Autor: Msr Srđan Graovac, istoričar
Nestankom i poslednje srpske srednjovekovne države u petnaestom veku, počinje jedan vrlo zanimljiv i krajnje nedovoljno analiziran period istorije Srba u kome su srpske plemićke i starešinske porodice, koje su emigrirale sa prostora srpskih zemalja u Osmanlijsko carstvo, preko Save i Dunava, zauvek izmenile političku, etnografsku, kulturološku i konfesionalnu sliku južnougarskih županija. U prvom redu to su bile despotske porodice čuvenih Brankovića i Bakića, ali po velikom značaju, svoje mesto u istoriji su „obezbedile“ i porodice Jakšića, Belmuževića, kasnije Crepovića i mnogih drugih. Međutim, da bismo što bolje razumeli proces koji je kao svoj krajnji rezultat determisnisao novu etničku topografsku nomenklaturu na prostorima Bačke, Banata, Baranje, Srema, Pomorišja i Potisja, koje savremenici XVI i XVII veka, posebno putnici i kartografi označavaju terminom Rascie, potrebno je, prethodno „napraviti“ jedan kritičko-studijski presek i pregled osnovnih činjeničnih uzročno-posledičnih veza koje su dovele do ovih istorijskih stanja.[1] Te veze se u političko-migratornom smislu, prethodno moraju posmatrati u kontekstu uzroka koji su doveli, prvo do propasti Despotovine 1459. godine, a zatim kao posledicu ove propasti do stvaranja „turbulentne“, populacione promene u srpskom kolektivitetu i njegovom starešinskom sloju narednih decenija, pri čemu je takozvana „proto–Velika seoba Srba“ iz kritičnog vremenskog intervala upravo i omogućila nastanak pomenutih procesa.[2] Jedino razumevanjem ovog istorijskog fakta moguće je sagledati nemerljiv doprinos starešinskog sloja i porodice Jakšić u očuvanju „tanke niti“ državnosti i identiteta srpskog naroda kroz vekove.[3]
Početak kraja ili kraj početka ugarske i uopšte hrišćanske dominacije u oblasti Podunavlja, sudbinski je vezan za već pominjani pad Smedereva, poslednje prestonice srednjovekovne Srbije, čime je tada, konačno prestala da postoji srpska srednjovekovna država. Od dolaska sultana Mehmeda II Osvajača (1451–1481) na osmanlijski presto, njegovom energičnom osvajačkom politikom, Tursko carstvo je tada „zapretilo“ svim još uvek slobodnim ili vazalnim feudalnim oblastima i državama, u prvom redu na Balkanu, a zatim i u srednjoj Evropi. Nalazeći se između dve u potpunosti suprostavljene velike sile, kao što su bile Ugarska i Turska, od čijih političkih interesa je Srbija egzistencijalno zavisila, ona sama, svakako, nije mogla da vodi nezavisnu politiku, već je pokušavala da vešto „balansira“ između njih. U godinama posle smrti despota Đurđa Brankovića (1427–1456) u Srbiji je do posebnog izražaja došla suprotnost između dve glavne političke struje, tzv. turkofilske i ugrofilske. Uticaj prve struje u mnogome je doprineo uspostavljanju mira između Srbije i Turske početkom 1457. godine, ali je istovremeno osnažio izvesne „iredentističke“ snage i struje u Srbiji, koje su imale daleko pomirljiviji stav prema turskim „apetitima“, što je svakako imalo svoje reperkusije u narednim godinama. Ugrofilska stranka, kojoj je između ostalih pripadao i srednji sin despota Đurđa, budući despot Stefan Branković je vodila politiku oslonca i političke orijentacije prema Ugarskoj, a bila je uslovljena najviše interesima hrišćanske solidarnosti od koje, pokazaće se, realno nije imala neke značajnije praktične koristi. Ova politika neutralnosti ili „balansa“, u širem političkom smislu nije mogla da obezbedi povoljan ishod po opstanak srpske države, iz prostog razloga što ni Ugarska, ni Turska nisu bile zainteresovane za to.[4] Vodeći se isključivo svojim državnim i interesima feudalne aristokratije su, zapravo, bile zainteresovane da ovu strateški vrednu teritoriju koja se prostirala na potezu od Dunava do Kosova, neposredno stave pod svoju državnu i upravnu kontrolu, da bi je potom iskoristile u svrhe, uglavnom vojne prirode. Nakon iznenadne smrti despota Lazara Brankovića (1456–1458), despotsko dostojanstvo je prešlo u ruke njegovog starijeg brata, slepog despota Stefana Brankovića (1458–1459), inače štićenika „krune svetog Stefana“, čime je vlast u Srbiji formalno preuzela ugrofilska stranka.
