banom Stjepanom II Kotromanićem, sam bosanski vladar je zapisao kako se jedva spasio. To se smatra zapravo za prvi pomen ratnika Dušana, koji je kao mladi kralj imao da se sukobi sa bosanskim banom oko spornih teritorija u Zahumlju. Dubrovnik je već tada bio u Dušanovom fokusu, a povod njihovog spora bili su neki Dušanovi ljudi i posebno Brajko Branivojević sa svojim rođacima, koje su Dubrovčani kasnije i utamničili.
Svakako najvažniji momenat u karijeri mladog kralja Stefana Dušana jeste 1330. godina i čuvena bitka kod Velbužda u kojoj je srpska vojska, čijim je jednim delom vrlo uspešno komandovao sam Dušan, satrla bugarske trupe, a na bojnom polju život je izgubio i sam bugarski car Šišman. Dušan je tada pokazao da je izvrstan vojskovođa i borac od autoriteta.
U Zeti, gde je vladao, imao je svoje ljude među kojima su se isticali vojvoda Mladen, vojvoda Vojin i čelnik Đuraš. Dvor mu se, prema nekim mišljenjima, nalazio na Drimcu ili mu je rezidencija bio čak Skadar, ali nažalost više o tome se ne može reći zbog nedostatka izvora. Vlast u Zeti obuhvatala je razvijene urbane sredine u primorju, poput Kotora, Budve ili Skadra, a pod njegovom vlašću bili su Vlasi i Arbanasi na tom području. Deo Hercegovine se tako nalazio direktno pod srpskom vlašću.
Međutim, 1331. godine situacija se znatno izmenila. Buna sina Stefana Dušana protiv oca Stefana Dečanskog bila je, verovatno podstaknuta drugim brakom Stefana Dečanskog sa Marijom Paleolog, i mogućim novim otvaranjem pitanja nasledstva prestola. Podstaknut od vlastele, Dušan je pokušao da zbaci oca. Nićifor Grigora o tome obaveštava:
Pošto se pak sam kralj, kome je bilo pedeset godina, oženi nanovo ćerkom carevom (iz Carigrada), kojoj je bilo tek dvanaest godina, a međutim ne oženi sina, i pošto s tom ćerkom carevom poče i decu rađati, sin kraljev, mladić duše vatrene, podražen i podbunjivan od vršnjaka svojih, poče smišljati odmetanje od oca i bunu protiv njega.
Sukob je pratio pohod samoga kralja Stefana Dečanskog i razaranje Skadra 1331. godine, ali je usledio protivnapad i Dušanov pohod iz Zete u Rašku, iz Skadra u Nerodimlje, u čijoj se blizini nalazio njegov otac. Stefan Dečanski je svrgnut i bačen u tamnicu. U njoj je izgubio život, a okolnosti nisu baš najjasnije. Izvesno je da je Dušan znao šta se dogodilo, ali da sam nije učestvovao u pogubljenju svog oca.
Smrt Stefana Dečanskog pratilo je svečano krunisanje kralja Dušana 8. septembra 1331. godine u crkvi blizu Svrčina, čime je on postao srpski kralj. Na samom početku vladavine ojačano je 1332. godine savezništvo sa Bugarskom, orođavanje i ženidba kralja Dušana Jelenom, sestrom bugarskog cara. Tako je uspostavljen trajni mir sa ovom susednom državom. Osvojena je, potom, i Strumica i to je zapravo zametak velikih Dušanovih osvajanja. Godine 1333. izdata je povelja u Pologu, kojom je uz danak sankcionisano ustupanje Stona i Pelješca Dubrovniku čime je kralj Stefan Dušan želeo trajno da reši ovo spoljnopolitičko pitanje.
