Aleksandar Zinovjev – jedan pogled na posthladnoratovsku eru

Aleksandar Zinovjev – jedan pogled na posthladnoratovsku eru

Autor: Milorad Vukašinović

Aleksandar Aleksandrovič Zinovjev (Pahtino, Kostromskaja gubernija, 29. oktobar 1922 – Moskva, 10. maj 2006), filozof, sociolog, pisac i publicista, jedna je od najznačajnijih intelektualnih ličnosti u Rusiji u drugoj polovini 20. i na početku 21. veka. Poreklom iz siromašne seoske porodice, sredinom prošlog veka bio je jedan od simbola rađanja filozofske misli u tadašnjem Sovjetskom Savezu. Svetsku slavu stekao je posle objavljivanja knjige „Zjapeće visine“ (1976), a posle dve godine (1978) proteran je iz zemlje i oduzeto mu je sovjetsko državljanstvo. U Rusiju se vratio 1999. godine, između ostalog, podstaknut NATO bombardovanjem Savezne Republike Jugoslavije.

NJegovo stvaralaštvo obuhvata oko 40 napisanih knjiga, najčešće iz oblasti sociologije, logike, filozofije, etike i političke misli, koje je teško smestiti u određene strogo akademske okvire. Poštovaoci Aleksandra Zinovjeva najčešće ukazuju na originalnost njegovog „sociološkog romana“, ali i izvesnu protivrečenost u njegovoj ličnosti koja je prošla put od antistaljinizma u ranoj mladosti, preko čvrstog zastupnika građanske pozicije i oštrog kritičara sovjetskog sistema, do jednog od najistaknutijih kritičara  procesa globalizacije.

Za savremenu analizu njegovog dela svakako su najzanimljivija razdoblja njegovog disidentstva na Zapadu i povratak u Rusiju koji je usledio posle raspada Sovjetskog Saveza. Krajem šezdesetih godina 20. veka, u zvaničnom filozofskom i intelektualnom sovjetskom diskursu, stekao je neočekivano etiketu „antistaljinskog staljiniste“, odbijajući da se pridruži tada popularnoj kritici „staljinizma“. Reč je o svojevrsnom istorijskom paradoksu, jer je upravo u ranoj mladosti Zinovjev bio najoštriji kritičar staljinske prakse. Zbog jednog emocionalnog istupa na omladinskom zboru krajem 1939. godine, a na kojem je otvoreno kritikovao nepravde zvaničnog poretka, bio je upućen na psihijatrijsku ekspertizu, kasnije isključen iz komsomola, uhapšen i zatvoren u zloglasnoj Lubjanci. U svojim memoarima je ovo vreme opisao kao „godine užasa“, a puštanje iz zatvora kao uverenje islednika da iza njega stoji neka veća neprijateljska grupa. U Velikom otadžbinskom ratu (1941-1945) borio se kao pilot u redovima Crvene armije i prvi put borbeno delovao u martu 1945. godine. Učestvovao je u borbama u Poljskoj i Nemačkoj, a 1946. godine su ga demobilisali. Tada je sa majkom i mlađim bratom prešao u Moskvu.