Iskoristivši ovu činjenicu kao izvesno legitimističko opravdanje za konačno pokoravanje Srbije, Turci su još tokom 1458. godine preduzeli niz ratnih operacija i tom prilikom su osvojili većinu gradova i oblasti u Srbiji, ograničivši Despotovinu na vrlo usku regiju sa gradom Smederevom i okolinom.[5] Uprkos brojim apelima poslednjeg srpskog despota slobodne Srbije, upućenih pre svega novom mađarskom kralju Matiji I Korvinu (1458–1490), izgledi za uspešnu odbranu su bili krajnje nepovoljni. Zauzete teškim unutrašnjim prilikama, kraljevine Ugarska i Bosna nisu bile u stanju da pruže adekvatnu pomoć. Kad su Turci stigli pred Smederevo mladi despot našao se sam pred turskom silom, u jednom gradu „gde je imao mnogo načelnih protivnika“.[6] Uvidevši bezizlaznost situacije, despot je predao grad Turcima 20. juna 1459. godine, pri čemu je od strane turske vojske dobio dozvolu da slobodno, zajedno sa članovima svoje porodice, napusti Smederevo i skloni se na bezbednu ugarsku teritoriju, odakle je potom započela njegova tužna emigrantska „epopeja“.[7] Ovim činom, leta 1459. godine, na opšte zaprepaštenje Ugarske (zbog brzine pada Smedereva), svoj burni politički život je okončala srednjovekovna Srbija.[8]
Kako je nestankom države kao objedinjavajuće ustanove srednjovekovnog feudalizma, u slučaju Srbije, legalizovan novi turski feudalni sistem, sa vrlo inovativnim specifičnostima, stare srpske plemićke i uopšte ugledne porodice sa svojom hijerarhijom i strukturom, a slično njihovoj tadašnjoj državi, doživele su jedan novi i poseban proces u smislu laganog nestajanja. Ovaj proces nije bio samo specifikum kod srpskog, već i kod svih ostalih balkanskih naroda, zavisno od vremena od koga su delimično ili u celosti gubili svoju, u prvom redu državnu samostalnost. U narednom stoleću izgubio se gotovo svaki trag srpske srednjovekovne aristokratije koja je ostala da živi u Turskoj. Ona je svoje mesto ustupila tzv. „novoj eliti“, odnosno novim uglednim porodicama koje su sticanjem ekonomske moći pokušali da u svoj društveni organizam uklope navike, običaje, hijerarhiju i nasleđe „starog plemstva“. Jedan od vidova nestanka pomenutog starog plemstva na prostorima nekadašnje Srpske despotovine sastojao se i u relativno masovnim migracijama pripadnika višeg i nižeg plemstva u Ugarsku, koje su se odvijale pojedinačno ili u grupama.[9] Migracioni talasi su uglavnom bili podstaknuti direktnom ili indirektnom opasnošću od turskih ratnih operacija i osvajanja i datiraju još iz poslednjih decenija XIV veka, da bi svoju punu snagu i opseg počeli da dobijaju u vremenu konačne eliminacije srpske institucionalne državnosti sredinom XV stoleća. Ovim seobama pridružili su se i migratorni pokreti gotovo svih slojeva srpskog stanovništva do tada naseljenog u Osmanlijskom carstvu, u delu koji je nekad ulazio u sastav srednjovekovne Srbije. Pomenuta kretanja, možemo slobodno okarakterisati terminološkim izrazom korišćenim u kasnijim stradanjima i sudbinskim tegobama srpstva, kao „Prvu golgotu“ srpskog naroda, jer se uz plemstvo, prema ugarskim granicama, kretalo i brojno stanovništvo različitog socijalnog statusa, jedanko slobodno stanovništvo kao i prost narod.[10] Naravno, ove etnografske i populacione promene ne treba shvatiti doslovno kao masovnu migraciju stanovništva u jednom striktno limitiranom vremenskom intervalu i na jednom prostoru. Navedeni pokreti su se dešavali više u kontekstu stihijskog, u izvesnom smislu spontanog iseljavanja stanovništva koje svakako nije bilo ograničeno i vremenskim okvirom dešavanja ili datovanja.[11]
