Autor: Msr Ognjen Karanović, istoričar
U jesen 1933. godine, kada se saznalo da kralj Aleksandar namerava da poseti Zagreb početkom decembra, Ante Pavelić je zaključio da bi to bio pogodan momenat za atentat na jugoslovenskog suverena. Formirana su dva tima odabranih terorista. Obe grupe su predvodila dvojica mlađih ustaša: prvu Petar Oreb iz italijanskog logora, a drugu Ivan Herenčić iz Janka Puste. Na scenu stupa Jelka Pogorelac i Milićeviću dojavljuje ustaški plan i imena terorista. U Zagrebu Dragi Jovanović uspešno osujećuje antentat, i zato biva unapređen u načelnika Opšte policije Beograda. Dve godine ranije, na jednom sastanku Odeljenja državne zaštite u Beogradu, koji je vodio Dobrica Matković, šef Vrhovne policijske uprave i na koji je pozvan Vladeta Milićević da referiše o ustaškim aktivnostima, iznesen je plan da će odeljenje za droge izvršiti krupan prepad na jedan „međunarodni kanal“, koji je preko Kraljevine Jugoslavije, sa Bliskog istoka, vodio do Rijeke i Trsta. U okolini Skoplja radila je prava mala fabrika koja je prerađivala sirovi opijum, koji je stizao preko tajnog prelaza na grčko-jugoslovenskoj granici. Iz Skoplja je prečišćeni morfijum prebacivan dalje, ka lukama na Jadranu, u ogromnim količinama, koje su bile basnoslovne vrednosti. Nabrajajući imena vođa švercerskog kanala, načelnik odeljenja za drogu spomenuo je Antu Godinu. Na spomen ovog imena, Milićević se trgao. U njegovom registru najvažnijih ljudi u Glavnom ustaškom stanu, neposrednih Pavelićevih saradnika, bio je Ante Godina. Za njega je znao da je rođen 1899. godine u Istri, da mu je otac bio Slovenac a majka Hrvatica, da je 1912. otišao za Ameriku, da je sa ustašama počeo da sarađuje još u Americi. U Italiju je stigao 1931. godine i vrlo brzo postao ustaški funkcioner u logorima.
U trenutku je shvatio da je „njegov Godina“ stajao na drugom kraju ove krijumčarske arterije. Uspeva da zaustavi akciju Vrhovne policijske uprave. Na saslušanju uhapšenog vlasnika fabrike za preradu sirovog opijuma u Skoplju izvlači njegovo priznanje da ta ogromna količina morfijuma, koja je bila veća nego što je tada cela Evropa mogla da konzumira, zapravo odlazi u Čikago. Morfijum je prihvatan na dva punkta blizu jugoslovenske granice u Italiji, a šef tih „račvi“ bio je Ante Godina, koji je s vremenom postao treći čovek Glavnog ustaškog stana, odmah posle Pavelića i Eugena Dida Kvaternika. U razgovoru u četiri oka, Vladeta Milićević od šefa skopske fabrike za preradu sirovog opijama saznaje da je Ante Godina delegat ganga Al Kaponea, koji je poslat iz Amerike u Evropu da drži krijumčarski kanal preko Kraljevine Jugoslavije. Kapone i Godina bili su vrlo bliski, jer su im majke bile iz Rijeke, i to je Antu preporučilo da bude u najužem krugu telohranitelja Bigboja. Pre hapšenja u oktobru 1931, Kapone shvata da se bliži kraj zabrane slobodne prodaje alkoholnih pića i čitavu svoju gangstersku organizaciju orijentiše na kocku, prostituciju i drogu. Zato šalje nekoliko poverenika svoga ganga u Evropu i Aziju. Šef skopskog punkta za šverc droge, posle obećanja da će biti zaštićen od osvete čikaškog podzemlja, odaje jugoslovenskom obaveštajcu šifru za susret sa Godinom. U leto 1932. godine, u separe najluksuznijeg bečkog hotela „Zaher“ ulazi sinjore Godina. Nosi prugasto odelo sa prslukom, prugastu košulju i jednobojnu leptir-mašnu, i „kolt“ ispod pazuha. Šef jugoslovenske kontrašpijunaže odmah otvara karte i daje mu spisak njegovih švercera i zaliha droge koje su „zamrznute“ u tajnim magacinima na jugoslovenskoj teritoriji.