Mada je prvobitno planirao karijeru pisca, upisao je Filozofski fakultet na Moskovskom državnom univerzitetu. U godinama posle rata ovaj fakultet je bio na „prvoj liniji ideološkog fronta“ gde su se organizovale konferencije na kojima je izučavano Staljinovo delo. Kao vrstan poznavalac Marksa, Engelsa i Kanta, još u to vreme, Zinovjev je izložio satiričnim komentarima predavače, a njegovi aforizmi postali su deo studentskog folklora. Ipak, posebno je imponovala njegova sklonost ka samostalnom promišljanju, a naročito suprostavljanje „vulgarizaciji marksizma“ koju je uočavao u Engelsovoj „Dijalektici prirode“ ili u Lenjinovom radu „Materijalizam i empiriokriticizam“. Pored toga, Zinovjev se oštro suprostavio „Borbi s kosmopolitizmom“, političkoj kampanji koja se u Sovjetskom Savezu sprovodila od 1948. do 1953. godine protiv onog dela sovjetske inteligencije za koji je procenjeno da su zastupnici „skeptičnih i prozapadnih ideja“. Preokret u njegovoj akademskoj karijeri desio se 1955. godine kada je postao mlađi naučni saradnik na Institutu za filozofiju Akademije nauka SSSR na kojem se potpuno posvetio istraživanjima iz oblasti logike. Od 1960. do 1975. objavio je mnoštvo monografija i radova iz tzv. „neklasične logike“ („Filozofski problemi mnogoznačne logike“, 1960), da bi 1966. godine stekao zvanje profesora, a 1967-1968. bio  jedan od osnivača Katedre logike Moskovskog državnog univerziteta. Tih godina postao je član redakcije časopisa „Pitanja filozofije“, a onda i Naučnog saveta Akademije nauka SSSR koji se bavio pitanjima „dijalektičkog materijalizma“. Sledeća decenija donela je velike promene u njegovom životu i naučnoj karijeri. Sovjetska intervencija u Čehoslovačkoj bila je razlog njegovog kritičkog odnosa prema dešavanjima u sovjetskom društvu. Baš u to vreme počeo sa pisanjem romana „Zjapeće visine“ koji je posvećen sudbini talenta u onovremenom sovjetskom društvu. Zanimljivo je da je ovu knjigu štampao (1976) naš poznati izdavač Vladimir Dimitrijević u okviru svoje švajcarske izdavačke kuće „Naš dom“. Zvanična vlast je knjigu označila kao „antisovjetsku propagandu“, a njegove kontakte sa inostranim intelektualcima i tadašnjim sovjetskim disidentima (među njima je bio i Roj Medvedev) kao nepatriotski čin. Kada je objavljena „Svetla budućnost“ (1978), u kojoj se usredsredio na ličnost Leonida Brežnjeva, oduzeto mu je državljanstvo i proteran je iz zemlje. Ipak, naredne godine u izganstvu su mu objavljeni „Zapisi noćnog čuvara“ i „U predvorju raja“.

Odlazak u emigraciju (Minhen) predstavlja zapravo početak drugog perioda njegovog osobenog stvaralaštva (1978- 1985). Naime, do objavljivanja „Zjapećih visina“ njegovo delo je uglavnom usmereno na naučna istraživanja iz oblasti logike i filozofije, dok se u emigraciji okreće kritici „realnog komunizma“ u različitim žanrovima: publicistici, sociološkoj satiri i sličnim publikacijama. NJegovi prvi nastupi u emigraciji izazvali su ogromnu pažnju ne samo evropske intelektualne, nego i političke javnosti. U zbornicima „Mi i Zapad“, „Bez iluzija“ i „Ni slobode, ni ravnopravnosti, ni bratstva“ na originalan način pisao je o odnosima kapitalizma i komunizma, Zapada i Istoka. U onovremenim publikacijama izneo je osobenu ocenu sovjetskih lidera kao „socijalnih simbola“, a zapažena je bila i kritika Orvelove „1984“. U drugoj polovini osamdesetih, u povremenim javnim  nastupima u medijima (intervju Radio Slobodi, 1988), uočava se njegovo razočaranje emigracijom i nostalgija za otadžbinom.