Slom srednjovekovne države, njenih institucija, društvene strukture i hijerarhije, iz svog povesnog ugla pratila je i srednjovekovna plemićka porodica Jakšića, čiji su ugled i sposobnosti njenih muških članova postali veoma interesantni za ugarski kraljevski dvor tih burnih prelomnih godina. Istorijske fakte vezane za nestanak Despotovine i migracije plemićkog i starešinskog sloja srpskog naroda u Ugarsku, možemo potvrditi i na prikladan način analizirati, posmatranjem genološke i društvene istorije ove porodice. Izvorna građa i literatura ne pružaju mnogo podataka o poreklu Jakšića, niti o članovima ove porodice u vreme postojanja ili kolapsa Srpske despotovine, ali pouzdane vesti o njihovom životu i značaju koji su imali za istoriju Ugarske XV i XVI veka i srpskog naroda u njoj, relativno su brojne i dostupne.
Srpska književna kritika, kao i naučni krugovi šire provenijencije tokom decenija, pa i vekova analize srpske narodne epske poezije jednako su primetili da je u prvoj polovini XVI veka, ali i znatno kasnije „u narodu više pevano“, tj. nastajalo više pesama o porodici Jakšić i njenim članovima, nego o despotskoj porodici Brankovića, iako je evidentna činjenica da su „sremski Brankovići“ imali daleko veći uticaj i ulog u srpskoj istoriji od svih ostalih elitnih porodica srpskog naroda XV i XVI veka, pa i od Jakšića. Ulog porodice Branković o kome je ovde reč, hronološki je sezao u period i pre pojave Jakšića na političku i opšte-društvenu scenu, kako Despotovine, tako i Ugarske kralja Matije Korvina i kasnijih vladara. Zbog toga, kritika istorije srpske književnosti opravdano postavlja pitanje kako je bilo moguće da slavna prošlost despotske porodice i potomaka Đurđa Smederevca u srpskoj narodnoj epici bude manje zastupljena od, u našem slučaju, pesama koje prikazuju Jakšiće i njihove porodične odnose. Po mišljenju autora ovog eseja postoje dva aspekta sa kojih možemo da posmatramo ovu problematiku i samim tim njena dva rešenja. Prvi aspekt se odnosi na posmatranje epske poezije iz književno-kritičkog ugla, a drugi iz naučno-istorijskog. Već u XV, a posebno u narednom XVI veku, široki slojevi srpskog etnosa pokušavajući da sagledaju uzroke propasti njihovog dotadašnjeg sveta i iskazujući svoje mišljenje putem usmenog predanja i junačke pesme, veoma brzo su za „sva zla koja su ih snašla“ okrivili i oklevetali Brankoviće, tačnije oca despota Đurđa Smederevca–Vuka Brankovića, zeta već tada legendarnog kneza Lazara Hrebeljanovića. „Kosovsku tragediju“ iz 1389. godine, kada su „Srbi izgubili Carstvo“, od najvažnijih velmoža, preživeo je jedino Vuk, što je srpskom puku bio dovoljan razlog da ga okrivi i za kompletno potonje stradanje. Književno-umetnički motivi u srpskoj epskoj poeziji jasno ukazuju na potrebu srpskog sveta da iz svog povesnog ugla personalizuju činjenice, okolnosti, uzroke i posledice nezavidnog stanja u kome se našao od druge polovine XV veka.
