ARHIVSKA GRAĐA O TICANOVOJ BUNI IZ 1807. GODINE

Autor: msr Ognjen Karanović, istoričar

U nacionalnj istoriografiji do sredine prethodnog stoleća, Ticanova buna predstavljala je istorijski događaj koji se nalazio u senci stanja i procesa u vezi sa Prvim srpskim ustankom, odnosno kao eho ustaničkih pobeda jednog etniciteta koji je živeo na dve različite obale reke Save, u dve različite državno-pravne zajednice. Na tu činjenicu ukazuju i dela eminentnih srpskih istoričara, poput Vladimira Ćorovića, Stanoja Stanojevića ili Vase Čubrilovića, koji o Ticanovoj buni govore u vezi sa Srpskom revolucijom ili drugi autori koji ovoj temi poklanjaju pažnju kada elaboriraju događaje i ličnosti iz nacionalne istorije datog doba. Izrazitije interesovanje za Ticanovu bunu i njeno samostalno prezentovanje javnosti pokazao je Emil Čakra 1858. godine kada je u Beču u časopisu „Svetovid“ publikovao tekst pod nazivom „Ticanova buna“. Pozitivan prijem teksta kod čitalačke publike omogućio je da se iste godine pojavi njegovo reprint-izdanje u kalendaru „Zimzelen“ za 1859. godinu. Jedan od tekstova posvećen Ticanovoj buni predstavlja rasprava Stevana Molovića „Ticanova buna“ publikovana u kalendaru „Rad“ za 1902. godinu, zatim rad mađarskog istoričara i političara Benjamina Kalaja koji je u okviru svoje istorije Prvog srpskog ustanka iz 1910. godine zapaženo mesto poklonio sremskoj Seljačkoj buni iz 1807. godine, te radovima Ferde Šišića i drugih istoričara u godinama između dva svetska rata. Najveće interesovanje za proučavanje istorije Srema pod austrijskom vlašću od kraja XVII do sredine XIX veka, pa samim tim i agrarnog pokreta i Ticanove bune, posvetio je akademik Slavko Gavrilović u svojim brojnim delima. Međutim, da bismo na sveobuhvatan način mogli da sagledamo prikaz arhivske građe o Ticanovoj buni, prethodno bismo trebali da pružimo određena osnovna saznanja o ovom istorijskom događaju.

Ustanak kojeg je 1804. godine protiv turskih gospodara podigla srpska sirotinja raja, potresao je poput pravog političkog zemljotresa čitavu onovremenu Evropu. Pokretom seljačkih i hajdučkih masa, Srbija se vratila na svetsku političku scenu, a njen narod pokazao da samoorganizovan i bez ičije pomoći može da porazi svog vekovnog tlačitelja i tako osigura sebi narodni poredak, vlast i slobodu koja neće imati samo nacionalni, nego i socijalni karakter. Prvi vojni uspesi srpskih nacionalnih i socijalnih revolucionara − hajduka i običnih ustanika ostvareni kod Ivankovca, na Deligradu i Mišaru, omogućili su da se krajem 1806. i početkom 1807. godine od turskog iga konačno oslobodi prestoni Beograd. U to vreme ugled srpskog oružja došao je do maksimuma: ustanike i Karađorđa javno hvali Napoleon, a Stanoje Glavaš, gledajući ka obalama Južne Ugarske ističe da je sledeće na redu oslobođenje Srba do Pešte, čime bi se, prema zamisli ovog hajdučkog vođe, ispunio narodni zavet dat još za vreme Kočine krajine. Austrijsko carstvo se već godinama nalazilo u ratu sa Napoleonovom Francuskom, što je predstavljalo ogroman teret njenoj privredi. Sredstva za rat, kao i za opšte funkcionisanje privrede, davala je najvećim delom poljoprivreda feudalnog tipa. Kako je država povećavala poreze, našavši to za najlakši način povećanja prihoda, spahije su istovremeno povećale obaveze u radu na svojim imanjima, tako osiguravši da njihov deo poreza ne bude smanjen. Centralna vlast nije želela da interveniše po pitanju kršenja urbarijalnih propisa (zakonskih propisa koji su ograničavali feudalnu eksploataciju). Urbarijalni zakoni su toliko kršeni, da su se seljaci iz Stejanovaca 1807. žalili kako su spahije propisale pravilo da seljaci pet dana rade spahijsku, a šesti dan svoju zemlju. Seljaci Inđije su se takođe žalili da su spahije zabranile seljacima da gaje najrentabilnije kulture na svojim posedima (vinograde i voćnjake). Prilikom premeravanja, spahije su seljacima takođe oduzimale krčevine i pašnjake (najbolja zemljišta). Spahije su takođe uvodile razne mahinacije, poput smanjenja veličine seljačkih imanja, ali povećanja njihovog broja (radi povećanja poreza) ili ometanja normalne trgovine. Na sve zloupotrebe nadovezale su se i nerodne godine.

