Autor: Milovan Balaban, istoričar
Prikazati složenu ličnost kakav je kralj Aleksandar je zahtevan poduhvat i otuda ovaj esej predstavlja pokušaj sagledavanja kralja ujedinitelja iz ličnog autorovog ugla, koji predstavlja samo deo njegove ličnosti i deo njegovog delovanja. Fokus ćemo staviti na njegov naizgled dvojak karakter, nastao iz novovekovnog istorijskog razvoja srpske države i naroda, kao i kraljevog vaspitanja, te tradicije i duhovno-kulturološke matrice na kojoj je odrastao i koja predstavlja temelj na kom je formirana njegova ličnost.
Jugoslavija, za čije stvaranje po mnogima najveće zasluge ima Aleksandar, jednim je delom rezultat dugotrajne borbe srpskog naroda za zaokruživanje sopstvenog nacionalnog korpusa u jednu državu. Ipak, stvorena država nije bila ono što su Srbi želeli i to je bilo sve očitije tokom njenog trajanja. Ulazak Slovenaca i Hrvata u zajednički državni krov napravio je velike lomove, ne samo u političkom životu već i u stvaranju nove jugoslovenske kulturne paradigme, na kojoj je značajan deo srpske elite želeo da stvara temelje novog društva, uključujući i postepeno formiranje nove jugoslovenske nacije.
Otuda i sama država kao da je počivala na paradoksu pošto (kako se pokazalo u praksi političkog i svakog drugog života u novoj državi) završni čin dugog procesa ujedinjenja srpskog naroda nije mogao biti ostvaren bez neke vrste njegove negacije. Srpski narod je dobio državu u kojoj je sav okupljen, ali zauzvrat je ušao u ubrzan proces odricanja svoje nacije, kulture, slabljenja pravoslavnih i zavetnih temelja, sve zarad ustupaka (koji uzgred nisu proizveli povoljan efekat i učvrstili državno jedinstvo) Slovencima i Hrvatima i pokušaja da eliminacijom temelja na kojima je postojao izgradi jedinstvo sa narodima koji su tvorili novu državu.
U novoj državi počelo je naglo urušavanje svega onoga na čemu je počivala srpska nacija, svega onoga što je okupljalo i sabiralo vekovima rasut narod. Nekritička evropeizacija, započeta u drugoj polovini XIX veka, sada je ubrzana gotovo potpunim odricanjem od svega autentično srpskog, a što je imalo koren pre svega u pravoslavnoj veri i Svetosavlju. Bez obzira što je Jugoslavija nastala kao produkt volje velikih svetskih igrača (pre svega Amerike), što je u mnogo čemu forma države bila nametnuta srpskim političkim predstavnicima onoga trenutka kada je Britanija odustala od očuvanja Habzburške monarhije, za poguban projekat Jugoslavije najčešće je okrivljavan kralj, tada regent Aleksandar. I danas se zadržao u značajnom delu naroda stav (donekle opravdan) da je Aleksandar bio bezrezervno za stvaranje države na potpuno novim temeljima koji su odudarali od srpskog nacionalnog duha i u suštinskom delu negirali osnove srpske autentičnosti.
Možemo se zapitati kakav je bio Aleksandar Karađorđević i posmatrajući ga od najranijeg detinjstva pokušati da shvatimo njegovu ličnost. Kralj Aleksandar je dobio srpsko vaspitanje, što se može uočiti tokom čitavog njegovog života kroz njegove karakterne osobine iz kojih su proizilazili njegovi postupci. Bio je hrabar, požrtvovan u ratu, domaćin koji je brinuo o državi, poštovao je crkvu. Odrastao je na Cetinju kod svoga dede Nikole, kralja Crne Gore, gde je napajan duhom čojstva i junaštva, kao i duhom NJegoševim, naročito vrednostima iz NJegoševog „Gorskog Vijenca“, gde je posebno proslavljen njegov praded vožd Karađorđe u uvodu posvećenom „Prahu oca Srbije“.
U Crnoj Gori, uprkos procesima evropeizacije koji su zahvatili i ovu malu državu, baštinio se još uvek zavetni duh, duh Crnogorske mitropolije, nosioca crkvene i državne autentičnosti od davnina, od kada je Ivan Crnojević preneo prestonicu na Cetinje i izgradio manastir posvećen presvetoj Bogorodici. Čuvanje i praktikovanje Svetosavlja se nastavilo tokom čitave crnogorske istorije, što je uz neprekidan otpor turskoj vlasti izgradilo stav o slobodi koja se mogla afirmisati kroz narodnu sabornost oličenu u narodnoj crkvi i državi.