Dokaze za pomenutu tvrdnju možemo da pronađemo u činjenici da se u junačkim pesmama za ličnosti članova kuće Brankovića redovno vezuju tradicionalni epski motivi izdaje i prevare, kako u njihovim privatnim bračno-rodbinskim relacijama, tako i u sferi odnosa ove plemićke porodice prema opšte-društvenim i državnim pitanjima. Brankovići su oklevetani kao tirani i slabe ličnosti, lakome prema svim ljudskim porocima i „gresima“ i nad kojima zapravo vladaju njihove supruge, obično pakosne i gorde, jednom rečju zlobne žene („prokleta Jerina“). U epskim pesmama i narodnom predanju, nasuprot Vuka ustanovljen je lik mučenika i junaka „iz naroda“, poput vojvode Miloša Obilića ili Marka Kraljevića čija dela su postala svojevrsni pandani „Vukovom putu izdaje i nevere“. Dakle, motivi junaštva i izdaje su postali osnovne i središnje teme uzdizanja mentalne svesti o potrebi izbavljenja i etničkog okupljanja srpskog naroda, nastalog u okvirima mita o kosovskom porazu i pobedi. Vuk Branković i njegova uloga u kosovskoj bici i dešavanjima pre i posle nje su zapravo bazične tačke nacionalne mitologije zasnovane na i danas aktuelnoj „kosovskoj sudbini“ i istoriji srpskog naroda.[12]
Do sada navedeno je i te kako uticalo na anonimne i poznate kreatore srpske epike da tokom vekova uslovno rečeno „izbegavaju“ pesme sa tematikom iz perioda života i vladavine despotske porodice Branković, pa je njihov broj znatno manji u odnosu na druge pesme. Hronološki posmatrano, Jakšići su svoj uticaj na tokove istorije ostvarili gotovo vek kasnije, a kada se pojavljuju pesme o ovoj porodici, u prvoj polovini XVI veka, mit o izdaji Vuka Brankovića je već bio znatno ustaljen i opšte prihvaćen.[13] Verovatno je to i razlog zbog čega „narodni pevači“ za osnovnu tematiku i istorijsku „bazu“ epskih pesama radije uzimaju detalje i crte iz života članova kuće Jakšića i njihovih međusobnih odnosa nego porodice Branković. Samim tim i broj pesama o Brankovićima je u istoriji srpske književnosti ostao manji u odnosu na broj pesama o slavnoj prošlosti porodice Jakšić. Međutim, motiv izdaje posmatran sa književno-kritičkog aspekta nije bio jedini uslov koji je uticao na broj pesama o Brankovićima, jer se određene negativne tendencije mogu primetiti i u pesmama o Jakšićima, mada one nikada nisu fokusirane oko ideje o izdaji državnih interesa i krajnje malicioznom odnosu prema dužnostima društveno-političke elite da i svojim životima požrtvovano brane slobodu i čast zemlje i naroda. Motivi negativne uloge žene, porodične svađe i raskoli, svakako jesu centralna tema u pesmama o Jakšićima, ali potpuno identične karakteristike srpske epske poezije možemo da uočimo i u pesmama o porodici Branković.
