Bataklan: kulturno središte i mesto sećanja

Autor: dr Aleksandra Kolaković

Bio je petak, 13. novembar, godina 2015, čuvena dvorana Bataklan, središte kulturnog života i zabave u Parizu, okupila je 1500 ljudi. Dok je muziku koju bismo mogli označiti kao mešavinu garažnog roka, bluz i hard roka izvodio bend Eagles of Death Metal iz SAD, ništa nije ukazivalo da će odjeknuti eksplozije, kao i da će se te večeri, kulturno središte, koje je od 11. marta 1991. godine registrovano i kao istorijski spomenik, kroz teroristički napad preobraziti u mesto sećanja. Napad u Bataklanu bio je jedan deo serije terorističkih napada koji su te noći pogodili Francusku na više lokacija u gradu Parizu, što je kao rezultat imalo pogibiju preko 130 osoba, od čega 90 u Bataklanu, a ranjavanje preko 500 osoba. Nakon terorističkog napada, za koji je odgovornost preuzela Islamska država, potisnuta je tradicija Bataklana duga vek i po. Stoga je i cilj ovog eseja da podseti na nastanak i razvoj Bataklana kao važnog središta kulture u Parizu, kao i da objasni kako je u svetlu terorističkih napada kroz politike sećanja preobražena simbolika postojanja Bataklana.

Na adresi Bulevar Voleter broj 50, u jedanaestom arondismanu Pariza, po zamisli arhitekte Šarla Duvala 1864. godine podignuta je neobična i važna zgrada namenjena za spektakle i predstave, Le Bataclan (Le Grand Café Chinois-Théâtre Ba-ta-clan). Objekat nazvan po opereti Žana Ofenbaha (Offenbach) već od otvaranja 5. februara 1865. godine postepeno je postala kultno mesto sa višestrukom namenom (kafe, pozorište i velika plesna sala u prizemlju). Veoma je interesantno i drugo značenje imena Bataklan, koje se pojavljuje kroz igru reči tout le bataclan („sav taj džez“, na engl. all that jazz, the whole nine yards) što asocira i na Šarla Simona Fovara čitav jedan vek ranije. U arhitektonskom pogledu korišćenje kineskog stila, Bataklan je učinilo privlačnim tajanstvenim mestom koje odiše duhom istoka iako su se tendencije i kulturno-zabavni sadržaji smenjivali tokom 20. veka.

Nakon otvaranja u periodu do Prvog svetskog rata nekoliko vlasnika Bataklana, kao i istorijske okolnosti, uticale su i na kulturni karakter mesta. Početne koncerte šaljivih i laganih vodvilja, kao i izvođenja predstava, prvo su smenili užasi Francusko-pruskog rata, opsade Pariza i Pariske komune 1870/71. godine, kada su sale bilijara pretvorene u ambulante. Od 1881. godine, kada je Fransoa Bigo izmislio bigofon (muzički instrument od kartona, koristi se u okviru karnevala) za strip Bienfait, u Bataklanu su nastupala bigofonska društva, koja su uživala veliku popularnost širom Francuske, kao i u Belgiji. Harry Fragson, Aristide Bruant i Buffalo Bill samo su neka od slavnih imena koja su deo svog stvaralaštva i umeća pokazali nastupima u Bataklanu.

Bataklan je transformisan u bioskop 1926. godine, da bi sledeće godine pod Anrijem Varnom, komičarem i direktorom više pariskih teatara, ipak postao pozorište do 1932. godine. U periodu pred Drugi svetski rat, iako je 1933. godine oštećen deo balkona u požaru, Bataklan je funkcionisao kao bioskop. Nakon Drugog svetskog rata, kvart u kome je Bataklan postepeno se obnavljao pri čemu je delio sudbinu obnove zemlje. Prvobitna zgrada je delimično uništena 1950. godine kako bi se izvršila rekonstrukcija u skladu sa novim bezbednosnim standardima u građevinarstvu i arhitekturi Francuske.

Kao središte bioskopskih projekcija Bataklan je bio poznat do 1969. godine, da bi nakon ovog perioda postao simbol sale za koncerte, spektakle i izložbe. Posebno značajan impuls prerastanju Bataklana u kultno mesto imala je pristupačna cena ulaznice od pet franaka. Uticaj je imala i parola „Besplatna muzika za narod“, koju je isticao revolucionarni pokret Autonomes. Ništa manje nije bitno bilo i prisustvo novog muzičkog zvuka popa i roka, koje je u Bataklan uveo Patrice Blanc-Francard, čovek radija i televizije, voditelj popularne emisije Pop 2, nakon što je januara 1972. godine organizovao snimanje nastupa američke grupe The Velvet Underground. Bataklan je bio i mesto skandala, a ne samo pop i rok zvuka, kao na primer kada se jedan od koncerta (The New York Dolls) završavao sukobom pevača i gledalaca. Ipak, mesto je krajem osme i početkom devete decenije 20. veka postalo sve popularnije, o čemu svedoče koncerti grupa Talking Heads (1978), Iron Maiden (1981), Motörhead (1982) i UFO (1983).  Bataklan je bio mesto koje je negovalo i rep muziku preko festivala njujorškog repa, dok je uporedo oživeo i kao mesto novog pozorišnog izraza zahvaljujući režiseru Andre Engelu. Na prelazu u novi milenijum u Bataklanu prve korake imao je David Guetta, a nastupali su i Nine Inch Nails, Marilyn Manson, Courtney Love, Jeff Buckley, PJ Harvey, Prince i Metallica. Časopis Rock & Folk 2006. godine, kada je Bataklan i renoviran, organizovao je proslavu 40 godina postojanja u ovom popularnom prostoru.