Mešanje u unutrašnje stvari Vizantije krenule su već na samom početku Dušanove vladavine kada mu je prišao nekadašnji saradnik i prijatelj Jovana Kantakuzina, Sirgijan Paleolog. Iako je ova saradnja bila kratkotrajna, usledilo je i osvajanje Kastorije (Kostura), a uskoro su pala i dva vrlo značajna grada, Prilep i naročito staro crkveno središte, grad Ohrid. Iako je Dušanu u fokusu uvek bila Vizantija, nisu prestajali ni sukobi na severu, najpre sa kraljem Karlov Robertom (1301 – 1342) a od 1342. godine sa najmoćnijim srednjoevropskim vladarem Lajošem Velikim. Ubrzo na početku vladavine već 1334 – 1335. godine uspostavljena je na kratko prvi put granica na Savi i Dunavu. Stalni ratovi sa Ugarskom, vođeni najpre oko Beograda i Mačve dovodili su istoričare do pitanja da li je, zapravo, Lajoš Veliki jedini vladar moćniji od Stefana Dušana.
Neki su, međutim, smatrali da je za Dušana ipak severna granica imala manji značaj. Susret sa carem Andronikom III Paleologom u Radovištu izuzetno dobro svedoči o tome. Kao i mešanje u prilike Vizantije nakon smrti rečenog cara i dolaska njegovog maloletnog sina Jovana V na tron. Naime, kada je usledila 1341. godine promena u Carigradu i dolazak regentstva na čelu sa caricom-majkom Anom Savojskom, Stefan Dušan je iskoristio priliku te je usledio i napad na Makedoniju. Jovan Kantakuzin, zaobiđen prilikom formiranja regentstva, došao je kralju Dušanu a do njihovog susreta je usledilo u Prištini. Pokušali su zajedno da nastave osvajanja, zauzimanjem ključnog grada Sera i Dimotike, ali bez uspeha.
Raskid saveza Dušana i Kantakuzina bio je neminovan usled podrške koju je Kantakuzin dobio u Tesaliji, kao i zbog naglog jačanja srpskog vladara što svakako nije išlo u račun vizantijskom aristokrati i pretendentu na krunu vasilevsa Romeja. Dušanova osvajanja su nastavljena. U sastav njegove države ušli su Kroja, Berat, Kanina, Kostur. Promenio je i stranu u građanskom ratu u Vizantiji te je sačinio sporazum sa regenstvom u Carigradu i podržao legitimnog cara. Prvi poraz od Turaka je nedugo potom stigao, u pitanju je bitka kod Stefanijane 1344. godine, gde su Osmanlije, kao saveznici Jovana Kantakuzina satrli srpsku konjicu. Dakako, ovaj poraz nije zaustavio Stefana Dušana. Konačan pad Sera septembra 1345. godine doveo je do toga da se Dušan predstavljao u jednom pismu kao fere totius imperii Romaniae dominus.
Osvajanja su se nastavila. Cela Sveta Gora se našla pod srpskom vlašću, kao i kompletan Halkidiki i jugoistok Makedonije, praktično cela oblast sem Soluna. Od 1342. do 1343. godine Dušan se već počeo nazivati čestnik grčkih zemalja, a potom su počele pripreme za proglašenje carstva. Najpre je Dušan isposlovao (doduše nekanonsko) proglašenje patrijaršije i uzdizanje arhiepiskopa Joanikija na rang patrijarha.
Proglašenje carstva se desilo na Božić 1345. godine, dok je u Skoplju na Vaskrs 16. aprila 1346. godine Stefan Dušan krunisan za cara Srba i Grka, od strane srpskog patrijarha Joanikija, trnovskog (bugarskog) patrijarha i uz podršku Svete Gore, ohridskog arhiepiskopa i drugih prisutnih arhijereja. Rušenjem hijerarhije srednjovekovnog sveta Stefan Dušan je, prema onovremenim shvatanjima, bio zapravo uzurpator. Međutim, on je izgleda bio ne samo car već je nastupao i kao protivcar same Vizantije. Bio je jedini srpski vladar koji je izdavao grčke povelje i nova carska ideologija koju je uveo je vodila ka tome da je želeo da preuzme ulogu vaseljenskog cara. Nekanonsko proglašenje patrijaršije i prisvajanje grčkih crkvenih oblasti doveli su do toga da se zametne i sukob sa Carigradskom patrijaršijom te da ona baci anatemu na cara, caricu, patrijarha i sveštenstvo. Neretko je postavljano pitanje je li ova anatema 1350. godine bila čista politika ili i versko pitanje? Do anateme je došlo pune četiri godine nakon Dušanovog krunisanja, i ma koliko da je to bila uzurpacija, nameće se i činjenica da je odgovor Carigrada bio isključivo politički.