Pored književno-kritičkog aspekta analize međusobnog odnosa pesama o Jakšićima i Brankovićima, ranije smo naveli da se data problematika može posmatrati i sa aspekta naučno-istorijskih postavki. Ne radi se samo o pukoj slučajnosti da pesme o Jakšićima nastaju u decenijama kada se ova porodica u priličnoj meri identifikovala sa ostalim porodicama ugarske vlastele, pa i sa onima mađarskog etničkog porekla, dakle u vremenu druge i treće generacije potomaka braće Jakšić. Kritično vreme na koje se odnosi i nastanak pomenutih pesama, iako je predstavljalo jedno burno opšte-političko razdoblje, sa presudnim događajima i lomovima, ipak je bio i period postepene naturalizacije srpskog stanovništva doseljenog na prostore Ugarskog kraljevstva koje više „nije gajilo iluzije“ da će se jednom vratiti na „svoja ognjišta“ i u staru postojbinu. Sasvim je moguće da je pomenuta činjenica bila dovoljan razlog da kolektivna svest Srba, upravo u tom periodu, „dobije dovoljno prostora i vremena“ da u daljinama svoje prošlosti potraži uzroke propasti i uslove za opstanak i izbavljenje. Uostalom, to su i bili osnovni motivacioni pokretači kreativne delatnosti naroda koji se napokon ustalio na jednom prostoru i počeo da stvara svoju istorijsko-mitsku prošlost, kazujući je putem predanja i epske pesme. Istorijska distanca u odnosu na vreme Kosovske bitke, uloge Vuka Brankovića, vladavine njegovih potomaka, ipak je bila neumoljiva. Naime, u prve dve decenije XVI veka izumrli su i poslednji muški predstavnici loze Brankovića, a ženski potomci su odrastali i edukovali se u zajednicama drugih plemićkih porodica, poput Berislavića ili samih Jakšića. U pamćenju naroda sva velika dela ove porodice su lagano počela da blede, a kolektivna svest je nastavila da pamti i shodno ranijim potrebama interpretira mit i to mit o izdaji, neveri, što je svojevrsno pravilo u procesima psiholoških pamćenja i zaboravljanja ljudskog uma, a pogotovo kolektivne svesti. Jednostavno rečeno, ljudima su Jakšići bili „bliži“ i „stvarni“ sudionici i savremenici svih zbivanja, pa su i ličnosti članova porodice postali glavni likovi i junaci srpske epske poezije za koje književnost motive izdaje i krivice nije mogla nikako da „veže“.
IZVORI I LITERATURA
Zirojević, Olga, Tursko vojno uređenje u Srbiji (1459–1683), Istorijski institut, Beograd, 1974.
Ivić, Aleksa, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko–pomoriške granice, 1703, Matica Srpska, Novi Sad, 1929.
Kalić, Jovanka, Srbi u poznom srednjem veku, Javno preduzeće Službeni list SRJ, Beograd, 2001.
Lemajić, Nenad, Srpski narodni prvaci, glavari i starešine posle propasti srednjovekovnih država, Filozofski fakultet u Novom Sadu, katedra za istoriju, Istorijski arhiv „Srem“, Sremska Mitrovica, Novi Sad, 1999.
Kostić, Mita, Nova Srbija i Slavenosrbija, Srpsko–ukrajinsko društvo–Novi Sad, Novi Sad, 2001.
Milovanović, Suzana, Potiska i Pomoriška vojna granica 1702–1751, 2003.
Mihailović iz Ostrovice, Konstantin, Janičarove uspomene ili turska hronika, Prosveta, Srpska književna zadruga, Beograd, 1986.
Popović, Dušan J., Srbi u Vojvodini, od najstarijih vremena do Karlovačkog mira 1699, knjiga prva, Matica srpska, Novi Sad, 1990.
Spremić, Momčilo, Đurađ Branković 1427–1456, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2006.
[1] Pri metanastazičkim kretanjima srpskog naroda zapazilo se da su doseljenici, odnosno iseljenici, svoja novonaseljena staništa i oblasti, po pravilu, nazivali zavičajnim terminima regiona iz kojih su dolazili. Na jednoj karti u delu: Philipp, Cluverii, Introductio in geographiam veteram ac novam, 1694, Banat se od Tise do područja Karansebeša naziva „Moesia seu Nova Serbia“, vidi: Mita Kostić, Nova Srbija i Slavenosrbija, Srpsko–ukrajinsko društvo–Novi Sad, Novi Sad, 2001, str. 101–102.