-Ko ste vi, gospodine? Šta u stvari želite? – reagovao je Godina.
-Vladeta Milićević, specijalni policajac, delegat Kraljevine Jugoslavije, opunomoćen da vam učini izvesne ponude…
A ponuda je bila „zaštita“ njegovog krijumčarskog kanala kroz Jugoslaviju u dotadašnjem kapacitetu. Uz uslov da sarađuje sa Milićevićem i javlja sve što se dešava u Glavnom ustaškom štabu. – Šta ako ne prihvatim taj vaš uslov? – bio je kratak sinjore Godina – Zaplenićemo svu drogu u celom toku švercerskog kanala i istovremeno pohapsiti sve vaše ljude na teritoriji Kraljevine Jugoslavije. Ova akcija biće obelodanjena u celoj evropskoj štampi, uz obaveštenje da se gospodin Ante Godina sastao sa jugoslovenskim policijskim delegatom u bečkom hotelu „Zaher“. Tako će vaše gazde u Čikagu saznati ko je izdao kompletnu krijumčarsku mrežu izvesnom gospodinu Milićeviću (Mihajlo Marić, Tajna ubistva kralja Aleksandra, feljton „Večernjih novosti“ 1972). Sa gangsterom je napravljen gangsterski aranžman. Godina je bio lojalan saradnik, obaveštavao je o gotovo svim planiranim akcijama protiv Jugoslavije. Sredinom septembra 1934. javio je i da se sprema atentat na kralja Aleksandra. Na sam dan atentata u Marselju, odnosno osam sati pre ubistva Aleksandra Karađorđevića, uputio je Milićeviću u Pariz otvoreni telegram sa imenima atentatora.
U Pavelićevoj državi Ante Godina je postao šef tajne policije i brinuo o bezbednosti svog poglavnika. O njegovoj sudbini posle rata postoje dve verzije: prva – da je završio u Argentini, gde je radio za policiju u Buenos Ajresu, i druga, da se sklonio kod svog gangsterskog prijatelja u Čikagu. Prema mišljenju Milićevića, ova druga verzija je verovatnija. Inače, Vladeta Milićević rođen je 21. maja 1898. godine u selu Samaila, u okolini Čačka. Za vreme Prvog svetskog rata školovao se u Francuskoj. Po završetku rata zapošljava se u Ministarstvu unutrašnjih poslova. Od 1927. bio je stalni jugoslovenski predstavnik u Interpolu. Milićević je 12 godina pratio aktivnost ustaša širom Evrope. Od 1937. do izbijanja rata biće na specijalnoj dužnosti u ambasadi u Rimu. U toku Drugog svetskog rata, jedno vreme vršio je dužnost ministra unutrašnjih poslova i pravde u izbegličkoj vladi. U poratnom periodu 10 godina bio je sekretar kralj Petra II. U zemlju se vraća 1966, tri godine pre smrti. Dobro obavešteni krugovi tvrde da se vratio sa „tri stotine kila papira“, odnosno dokumenata o ustašama, kralju i srpskoj političkoj emigraciji.