U takvom miljeu je odrastao budući kralj, to je ambijent u kom je on proveo najranije detinjstvo, što svakako nije moglo ne ostaviti tragove na njegovu ličnost. Ipak, vremenom je kralj usvajao evropejske obrasce i predstave o slobodi i državi, a primetno je da ga je u kasnijem periodu života (kada je postao regent a potom i kralj) karakterisala želja za stvarnom kraljevskom vlašću. Nije mu bila bliska predstava o kralju kao figuri što je uslovilo njegov oblik vladavine, na kraju pretvoren (i iz praktičnih razloga koji su proizilazili iz nefunkcionalnosti nove države) u diktaturu.
Kada se vratimo na sam početak, na 16. decembar 1888. kada je princ Aleksandar rođen, videćemo da ništa nije pokazivalo da mu je namenjena potonja uloga u istoriji svog i ostalih južnoslovenskih naroda. Aleksandar je rođen kao drugi sin kralja Petra, izgnanog iz Srbije 1858. (kada je imao četrnaest godina) i kao takvom nije mu bila namenjena uloga monarha. Sticajem okolnosti, nekoliko godina posle povratka Karađorđevića u Srbiju 1903, princ Đorđe se odrekao prestola usled incidenta u kom je povredio svog posilnog, posle čega je ovaj preminuo.
Prestolonaslednik je postao Aleksandar i time preuzeo odgovornost za protivurečnosti tadašnje aktuelne srpske zbilje, ali još više za protivurečnosti i izazove budućnosti pred kojom se našao srpski narod. Aktuelni trenutak tražio je uključivanje Srbije u moderne svetske tokove i nastavak rešavanja srpskog pitanja u savremenim okolnostima, pri čemu se morala uvažavati realna činjenica da je srpska elita već decenijama bila pod uticajem Zapada, a međunarodne okolnosti složene, kreirane (naročito u toku i posle Prvog svetskog rata) od strane velikih svetskih sila, pre svega Britanije i kasnije Amerike.
Kada rasuđujemo o kralju moramo imati u vidu gore pomenute okolnosti u kojima je on delovao. Potrebno je shvatiti (što nije nimalo lako) svu složenost njegovog položaja, kao i ograničenost moći jedne male države na svetska zbivanja diktirana od strane velikih sila. U slučaju stvaranja Jugoslavije od strane sila Antante koje su pobedile u Velikom ratu. Samo tako možemo izbeći isključivost u donošenju suda o kralju ujedinitelju.
Regentstvo je Aleksandar počeo slavnim ratovima za oslobođenje Kosova. U Prvom balkanskom ratu komandovao je Prvom srpskom armijom kod Kumanova, što je rezultiralo oslobađanjem Stare Srbije, dok je u Drugom balkanskom ratu odbranjena Vardarska Makedonija. Balkanski ratovi bili su oslobodilački i čisto srpska stvar. Prvi svetski rat i agresiju Austro-Ugarske dočekao je kao vrhovni komandant, iako je imao samo dvadeset šest godina.
Uporedo sa ratnim aktivnostima, gde mu po običaju nije manjkalo hrabrosti i solidarnosti sa najobičnijim vojnicima, zajedno sa srpskim političarima (pre svega predsednikom Vlade, Nikolom Pašićem) pokušavao je da utiče na saveznike da prihvate srpske ratne ciljeve formulisane u Niškoj deklaraciji iz decembra 1914. Deklaracijom su proklamovani srpski ratni ciljevi u kojima se Srbija obavezuje na borbu za oslobođenje, ne samo Srba nego i Slovenaca i Hrvata nastanjenih u okviru Austro-Ugarske.
Nije zgoreg istaći da je pojam i ideja Jugoslavije rođena u okvirima dvojne monarhije, kao program stvaranja južnoslovenske federalne jedinice u državnom sistemu monarhije, kojoj bi se u perspektivi trebalo pridružiti i Srbija. Rečju, Jugoslavija kao ideja imala je kod Hrvata, a i u krugovima bliskim Beču, drugačiji smisao od onog koji joj je pripisivan od strane srpske elite. Trebalo je da ona bude osnov autonomije južnoslovenskih naroda u okviru Habzburške monarhije, ali i okosnica njenog daljeg širenja na jugoistok nekim oblikom kulturološke, a potom i teritorijalne asimilacije Srbije.
