ARSA TEODOROVIĆ, IKONOPISAC I PORTRETISTA

ARSA TEODOROVIĆ, IKONOPISAC I PORTRETISTA

Autor: Jovanka Simić, novinar

      U svetlu obeležavanja 170 godina trajanja Galerije Matice srpske, često se ovih dana pominje slikar Arsa Teodorović. Rođendan Galerije obeležen je i izložbom 73 restauriranih ikona, delova impozantnog ikonostasa koji je Teodorović oslikao za budimsku katedralnu crkvu Svete Trojice, podignutu između 1741. i 1751. godine. Ikonostas je, srećom, bio rasformiran i sklonjen iz crkve pre njenog rušenja, 1949. godine.

     Arsenije (Arsa) Teodorović (1767 – 1826) rođen je u Perlezu, u Banatu. Počeo je kao pomoćni učitelj, zatim kao učenik nekolicine domaćih slikara-zanatlija u Banatu i Sremu,a zatim odlazi u Beč i 1788. godine upisuje Akademiju. Tamo se upoznaje sa Dositejem Obradovićem i drugim mladim „jozefinistima“, i od tada počinje da aktivno sarađuje na kulturnom preporodu austrijskih Srba. Završivši Akademiju 1796. godine, prelazi u Novi Sad, a posle nekoliko meseci nastanjuje se u Temišvaru. Godine 1803. vraća se u Novi Sad i tu ostaje do smrti.

     Tokom studija u Beču, mladi Teodorović oslanjao se prvenstveno na pouke Antona Šalera, profesora anatomije i Johana Hajnriha Figera, slikara i direktora Akademije. Poznanstvo sa eminentnim srpskim intelektualcem i prosvetiteljem Dositejem imalo je naročitu vrednost u Teodorovićevom životu i prirodno je vodilo poznanstvima i bliskim prijateljstvima s njegovim učenicima i poštovaocima, prvenstveno književnicima kao što su Pavle Solarić, Mihailo Vitković i Lukijan Mušicki.

   Negovao je bliske odnose i s Jovanom Rajićem, kao i mitropolitom Stefanom Stratimirovićem. Teodorović je 1803. godine dobio pravo novosadskog građanstva, a 1815. postao je i član novosadskog Komuniteta, što dodatno govori o ugledu koji je kao slikar uspeo da izgradi.

    NJegova slikarska karijera tekla je uzlazno zahvaljujući likovnim, ali i socijalnim veštinama umetnika. Oslikao je 20 crkava, a ovako obiman opus je postizao u saradnji s drugim, mlađim slikarima, većinom njegovim učenicima koji su podražavali rad glavnog majstora. Zajedno sa grupom srpskih slikara koji su oko 1800. godine završavali bečku umetničku Akademiju, Teodorović je uveo novine u religiozno slikarstvo povezujući kasnobarokne i  klasicističke uticaje.

   Najviše vremena uložio je u slikanje ikona. Izradio je 26 ikonostasa (Futog 1798., Pakrac 1800., Vršac 1808—09., Veliki Sent Mikloš 1809., Budim 1810., Novi Sad 1811., Belenjiš 1812., Karlovac 1813., Zemun 1815., Sremska Mitrovica 1815—16., Veliki Bečkerek 1817., Bavanište 1818., i dr.). Na tim  ikonostasima, rađenim  na osnovu gravira velikih renesansnih i baroknih majstora, uočeni su: jednostavan crtež, pregledna kompozicija, uzdržana paleta i idilično osvetljenje. Pozadine svojih biblijskih scena ukrašavao je ostacima antičkih stafaža, ostacima grčkih hramova, akvaduktima, mediteranskim pejzažima.

      Na njegovim ranim radovima uočljiv je uticaj baroknog eklektičnog manira Teodora Ilića. Već na ikonostasu u Melencima, Teodorović se vraća kasnobaroknom eklekticizmu. Tek u kasnijim radovima, u zemunskoj Bogorodičinoj crkvi i budimskoj Sabornoj crkvi, Teodorović je jasnije iskazao svoja neoklasicistička opredeljenja.