Početak „perestrojke“ je povod za najintrigantniji period njegove naučne karijere. NJega karakterišu kritički odnos prema „reformama“ u Rusiji i pronicljiva analiza ključnih društvenih i političkih tendencija na savremenom Zapadu. Za Zinovjeva je završetak Hladnog rata i posledično razaranje Sovjetskog Saveza proces koji je dugo planiran na Zapadu, uz napomenu da je „borba sa komunizmom“ prikrivala želju za uništenjem Rusije. Na krah komunizma gledao je (intervju pariskom „Figarou“, jul 1999) kao „na najveću pobedu Zapada u njegovoj istoriji“, suprostavljajući se stavu da je komunizam propao iz unutrašnjih razloga. Tada je i nastala njegova čuvena misao o tome da je „postkomunizam Istoka porodio postdemokratizam Zapada“. U društvenom i političkom praksisu to je značilo demontažu socijalnog sistema na Zapadu, ukidanje tradicionalne demokratije i političkog pluralizma, i prelazak na viši nivo integracije zapadnih društava koji je nazvao „planetarnim naddruštvom“. Dakle, na Zapadu je pod uticajem globalizacije, nastala jedna potpuno nova socijalna tvorevina koja obuhvata ogromne finansijske, ekonomske, vojne i administrativne resurse, koji funkcionišu na strogo hijerarhijskoj osnovi. Ta nova socijalna hijerarhija, uprkos uvreženim mišljenjima, obuhvata više miliona ljudi, i njen osnovni zadatak je da uspostavi planetarnu vladavinu transnacionalnih krugova, koristeći i strogo kontrolišući resurse „nacionalnih država“. U takvom društvenom ambijentu nastaje „totalitarna demokratija“ u kojima jedna nadnacionalna struktura (poput EU) nacionalnim  državama nameće „svoje zakone“. Poput A. Panarina, i Zinovjev je u takvom ambijentu isključivao mogućnost „društvene revolucije“, ukazujući da je moć „nadideologije“ na Zapadu (primer je današnji otpor globalista Trampu u SAD-u) takva da onemogućava artikulaciju bilo kakvog spontanog nezadovoljstva. Za autora ovih redova ipak je najzanimljivije zapažanje Zinovjeva o tome da je još u vreme emigracije uočio da su toliko kritikovani „defekti sovjetskog sistema na Zapadu bili još razvijeniji“. Jedan od njih je planiranje, tj. stanovište o tome da se u zapadnim ekonomijama neuporedivo mnogo više planiralo nego u tzv. sovjetskoj planskoj privredi. Drugi navodni defekt sovjetizma, birokratija, na Zapadu je mnogo brojnija nego na Istoku. Naime, birokratski aparat sovjetske partije bio je beznačajan u odnosu na sadašnju birokratiju transnacionalnih korporacija. Upravo, zbog nedostatka birokratskog aparata u SSSR-u se loše upravljalo, što je potpuno suprotno uvreženom negativnom mišljenju o ovoj pojavi ruskih (i srpskih) „liberala“. Evropska unija je, kako pokazuje iskustvo, upravo zbog toga i zasnovana na impresivnom administrativnom aparatu. Govoreći o suštini zapadnog sistema, Zinovjev je ukazivao na tehnologiju vladavine kroz podsticanje podela (primer bombardovanja Jugoslavije, razaranja SSSR i dr.), ali i u nametanju modela „kolonijalne demokratije“ ostatku sveta.

Aleksandar Zinovjev je posebno pisao i govorio o tragediji Jugoslavije, osvrćući se na agresiju 1999. godine koja je po njemu bila u osnovi „rat protiv Evrope“, ali i svojevrsna opomena Rusiji, Kini i ostalim zemljama. Baš zbog toga bio je među prvim ruskim intelektualcima koji je pozdravio smenu Jeljcina i dolazak Putina na vlast. Za Zinovjeva je to bio pozitivan preokret u savremenoj istoriji Rusije, odnosno pokušaj „stabilizacije Rusije“ u potpuno izmenjenim društvenim i međunarodnim okolnostima. Aleksandar Aleksandrovič je bio i nenadmašan polemičar. Posebno su ga oštro kritikovali „ruski liberali“ prikazujući ga u svojim medijima kao „teoretičara zavere“. Kada su ga u jednoj polemici upitali da li ima neki konkretan dokaz da je Zapad na čelu zavere protiv Rusije, odgovorio im je lakonski: „Gospodo, najveći dokaz da zavera postoji je naša stvarnost“.

Danas se u Rusiji s poštovanjem gleda na njegovo veliko delo, a u aprilu ove godine predstavljen je Intelektualni klub „Aleksandar Zinovjev“ na čijem je čelu njegova supruga Olga.

Literatura: Aleksandar Zinovjev (2000) Gorbačevizam;

                        Aleksandar Zinovjev (2002) Zapad: fenomen zapadnjaštva;

                        Aleksandar Zinovjev (2003) Slom ruskog komunizma.