Dušanova carska titula u očima savremenika je, pak, bila uglavnom prećutkivana ili jednostavno nije razmatrana.
Za cara su ga prihvatili: Venecija (oslovljavaju ga i kao car i kralj), Dubrovnik, Bosna, ali je tu i posve indikativna vizantijskog vasilevsa povelja Jovana V Paleologa Hilandaru gde on, doduše, Dušana smatra samo carem (vasilevsom) Srbije. Ovo je jedinstven slučaj u vizantijskoj praksi, ali sa najvišeg mesta – od legitimnog vizantijskog cara.
Protiv ovog krunisanja su bili: Vizantija (svi pisci toga vremena ga nazivaju kraljem), Ugarska, papstvo, ali i Dubrovnik i Bosna u pismima Ugarskoj i papi Dušana, shodno shvatanju tog vremena nazivaju kraljem. Češki kralj, nemački car, najpoznatiji kao graditelj Praga Karlo IV Luksemburški je u svom pismu, o kome će biti reči malo kasnije, takođe Stefana Dušana nazvao kraljem.
Nova država otvorila je niz novih pitanja. Jedno od njih je navodno savladarstvo i formalna podela države na careve i kraljeve zemlje, da li je u pitanju ideal ili stvarnost. Izvesno je da je formalnim davanjem starih srpskih zemalja sinu i nasledniku Urošu da njima vlada kao kralj više vezivanje za stare nemanjićke tradicije i da u praksi nije bilo podele zemlje. Uređenje države je nastavljeno po vizantijskom modelu. Uvode se despoti, sevastokratori, kesari kao i druge vizantijske titule i običaji. Osvajanja nisu završena proglašenjem carstva. Redom su padali Janjina, Arta, Epir i Tesalija u periodu 1346 – 1348. godine. Solun i Carigrad su zato ostali dva nedosanjana sna za Stefana Dušana.
Susret sa Jovanom Kantakuzinom, nekadašnjim saveznikom a potom krvnim neprijateljem obeležile su međusobne optužbe, a prema samom Kantakuzinu, srpski car je na optužbe vizantijskog cara i velikaša odgovorio ovim rečima: Ako te stvarno žalosti što sam prisvojio neki deo države Romeja, onda treba da imaš na umu da i sam imaš mnogo puta, više prisvajajući od iste ono što drugom pripada
Dušanova politika prema papstvu je bila krajnje oportuna. O njegovim namerama da navodno stane uz papu, primi uniju čak i rimokatoličanstvo znao je i Karlo IV Luksemburški. On februara 1355. godine šalje pismo Stefanu Dušanu u kome ga naziva kraljem Raške, ali i što je još zanimljivije navodi kako su njih dvojica obojica Sloveni koji govore istim jezikom i koji koriste isti jezik u bogosluženju. Evo tih izvoda iz pisma:
Karolus etc. Illustri principi domino Stephano Rassie regi, fratri nostro in Christo karissimo. . . . eiusdem nobilis Slavici ydiomatis participis facit esse communem, quod in sublimi et ingenua lingua communium missarum, sollempnia et divinorum officiorum laudes eximie licite celebrentur
Pitanje Dušanove unije je naravno posve zanimljivo. Zna se da je Nikola Buća predvodio jedno poslanstvo i da je Dušan želeo da bude imenovan kao kapetan hrišćanstva. Papa Kliment VI je sprovodio napore o privođenju Srbije uniji, a kako se i ugarska opasnost nad Srbijom nadvijala u tim godinama. Papski legat Petar Toma u Srbiji je takođe boravio, međutim sve je ostalo mrtvo slovo na papiru. Dušanu u osvajanju Carigrada nisu iz svojih interesa pomogli ni Mlečani. Namere o uniji bile su samo pokušaj da se oblikuje politička realnost ili zapravo pragmatična politika kao što su to radili i Dušanovi preci. Rimokatolici u Dušanovoj Srbiji su živeli mirno, njima je jedino bio zabranjen prozelitizam, ali neka šira koalicija protiv Turaka nije ostvarena.