Posle atentata u Narodnoj skupštini 20. juna 1928. godine nastupila je politička kriza koja je kulminirala proglašenjem ličnog režima kralja Aleksandra Karađorđevića, 6. januara 1929. godine. Uporedo sa njegovim proglašenjem, objavljeni su novi zakoni i dopune , kojima je ograničena sloboda političkog govora i delovanja. Ovi zkoni izavali su bojazan kod mnogih ekstremnih političara da bi mogli biti uhapšeni, pa su iz tog razloga vrlo brzo mnogi od njih napustili zrmlju. Jedan od takvih bio je i Ante Pavelić, aktivni poslanik parlamenta do njegovog raspuštanja. Razlog zbog kog je Pavelić napustio zemlju odmah po zavođenju ličnog režima kralja Aleksandra bio je taj što je on još kao aktivni poslanik, zajedno sa još par saradnika formirao paravojnu formaciju pod nazivom „Hrvatski domobrani“, koja je bila sakrivena iza paravana sportskog društva. Na čelu tog sportskog društva nalazili su se svi, kasnije dokazane ustaše, na čelu sa Branimirom Jelićem. „Ustaški pokret nastao je 1930.godine kao nacionalistička, revolucionarno-teroristička tajna organizacija posvećena izdvajanju Hrvatske iz Jugoslavije, obnovi hrvatske suverene državnosti, i etničko-kulturnoj homogenizaciji te države kroz nasilje, uključujući genocid i etničko čišćenje. Istovremeni i nerazdvojni cilj bilo je učvršćenje hrvatske samosvesti kroz uspostavljanje novih rasno-etničkih, jezičkih pa i estetskih parametara na putu ka zamišljenoj integralnoj naciji.“
Tokom postojanja NDH iznošena je i tvrdnja da je ustaški pokret postojao i pre odlaska Ante Pavelića u emigraciju januara 1929. godine. Kao osnov za to iznosi se podatak da su pripadnici sportskog društva „Hrvatski domobran“, omladinskog ogranka Hrvatske pravaške revolucionarne omladine, prvog decembra 1918. godine, na proslavi desetogodišnjice ujedinjenja imali krvavi sukob sa policijom. HPRO se smatra pretečom ustaškog pokreta. Glavni oslonac za delovanje svoje organizacije Pavelić je našao u fašističkoj Italiji. Obećavajući Musoliniju razne ustupke koji su se ticali italijanskih teritorijalnih pretenzija i pomoći u rušenju Jugoslavije, pridobio je njegovu podršku. Od samog početka svog emigrantskog staža Pavelić je tražio saveznike u svima onima koji su bili protiv opstanka zajedničke države. Takvu potporu je našao u pripadnicima Vnatrešne makedonske revolucionarne organizacije, skraćeno VMRO. Upoznao je Vanču Mihailova koji mu je kasnije pomagao u obuci terorista i izvođenju akcija. NJihova saradnja je dostigla vrhunac ubistvom kralja Aleksandra. Drugi jak oslonac ustašama bila je Mađarska. Na njenoj teritoriji su postojali kampovi za obuku ljudstva. U jednom od tih kampova u Janka Pusti obuku su vršile i ubice kralja Aleksandra. Tokom prve dve godine emigracije Pavelićeva aktivnost nije imala jasno definisan idejni i organizacioni okvir. Načela ustaškog pokreta kodifikovana su tek 1931.godine. Ime ustaša se prvi put u tom značenju pojavljuje u biltenu Ustaša – Vjesnik hrvatskih revolucionaraca, maja 1930. Do tada ime ustaša je označavalo ustanike, ne razlikujući ih po nacionalnosti. U tom časopisu Pavelić je prvi put počeo sebe da naziva Poglvnikom.