Pobuna je izbila na rumskom vlastelinstvu grofa Karla Pejačevića, župana sremskog. Voganjci su čekali da Veliki župan, grof Josif Pejačević, ode iz Rume. Pobunu je pokrenuo knez voganjski, Teodor Avramović Vrbanjac, u subotu 3. aprila 1807. godine upućujući proglas. Knez Teodor Avramović je odmah uputio pozive u Buđanovce, Brestač, Subotište, Dobrince, Sibač, Petrovce, Putince, Bešenovo i druga mesta da odmah sutra pošalju na skupštinu u Voganj izaslanike i druge ljude pod oružjem, da se dogovore šta da se uradi, pa da se njihovo stanje popravi. Ako bi kogod od sveštenika, ili od kneza, zatajio ovaj kurent, cela familija metnuće mu se pod sablju, neka otpravi u ta sela kuda nadleži. I u spailuk, i u varmeđu, koji bi javio, taj živiti neće, ni njegova familija cela. Ako ne dođe u nedelju, to jest 23. marta (4. aprila) k nama u Voganj, ovaj kurent u kom bi se selu zadržao, ili zatajao, to će sve, celo selo stradati kroz ovaj kurent. Do sastanka u Vognju nije došlo, jer su vlasti saznale za planove pobunjenika i poslale vojsku u Voganj, gde je već 4. aprila došlo do sukoba. Stoga su se pobunjenici, oko 40 njih, rešili na preseljenje u Vrdnik. Knez Teodor Avramović je 5. aprila uputio poziv na pobunu prnjavorskim knezovima u Krušedolu, Grgetegu i Neradinu. U pismu istog dana, poslatom u Buđanovce, Brestač, Subotište, Dobrince, Sibač, Petrovce, Putince, Male Radince i Kraljevce, knez je upozorio lokalne knezove: „Taki da izabereš koliko više momaka sa oružjem, i poslati amo, k nama u Ravanicu, u naše čislo koje sodrži veće 405 momaka pod barjakom stoji. Ako li poslati nećeš, tvrdu veru imaj, nećeš dobro proći. Kako pismo primiš, tako kupi četu i četobaše pred njima. Naredi pametna, koji će ljude dovesti k nama. Prođi oko Rume i drugoga mesta kuda je komu put, nimalo ne misli da se plašiš, do tri dana biće nas 3000, ako više ne bude“. Na kraju je dodao: „Nije protiv cara ova skupština“.

Više detalja o planiranju skupljanja ljudstva i oružja izneo je knez Teodor Avramović u pismu manđeloskom knezu: „Ima da se, brez svakoga uzroka…potrudi što brže može doći od dve glave po jedan, od četir glave dva, od pet ili šest glava koliko može se, kako vidi sa oružjem, kakve ima, duge i male puške, barut, i olovo, i gvozdene vile, noževe i sablje, kako koji ima, i dva kmeta opraviti u Ravanicu, u jutru do 7 sati da je u Ravanici pod pet barjaka. Neka ni malo ne sumnjaju. Ako to ne učine, neka gledu kuda će“. Knez Teodor Avramović je pisma potpisivao kao knez cele armade naše, kao četobaša, zatim kao starešina insurekcije i komandat voganjski. Vlastelinstvo je bilo veoma dobro obavešteno o celom pokretu. Vojna vlast je odmah obaveštena, a ova je odmah zamolila mitropolita Stevana Stratimirovića da interveniše. Već 7. aprila je mitropolit pozvao područno sveštenstvo da umiruje narod. Međutim, u noći između 6. i 7. aprila su pobunjenici na putu iz Krušedola za Irig presreli vlastelinskog direktora Antala Felkiša i njegovog sina, odvevši ih u šumu. U jednom pismu krušedolski namesnik David Popović pisao je: „U Irigu pobuna velika izmežu ljudi, i dućane pozatvarali jesu. U našemu pernjavoru ravnim načinom, i svi se klone k zlu. Sinoćke ostavšu mi u pernjavoru radi primirenija i sovjeta, zatečem kod seoske kuće vašar čitav, malo i veliko, među njima neke strane militarce, koji vopreki otvejstvovali mi da im je teško, i trpeti se ne može više i pravice nikakve nema i voledu poginuti neželi ovako živiti, a naši prnjavorci sekundiraju im“. Kao vođe pobunjenika javili su se 8. aprila buljubaša Gavrilo Ernić (Rnić), Pantelija Ostojić i druge starešine insurekcije.