Najtrajnije Dušanovo delo je njegov Zakonik, donet 21. maja 1349. godine u Skoplju, a dopunjen 1354. godine. Ukupno ima 201 član (135+66) od kojih je 38 članova o crkvi; 25 o vlasteli i koji prevashodno krivično pravo obrađuje. Malo je odredaba građanskog i privatnog prava, a učinjena su i manja grupisanja ostalih članova. Sintagma Matije Vlastara je prevedena u to vreme na srpskoslovenski i uz Dušanov zakonik predstavlja značajan napor sređivanja unutrašnjih prilika u državi. Sačuvana su čak 24 prepisa Dušanovog zakonika.
Kada je arhiepiskop Joanikije postao patrijarh, započeta je i promena crkvenog ustrojstva, te su mnoge episkopije uzdignute na rang mitropolija ili arhiepiskopija. Sveta Gora je dobila svog zaštitnika u liku cara Dušana, poglavito srpski manastir Hilandar. Car Stefan Dušan je bio ktitor Svetih Arhangela kod Prizrena, koji su imali da budu njegov mauzolej, a bio je i (drugi) ktitor Dečana. Manastir u Jerusalimu, zatim Sinaj, Bari sve su to bila mesta koja je bogato obdarivao.
Poslednje godine života Dušan je proveo u pokušajima da pomogne svojoj sestri Jeleni Šubić, udovici hrvatskog velikaša, koja se uplela i u borbe za Klis i Skradin. Vođa nemačkih plaćenika Palman Breht i vojvoda Đurašin Ilijić su se tada našli u sukobu sa Ugarskom, a rečeni gradovi su predati Mlečanima. Omiš osvaja Nikola Banić za Ugarsku.
Nakon što je još jednom 1354. godine primio vest o porazu srpskih trupa od Turaka, Dušan je živeo svoje poslednje mesece. Smrt ga je iznenadno zatekla 20. decembra 1355. godine, a istorija beleži da se do danas pojavljuju i brojni mitovi o smrti carevoj. Sin Stefan Uroš V ga je nasledio na tronu. Sahranjen je u Svetim Arhangelima, svom mauzoleju, manastiru koji je kasnije uništio osmanski velikaš albanskog porekla Sinan-paša kako bi izgradio džamiju u Prizrenu. Zemni ostaci su pronađeni prilikom iskopavanja Svetih Arganđela dvadesetih godina HH veka. Sin je i otac svetaca, ali zbog svojih nekanonskih poteza sam nije kanonizovan.
Nema kulta, ali je bilo poštovanja ugovora i odredaba koje je sačinio za svoje vladavine. Srednjovekovna narodna tradicija smatra za Dušana da je oceubica i o tome su kolale priče već i vek nakon njegove smrti. Letopisi ga različito portretišu, najstariji i oni nastali u krugu crkve negativno, jedna grupa neutralno, mlađi pozitivno kao tvorca velike i moćne države. Ilirski grbovnik i Mavro Orbin u ranom novom veku su oblikovali shvatanje Dušanovog doba kao apogeja srpske države, a to su dodatno učvrstili Jovan Rajić, Sava Tekelija, Ilija Garašanin u svom Načertaniju, i poglavito Jakov Ignjatović. Obnova Dušanovog carstva kao ideal obnove srpske države u novom veku je dodatno ojačala kult ovog velikog vladara.
Ostavi komentar