     Godine 1821., slika svoju istorijsku kompoziciju “Stevan Štiljanović deli hranu sirotinji”. Uprkos ambicijama uloženim u nju, nije uspeo da svom ugledu doda renome istorijskog slikara.

Kao predstavnik klasicizma i kao vrlo nadaren umetnik, stvorio je čitavu školu. Kroz njegove radionice u Temišvaru i Novom Sadu prošli su mnogi učenici, među kojima su najpoznatiji Konstantin Danil i Nikola Aleksić. Svoj uticaj na mlađe umetnike proširio je još više preko „Crtačke škole“ u Sremskim Karlovcima, kojom je rukovodio nekoliko godina.

     Posebno poglavlje u umetničkom životu Arse Teodorvića predstavljaju portreti od kojih je do danas sačuvano njih tridesetak. Portret Dositeja iz 1794. godine prvi je građanski portret u srpskom slikarstvu. Tim portretom Teodorović potvrđuje  da pripada avangardnom, klasicističkom stilskom shvatanju. Usledili su portreti Avrama Mrazovića, Gavrila Bozitovca, fedmaršala Duke, prote Kojića i episkopa Kirila Živkovića.

     Stručno oko će, može biti, među Teodorovićevim portretima naći po likovnim vrednostima i bolji portret od Dositejevog, ali jednodušno je mišljenje da značajnijeg portreta nema. To delo je  plod uzajamnog poštovanja, razumevanja i prijateljstva između znamenitog prosvetitelja i jednog od prvih srpskih akademski obrazovanih slikara. Time portret dobija i simbolično značenje. Ako je tačna pretpostavka da je ovaj portret verna kopija jednog drugog portreta, naslikanog u Beču 1791. godine, potpuno je razumljivo zašto ovo delo zauzima posebno mesto u istoriji srpske umetnosti.

    U tome je značajnu ulogu odigrao i sam Dositej, ubeđeni racionalista i klasicista. Zato se stiče utisak da je Milan Kašanin imao na umu upravo Teodorovićev portret Dositeja kada je napisao: „Možda nijedan srpski slikar nije tako jasan u zamisli i siguran u izvođenju, s takvim osećanjem monumentalnosti, stila i geometrijske lepote, kao Teodorović, — on je možda prvi naš slikar koji ne samo slika, već i misli. U njega nema ničeg ni lakog ni sladunjavog. On voli kompozicije velikog formata, uravnotežene mase, snažne figure, prostrane pejzaže, odmerene, dostojanstvene pokrete, prostudiran, fini crtež i čistu boju.“

      Pokazalo se, naime, da Teodorović ovim ranim radom, kako kažu likovni znalci,  nije samo odškrinuo nego je širom otvorio vrata novim umetničkim shvatanjima. On je pre ostalih srpskih slikara prihvatio ideje koje su potekle iz Vinkelmanovog, klasicističkog učenja o postojanju „večno lepog“,određenog uzorima iz klasične grčke i helenističke umetnosti.

   Naslikao je Teodorović i nekoliko izvanrednih ženskih portreta. Na ovim delima manje je insistirao na materiji, dekorativnim elementima i kolorističkim efektima, a više na tečnom crtežu i psihološkom nijansiranju. Tim svojim načinom slikanja obezbedio je sebi vodeće mesto u klasicističkoj školi. Svoje klasicističke sklonosti ispoljio je još više i jasnije na svojim ikonama, alegorijskim i istorijskim kompozicijama.

     Arsenije Teodorović  umro je 1826. godine u Novom Sadu. NJegov nadgrobni spomenik i danas se nalazi u porti Almaške crkve. Nove generacije pamte ovog umetnika kao žitelja i živopisca novosadskog.

Literatura :

* St. Todorović, O srpskom slikaru Arsi Teodoroviću, Naše doba 1882 — 14

* V. Stajić, Novosadske biografije V Novi sad 1940 (153—156)

* M. Kolarić, Klasicizam kod Srba, Beograd 1965 (93—98)

* Tekst dr Midraga Kolarića za Enciklopediju Jugoslavije JLZ Zagreb, 1972

* Nikola Kusovac, Muzeji sveta Narodni muzej,Mladinska knjiga LJubljana, 1983.