Iako je Bataklan menjao vlasnike i namenu, najduže, preko četiri desenije vlasnici su bili Paskal i Žoel Lalu, sinovi Elie Touitou, Jevrejskog muzičara tunižanskog porekla. Oni su samo dva meseca pre terorističkog napada prodali Bataklan medijskoj grupaciji Lagardere. Stoga je i Bataklan, kao i u skladu sa samim susedstvom u okviru koga se nalazio, smatran za „jevrejsko mesto“. Bataklan je i pre napada 2015. godine bio na meti aktivnosti antijevrejskih i proislamskih organizacija. Jedan od takvih napada dogodio se 2008. godine, kada je grupa pro-palestinskih demonstranata snimila video u kome su pretili: „Došli smo ovde da prenesemo poruku. Upozoreni ste. Sledeći put nećemo doći da razgovaramo“. Kasnije je i grupa ekstremista Army of Islam 2011. godine javno pretila vlasnicima Bataklana na rasnoj osnovi. U vreme terorističkog napada 2015. godine Žoel Lalu je već bio preseljen u Izrael. Porodica Lalu je odbacila kao neistinite informacije da je Bataklan 13. novembra bio meta zbog jevrejskih korena porodice ili činjenice da je Žoel bio domaćin događaja podrške izraelskoj vojsci i jevrejskim dobrotvornim organizacija. Slike koje je video te noći, na njega kao vlasnika, koji je četiri decenije rukovodio Bataklanom, kako je izjavio u jednom od intervjua bile su bolne „ali prisilio se da gleda, gotovo u neverici“ pri čemu je osećao „gađenje i užas“. Brojni intervijui sa bivšim vlasnicima, koji su publikovani ne samo u Francuskoj, već i širom sveta, obiluju detaljima i insistiraju na emocijama koje su se pojavile kod nekadašnjih vlasnika, pri čemu transformišu sećanje na Bataklan. Mesto prelazi iz sfere kulturnog prostora i više ličnih pojedinačnih sećanja, ili sećanja generacija i suseda, u sferu kolektivnih sećanja na napad 13. novembra 2015. godine i novih okvira sećanja koje na nekadašnje vlasnike, posetioce, komšije i turiste ostavlja ovaj događaj.

Francuska država, svake godine od napada organizuje komemorativne događaje različitog karaktera, a u kojima centralno mesto zauzima Bataklan, koji je postao simbol napada. Najviši državni zvaničnici, predsednik Francuske i gradonačelnik Pariza, uoči godišnjice događaja daju izjave i/ili uzimaju učešće u podsećanju na događaj. Prvo spomen obeležje – spomen ploča posvećena žrtvama napada svečano je otkrivena 13. novembra 2018. godine. Iako se činilo da će se na ovome stati, kada je reč o državnim politikama sećanja, ipak se 2019. godine otišlo korak dalje. Gradsko veće Pariza jednoglasno je odlučilo da u Parizu izgradi spomen-vrt u čast 130 žrtava  terorističkih napada 13. novembra 2015. godine. Gradonačelnica Pariza, An Hidalgo, je ovim povodom istakla: „Okupite se, svedočite i održavajte uspomenu na žrtve živom“. Zamišljeno je da spomen vrt ima i obrazovnu ulogu, čime se jasno definišu državni okviri sećanja i mesto Bataklana u ovim okvirima.

Pet godina nakon napada 2015. godine, koji ponovo kroz traumu i postraumu u centar sećanja smeštaju novi teroristički napadi, oživljava i kroz novinske tekstove koji opisuju skakodnevni život onih koji nastoje da kroz psihološki osmišljene aktivnosti kao što su muzika, slikanje i pisanje prebrode traumu. U javnosti se, na primer, pojavljuje priča o Kristofu Nodenu, profesoru istorije, jednom od preživelih koji se spasao tako što se sa dvadesetak ljudi skrivao u ostavi dok su naoružani napadači držali stotine talaca u Bataklanu. U cilju prevlađivanja traume objavio je knjigu Dnevnik preživelog iz Bataklana, koja čitaoca upoznaje ne samo sa događajem i uspehom da preživi već i sa Nodenovim životom nakon 13. novembra 2015. godine. Uporedo, dva oca, Žorž Saline, čija je kći stradala u terorističkom napadu u Bataklanu i Azdin Amamura, čiji sin je bio jedan od terorista, zajednički su napisali knjigu Ostaju nam samo reči. Kroz traumu i posttraumu koju su preživeli Noden i porodice žrtve, odnosno jednog od terorista, čitalac stvara trajne i emotivno snažne utiske, što utiče i na smeštanje Bataklana u jedan novi kontekst sećanja, koji je u sadržajnom smislu udaljen od mesta kulture i zabave.