Na ove događaje mitropolit Stevan Stratimirović je reagovao tako što se lično iz Karlovaca uputio u pobunjenički logor. Na putu između prnjavora i manastira Vrdnika, zadržala ga je četa koja je ka njemu uperila puške. Kasnije je mitropolit saznao da je vođa ove čete bio Teodor Avramović-Tican, rodom iz Jaska. Knezu je tada bilo 44 godine, od čega je 17 godina proveo kao graničar. Mitropolit je četi saopštio da je on došao da im pomogne koliko može, i da zaustave pobunu. Tražio je da mu se u manastir pošalju stariji ljudi na razgovor. Knez Teodor Avramović iz Vognja je pristao, ali se tome usprotivio Teodor Avramović-Tican. Ipak, 9. aprila je nekolicina starijih ljudi došla na razgovor. Mitropolit je obećao da će se potruditi da vojna komanda donese odluku o opštoj amnestiji, te da će se formirati specijalna komisija koja će razmotriti njihove žalbe, te da će im se vratiti nedavno oduzeto zemljište. Neke opštine, poput buđanovačke, odmah su umolile vlastelinstvo da im se oprosti. Izgleda da je tad došlo do definitivnog rascepa između kneza Teodora Avramovića i Teodora Avramovića-Ticana. Teodor Avramović-Tican je sa svojom četom od 300 do 400 ljudi napustio Vrdnik i zaputio se na iločko vlastelinstvo prinčeva Odeskalkija, da bi onde organizovao pobunu. Vojne vlasti, potpuno obaveštene o njegovom kretanju, poslale su na njega tri pešačke i jednu husarsku kompaniju. U kraju između Bingule, Vizića i Divše (Đipše) došlo je do sukoba 9. aprila. Dvanaest pobunjenika je ubijeno, mnogi su ranjeni, a ostatak se razbežao. Sa trojicom drugih vođa, Teodor Avramović-Tican je uhvaćen 10. aprila u Ležimiru. Odatle je sproveden u Manđelos, ali su ga lokalci oslobodili. Teodor Avramović-Tican se predao 16. aprila, te je odveden u zatvor u Irigu. Međutim, uspeo je da razvali rešetke na prozoru i pobegne iz zatvora. Dok je verovatno pokušavao da pobegne u Srbiju, Teodor Avramović-Tican je uhvaćen u Grabovcima na Savi i kasnije streljan. Kada su Voganjci stigli u Vrdnik, Andrija Popović u dogovoru sa drugim vođama posla pismo popa Luki Lazareviću, pišući (sa preterivanjem) da je okupio oko 6000 – 7000 ljudi i da čeka oko 10000 ljudi iz Bačke. Od popa Luke Lazarevića je tražio da pošalje u Srem 50 – 100 konjanika, koji bi stvorili utisak da srpski ustanici masovno prelaze Savu. Kurir je prešao Savu kod Klenka, u kom je Andrija Popović imao brojne veze, i došao do Drine, predavši pismo popu Luki Lazareviću. Obavestivši Đorđa Petrovića-Karađorđa, pop Luka Lazarević je dobio naredbu da pozove 30 graničara-dezertera i zatraži da dvojica pođu do Ravanice i izvide situaciju. Javila su se dvojica, od kojih je jedan bio Teodor Plemečković iz Bačke. Dvojica graničara su stigli kada je buna već bila razbijena. Knezovi Remetice i Petrovaca su redovno kurente predavali vlastima. Županijska skupština 1810. u Vukovaru odlikovala je knezove Brestača, Male Remete i Jaska što su sprečavali ustaničku prepisku i suzbijali otrov pobune.