„Prvi vojni logor za sledbenike Pavelić je organizovao u pokrajini Breša u Italiji. Italijanska vlada je formalno odobrila postojanje ovog ‘vojno organizovanog centra’ 1932. godine. On se od tad u italijanskim dokumentima pominje kao ‘ustaško vojno jezgro’. Na tom mestu je organizovan ‘Glavni ustaški stan’ i odatle je počeo da se distribuira mesečni bilten Ustaša, koji je bio upućen ustaškim simpatizerima u evropi i svetu.“ Pavelićevi prvi pokušaji regrutovanja ljudi za njegov pokret imali su samo delimičan uspeh. Odazvalo se svega 40 do 50 dobrovoljaca. Međutim, 1935. na vrhuncu brojnosti u kampu je bilo oko 550 ljudi. Oni su uglavnom poticali iz siromašnih porodica iz Like, Dalmacije i zapadne Hercegovine. Nije slučajno što je baš iz ovih područja bio najveći odziv. Bila su to najsiromašnija područja Kraljevine Jugoslavije. Dominantno su brojčano bili prisutni hercegovački Hrvati koji su bili dominantni i po siromaštvu i stepenu migrcije i činili su oko 70% svih prvih ustaša. Iz bogatijih delova banske Hrvatske gotovo da nije bilo pristalica. Među pridošlicama u ustaškom logoru postojale su mnoge nesuglasice pa i otvoreni sukobi između radikalnih struja. Zbog čestih sukoba i negodovanja jugoslovenskih vlasti ustaški vojni kamp je interniran na Liparska ostrva. Sukobi su nastavljeni i tamo, a glavni problem Paveliću je bio Mile Budak. On je na kraju po nagovoru jugoslovenskog obaveštajca Vladete Milićevića, zaduženog za ustaše, odlučio da se vrati u Jugoslaviju 1938. Glavni razdor u ustaškom pokretu bio je između frakcije oko Mileta Budaka, koju su činili mahom Ličani i Dalmatinci. Ličanima je na prvom mestu bio budući obračun sa Srbima, dok su Dalmatinci bili nepoverljivi prema dugoročnim planovima Italijana. Otopljavanjem odnosa između Italije i Jugoslavije 1937.godine, ustaška organizacija se našla pred likvidacijom. Na obe strane Atlantika Paveliću nije uspevalo da stvori jaku organizaciju. NJegova aktivnost mirovala je do 10. aprila 1941. godine, kada je pod pokroviteljstvom Hitlera, koji je okupirao Jugoslaviju u aprilskom ratu, formirao Nezavisnu državu Hrvatsku.
„Prvu terorističku akciju izveo je pripadnik pravaške omladine Mijo Babić, 22.marta 1929. godine, kada je ubio zagrebačkog novinara Tonija Šlegela, izuzetnog jugoslovenskog unitaristu i vlasnika vodeće novinske izdavačke kuće u Kraljevini. Tokom istrage došlo je do hapšenja niza pravaških aktivista, ali je direktni izvršilac uspeo da umakne i pridruži se Paveliću u emigraciji. Sudski proces trajao je do maja 1931.godine, kada je 23 pravaša proglašeno krivim za učešće u atentatu na Šlegela za protivdržavnu delatnost.“ Optužnica je iste ljude teretila i za prikupljanje oružja i eksploziva u cilju izvođenja vojne obuke u Mađarskoj. Napadi su se posle ubistva novinara Šlegela nizali jedan za drugim. Jedan od takvih napada desio se u Brešanima kod Zadra. „U noći između 6. i 7. novembra 1932. grupa od deset ustaša ubačenih iz Italije pod vođstvom Jurija Rukavine i četiri lokalana simpatizera napala je lokalnu žandarmerijsku stanicu. Napad nije uspeo, a jedan napadač je ubijen.“ Ovaj neuspeli napad je kasnije ustaška propaganda prozvala Ličkim ustankom.
IZVORI I LITERATURA
Avramov, Smilja (1992). Genocid u Jugoslaviji u svetlu međunarodnog prava. Beograd: Politika.
Krizman, Bogdan (1978). Ante Pavelić i ustaše. Zagreb: Globus.
Lomović, Boško (2013). Knjiga o Dijani Budisavljević. Beograd: Svet knjige.
Lukajić, Lazar (2005). Fratri i ustaše kolju (PDF). Beograd: Fond za istraživanje genocida.
Mirković, Jovan (2014). Zločini nad Srbima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj – fotomonografija. Beograd: Svet knjige.
Novak, Viktor (1989). Magnum crimen: pola vijeka klerikalizma u Hrvatskoj. Nova knjiga.
Ostavi komentar