[2] Suzana Milovanović, Potiska i Pomoriška vojna granica 1700–1751, 2003, str. 23.
[3] Aleksa Ivić, Istorija Srba u Vojvodini, od najstarijih vremena do osnivanja Potisko – pomoriške granice, 1703, Matica Srpska, Novi Sad, 1929, str. 14–18.
[4] Momčilo Spremić, Đurađ Branković 1427–1456, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2006, str. 212–238.
[5] Vladimir Ćorović, Istorija Srba, Zograf, Niš, 2001, str. 340–342.
[6] Isto, str. 341.
[7] Isto, str. 341.
[8] O padu Srpske despotovine pod tursku vlast 1459. godine postoji obimna literatura: Olga Zirojević, Srbija pod turskom vlašću 1459–1804, Srpski genealoški centar, Beograd, 2009, str. 7–12; Jovica Tišma, Dragan Mrdaković, mr Tatjana Lazarević – Milošević, Smederevo, grad prestonica, Mali Nemo, Narodna biblioteka Smederevo, Pančevo, Smederevo, 2004, str. 61–62; Konstantin Mihailović iz Ostrovice, Janičarove uspomene ili turska hronika, Prosveta, Srpska književna zadruga, Beograd, 1986; Olga Zirojević, Tursko vojno uređenje u Srbiji (1459–1683), Istorijski institut, Beograd, 1974, str. 63; Dr Željko Fajfrić, Loza Brankovića, Tabernakl, Sremska Mitrovica, 2006, str. 119–124; Jovanka Kalić, Srbi u poznom srednjem veku, Javno preduzeće Službeni list SRJ, Beograd, 2001, str. 177–182; Dr Andrija Veselinović, Država srpskih despota, Novinsko – izdavačka ustanova „Vojska“, Beograd, 1995, str. 92– 95; Grupa autora, Istorija srpskog naroda, knjiga druga, Srpska književna zadruga, Beograd, 1981, str. 308–312.
[9] Dušan J. Popović, Srbi u Vojvodini, od najstarijih vremena do Karlovačkog mira 1699, knjiga prva, Matica srpska, Novi Sad, 1990, str. 151.
[10] Grupa autora, Istorija srpskog naroda, knjiga druga, Srpska književna zadruga, Beograd, 1981, str. 293–312.
[11] Nenad Lemajić, Srpski narodni prvaci, glavari i starešine posle propasti srednjovekovnih država, Filozofski fakultet u Novom Sadu, katedra za istoriju, Istorijski arhiv „Srem“, Sremska Mitrovica, Novi Sad, 1999, str. 24–60.
[12] Momčilo Spremić, Đurađ Branković 1427–1456, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2006, str. 26–28.
[13] Isto, str. 26–28. Momčilo Spremić navodi da je i sam Đurađ Branković nerado ukazivao na svoje porodično poreklo, a kao primer za svoju hipotezu pominje povelju despota Đurđa izdanu Dubrovniku 1428. godine u kojoj je srpski despot izbegao da pomene ime svog oca Vuka Brankovića, kao jednog od vladara i srpskih velmoža koji su izdavali povelje i povlastice Dubrovčanima. Iako je despot u povelji zaista nabrajao imena svojih prethodnika („…u prve gospode srpske i u gospodina Svetago kneza Lazara i u svetopočivše gospođe kir Efrosine i u svetopočivšega gospodina i roditelja mi despota Stefana…“) i tom prilikom nije naveo i ime svog oca, potpuno je proizvoljna i naučno neutemeljena tvrdnja da je despot Đurađ želeo da i na pomenuti način napravi otklon od svog porodičnog porekla. Naime, u ispravi iz 1445. godine, ponovo izdatoj Dubrovniku, u kome mu je potvrdio ranije predviđene obaveze Despotovine, Đurađ Smederevac navodi i ime Vuka Brankovića, što samo potvrđuje da istorijskoj nauci nisu poznati razlozi zbog čega to isto nije učinio i 1428. godine.
Ostavi komentar