O agrarnom pokretu sremskih seljaka koji je u proleće 1807. godine prerastao u otvorenu pobunu na rumskom i iločkom spahiluku, prvu arhivsku građu u njenom izvornom obliku objavio je urednik „Letopisa Matice srpske“, Antonije Hadžić[1] Ova skupina od 15 publikovanih dokumenata na srpskom, nemačkom i latinskom jeziku nastala je prvih dana bune. Najvećim delom (devet dokumenata) predstavljana akta se odnose na prepisku samih pobunjenika. Po hronološkoj dimenziji prvi publikovani dokument nastao je 3. aprila/22. marta sa potpisom Teodora Avramovića. Topografska odrednica njegovog nastanka je mesto Voganj, u kojem su srpski rodoljubi – pokretači bune: učitelj Andrija Popović, poreklom iz Srbije; voganjski knez Teodor Avramović Vrbalac; bivši seoski knez Ostojić i mesni paroh Maksim Atanacković, stvorili ustanički centar, gde su realizovali ideološke i organizacione pripreme Seljačke bune u Sremu. Po mestu nastanka najveći broj dokumenata pobunjeničke provenijencije nastao je u ravnici, gde je bio stacioniran logor pobunjenika (4), zatim Vrdniku (2), Ubavcu na Fruškoj gori (1) i u Manastiru Jazak. U kurentima (raspisima) upućenim nekim seoskim knezovima u Sremu sa pozivom da se priključe pokretu seljaka, iskazane su i opšte pretnje ukoliko na neki način opstruišu namere organizaora i idejnih vođa pobune. Beskompromisan stav organizatora pobune su na surov način osetili brestovački knez kome je kuća zapaljena i jazački koji je doživeo fizičku kaznu šibanja. Građa publikovana od strane vlasti, u knjizi 119. „Letopisa Matice srpske“, nastala je u Rumi, kao sedištu jednog od pobunjenih spahiluka. U njoj se izražava spremnost da se razmotre teškoće seljaka iločkog i rumskog spahiluka i pozivom sreskog sudije Jožefa Salaja i grofa Pejačevića da se pobunjeni narod umiri i vrati svojim kućama. Dokumenti, nastali od strane vlasti sa topografskom odrednicom Erdevik, odnose se na informacije o kretanju ustanka u tom delu Srema i traženju zaštite vukovarske policije.

Višetomno delo Alekse Ivića „Spisi bečkih arhiva o Prvom srpskom ustanku“ u 11Z knjiga, koje su publikovane u Beogradu, odnosno Subotici, značajno je i za proučavanje prilika na sremskom selu početkom XIX veka, pa samim tim i bune sremskih seljaka 1807. godine. Od 788 publikovanih dokumenata o Prvom srpskom ustanku, koji svojim sadržajem čine IV knjigu, jedan manji broj akata (62) odnosi se na Ticanovu bunu. Najveći broj arhivalija potiče iz ratnog, državnog arhiva u Beču, Državnog arhiva u Zagrebu – Arhiva Sremske županije i Državne arhive u Budimpešti – odeljenja ugarske dvorske kancelarije. Po provenijenciji publikovana arhivska građa na nemačkom i latinskom jeziku, koja se odnosi na Ticanovu bunu najvećim delom nastala je u Petrovaradinu (19 dokumenata), u Rumi (10), Beču (10), Budimu (9), Irigu (5), Zemunu (3), Vukovaru (2), Badenu (1), Erdeviku (1), Iloku (1), Krčedinu (1) i Slavoniji (1). Pod autentičnim i precizno definisanim naslovom o događaju, prostoru i vremenu za koji je vezan, jedan drugi Sremac, Živan Sečanski, skupio je i uredio arhivsku građu o buni, koju je 1952. godine publikovao u Istorijskom institutu Srpske akademije nauka i umetnosti pod naslovom „Građa o Ticanovoj buni u Sremu 1807. godine“. Knjiga arhivske građe o Ticanovoj buni sastoji se iz: sadržaja publikovanih dokumenata koji se nude na uvid korisnicima (III – XIV), predgovora (XV – XXV), razrešenih skraćenica (XVI), osnovnog sadržaja arhivskih dokumenata (na latinskom, nemačkom i srpskom jeziku) sa registrom (1 – 176. strana), registra ličnosti, geografskih imena i ustanova (179 – 189. strana), rečnika manje poznatih reči i pregledne karte, kao prilogom o buni seljaka u Sremu 1807. godine. U sadržaju knjige pružene su informacije o svakom dokumentu ponaosob: njegov kratak sadržaj identičan registrima ispred svakog originalnog teksta, mesto i vreme nastanka akta po starom i novom kalendaru. Predstavljen je redni broj dokumenta sa naznačenom stranicom na kojoj je publikovan.