U vreme dok su se analizirale posledica terorističkih napada, izražavala žalost, a potom lečile traume, došlo je i do nepromenljivog transformisanja urbanog  pejzaža. Memorijalizacija koja je počela i menjala kvart Bataklana bila je predmet i ozbiljnih naučnih analiza. Sara Gensburger, istraživač CNRS (IPS), sociolog i specijalista za studije sećanja, u delu Mémoire vive. Chroniques d’un quartier, Bataclan 2015-2016 (knjiga je publikovana i na engleskom: Memory on My Doorstep Chronicles of the Bataclan Neighborhood, Paris, 2015–2016), događaj od 13. novembra 2015. godine posmatra i analizira na dva načina. „Živim na pola puta između Trga Republike i sale  Bataklan (…) 13. novembra vratila sam se kući tačno u 21 sat sa partnerom i decom. U vreme ubistava deca su spavala. Mi odrasli u početku nismo ništa čuli. Zatim zaglušujući zvuk sirena. Lavina telefonskih poziva. Jedna neprospavana noć. I sutradan noć slična onoj koju su doživeli svi stanovnici kraja. S tim u vezi, ništa neobično. Verovatno ništa što nije vredno pisanja. Posledice, kada je sam Događaj „prošao“, nose ove sociološke hronike sa dna moje kuće. Za sociologa, vođenje ovih hronika rezultat je potrebe za pronalaženjem novog načina pisanja. Za stanovnike 11. arondismana, to je način da se udalje od svakodnevnog okruženja, sa kojim je ponekad teško živeti od napada“, kaže autorka knjige koja je i u metodološkom smislu veoma značajna za dalje proučavanje kulture sećanja i politika memorijalizacije. Gensburger je svedok događaja i marljivi hroničar utisaka ljudi koji žive i rade u kraju, kao i turista, a uporedo naučno posmatra proces kreiranja društvenog pamćenja kroz vertikalu ne samo zvaničnih državnih intervencija, već reakcije ljudi na te procese i promene koje su u ovom segmentu stvorene. Ključna pitanja koja autorka postavlja su: Kako sam saznao za ove napade? Kakva je bila moja prva reakcija? Da li sam se setio da učinim nešto u znak sećanja na žrtve? Zašto sam to učinio? Da li mi je trebalo da ovo priznanje materijalno sačuvam ili je to bio samo nalet osećanja? Da li sam bio sam ili u pratnji? (Za turiste: Da li bih i ja osetio iste emocije da su se ovi napadi dogodili u mom gradu? A na nekom drugom mestu u svetu?) Kakav uticaj ovi napadi imaju na moju percepciju nacije, na moje patriotsko osećanje? Kakav je moj odnos sa mestima sećanja, bilo simbolički ili institucionalno? Sociološka analiza Sare Gensburger nema za cilj da pruži odgovore već da pobudi dalja istraživanja, analizu odnosa pojedinca i kolektiva, kao i promene u memorijalizaciji, odnosno da osvetli načine građenja kolektivnog pamćenja.

Bataklan, koncertni i umetnički prostor sa dugom tradicijom od pozorišnog prostora na kome su se izvodili u vreme osnivanja tada popularni vodvilji, do sudbine koju su izazvale promene vlasnika i okolnosti teškog i ratnog 20. veka. Najduže je Bataklan, koji je stradao i u velikom požaru 1933. godine, bio bioskop (od 1926), ali je od 1969. godine ponovo njegova dvorana počela da prima pozorišnu publiku. Pozorišne predstave, stand-up, izložbe i koncerti gde su nastupali brojni popularni umetnici i grupe: Princ, Genesis, Thin Lizzy, Wolfmother, Beirut, Peaches i drugi.  Bataklan je zbog kraja u kome je podignut, kao i činjenice da su preko četiri decenije njegovi vlasnici bili Paskal i Žoel Lalu, i simbol jevrejske zajednice i kulture u Parizu. Danas, Bataklan, nakon terorističkog napada 2015. godine, kao i kroz procese memorijalizacije od strane države, kao i sećanja stanovnika kraja, koja su posebno bitna, jer grade buduće kolektivno sećanje, postaje simbol traume i terorističkog stradanja. Istovremeno, pri analizi istorijske vertikale i značaja Bataklana u istoriji kulturne i javne scene Pariza, ne može se zanemariti ni da je današnji jedanaesti arondisman spoj više kultura koje se susreću u Parizu, od tradicionalne francuske, čiji svetionik predstavlja Trg Republike, potom jevrejske, čiji značaj oslikavaju građevine, arhitektura, nazivi ulica i poštanski sandučići, do arapske, koju reprezentuju marketi, male radnje i ljudi koje će prolaznik susresti šetnjom ulicama, a koji između sebe neće pričati francuski jezik.