U izdanja istorijskog arhiva AP Vojvodine (IAPAV), 1965. godine svetslost dana ugledala je knjiga pod naslovom „Građa o Sremu i njegovim vezama sa Srbijom 1804 – 1815“, autora prof. dr Slavka Gavrilovića. Od 538 dokumenata publikovanih u knjizi, 153 akta odnose se na Ticanovu bunu. Najstariji dokument objavljen u knjizi, a koji ima značaja za Ticanovu bunu, nastao je dve godine pre izbijanja bunta sremskih seljaka u Vognju 1807. godine i odnosi se na ličnost po kojoj je ovaj oružani pokret u Sremu i dobio ime: Teodora Avramovića-Ticana. Naime, u proleće 1805. godine Skupština Sremske županija je iriškom sudiji Jovanu Vešelnjiju odredila da podnese izveštaj o imovnom stanju Teodora Avramovića-Ticana povodom njegovog otpuštanja iz Jelačićeve regimente. Poslednji dokument publikovan u ovoj zbirci akta, a koja se odnose na Ticanovu bunu, potiče iz Putinaca sa vremenskom oznakom: 28. juna 1825. godine. U tom aktu bivši putinački sveštenik u predstavci caru izlaže istorijat svojih usluga vlastima, apsolvirajući svoj boravak u Srbiji, kada je osujetio nameru Mladena Milovanovića da se umeša u pobunu sremskih seljaka 1807. godine. U Arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti u Sremskim Karlovcima, u Fondu A, prezentovana su dokumenta (15) o Ticanovoj buni koja se odnose na aktivnosti karlovačkog mitropolita Stefana Stratimirovića u stišavanju bune: prepiska sa arhimandritom grgeteškim Josifom Putnikom, sremskim podžupanom Josipom Parčetićem i izveštaji ostalih crkvenodostojnika o informacijama koje se tiču Seljačke bune. Arhivska građa o Ticanovoj buni nalazi se pod merama zaštite i u Hrvatskom državnom arhivu u Zagrebu, Gradskom muzeju u Vukovaru, osječkom arhivu, kao i u drugim ustanovama zaštite kuturnih dobara u Hrvatskoj i Mađarskoj.

IZVORI I LITERATURA

Gavrilović, Slavko (1954). Seljački pokret u Sremu u doba Prvog srpskog ustanka. Zbornik Matice srpske. Serija društvenih nauka. 7: 7—10.

Glasnik Istorijskog društva u Novom Sadu, Novi Sad 1937.

Glasnik Istorijskog društva u Novom Sadu, Novi Sad 1937.

Popović, Dušan J. (1963). Srbi u Vojvodini. Od Temišvarskog sabora 1790. do Blagoveštenskog sabora 1861. (Knjiga treća). Novi Sad: Matica srpska.

Ticanova buna 1807, Matica srpska, Mesna zajednica, Voganj, Voganj, 2007.

[1]              Antonije Hadžić, Prilozi za Ticanovu bunu u Sremu g. 1807, 119, „Letopis Matice srpske“, Matica srpska, Novi Sad, 1877. U napomeni o poreklu publikovanih akata je navedeno: „Priloge ove u vernom prepisu nabavili smo iz arhive Sremske županije. Više što o Ticanovoj buni nije se moglo naći u istoj arhivi. U potpisu: urednik“.