Srpska politička elita se, proklamovavši kao cilj oslobođenje Slovenaca i Hrvata, zalagala za ujedinjenje u zajedničku državu u kojoj će njeni narodi biti zaista slobodni. U kojoj će se konačno osloboditi vekovnog balasta velikih sila, koje su vladale ovim prostorima. Ona je Jugoslaviju videla i kao konačno rešenje srpskog državnog pitanja i ujedinjenja pod isti državni krov čitavog srpskog naroda.
Složenost ovog poduhvata gotovo niko nije mogao da sagleda. Ali su pojedini srpski političari, pre svega Nikola Pašić, vremenom uviđali komplikacije zajedničkog delovanja sa „braćom“, najpre sa Jugoslovenskim odborom, telom koje je pretendovalo da predstavlja sve Slovence, Hrvate i Srbe sa prostora dvojne monarhije, a kasnije i sa predstavnicima, pre svega Hrvata, koji su bili u sastavu Narodnog vijeća u Zagrebu, formiranog krajem rata. Na prostoru Habzburške monarhije formirana su Narodna vijeća u svim njenim južnoslovenskim pokrajinama neposredno pred urušavanje monarhije.
Za razliku od većine ostalih vijeća, koja su imala sedište u bitnim gradovima južnoslovenskih pokrajina, stav Narodnog vijeća u Zagrebu bio je da se konstituiše Država Slovenaca, Hrvata i Srba (koje je bila i formirana ali nepriznata od strane saveznika), te da se ona kao ravnopravni pravni subjekt ujedini sa Kraljevinom Srbijom. Ovo je bilo neprihvatljivo srpskim političarima, iako je Pašić potpisao Ženevsku konvenciju, koja je bila na tragu ovakve forme ujedinjenja i u kojoj je čak bilo dovedeno u pitanje monarhističko uređenje buduće države.
Moguće da je Pašić potpisao takav dokument znajući da neće zaživeti, što se uostalom na kraju i desilo. Konvencija je pala, nisu je priznali ni saveznici ni kralj. Treba istaći da je kod Pašića pri kraju Velikog rata primetna izvesna revizija stava prema budućoj državi. Naime, stari srpski političar pokazivao je sklonost ka formiranju neke vrste srpske federalne jedinice, proširene srpskim krajevima iz propale Habzburške monarhije, koje bi se onda, ukoliko ima volje kod naših zapadnih slovenskih saplemenika, ujedinile sa istorijskim pokrajinama koje naseljavaju Slovenci i Hrvati. Iako ovaj stav nije pravno uobličen on nije naišao na dobar prijem kod saveznika, te je od tog trenutka praktično regent Aleksandar preuzeo inicijativu oko ujedinjenja i formiranja nove države.
A ono je postalo moguće onoga trenutka (a to je sam kraj rat) kada je Britanija odustala od očuvanja dvojne monarhije. U novom evropskom poretku, koji se nazirao, a za koji je naročito bila zainteresovana nadolazeća američka sila, Jugoslavija je trebalo da odmeni urušenu dvojnu monarhiju i bude brana novom germanskom prodoru na istok, kao i boljševičkom širenju na prostore kontinenta.
Otuda je budućem kralju Aleksandru bilo teško da se odupre ovoj projekciji, čak i da je imao drugačije namere. No, mišljenja smo da je tada regent Aleksandar ušao u ovaj projekat i prihvatio da ga sprovede smatrajući da će u budućnosti i pored svih komplikacija država ipak zaživeti, a narodi (ili plemena) u njenom okviru postići potrebno jedinstvo za funkcionisanje države. Politička elita je takođe prihvatila državu sa nadom da će vremenom profunkcionisati. Jedino je Pašić imao određenu skepsu, mada nije bio protiv takvog razvoja situacije i do kraja života je delovao u pravcu homogenosti novostvorene države.
Dakle, Jugoslavija je proizvod jednog dugotrajnog istorijskog procesa, u kom su uzele učešće srpske elite u vihoru svetskog požara, kada je došlo do tektonskih poremećaja i prekompozicije Evrope. Koliko su se dobro snašle naše elite teško je suditi, iako je danas jasno da je Jugoslavija bila balast srpskom narodu, kao i da je uticala na njegovo dodatno otuđenje od sopstvene istorije, kulture u duhovne svetosavske matrice.
Kralj Aleksandar je bio na čelu srpskog naroda kada je proces njegovog ujedinjenja ulazio u finiš i ostvario se na negaciji srpskog narativa. Otud je i njegova ličnost komplikovana i donekle dvojaka. Sa jedne strane dokazani ratnik i vođa svoga naroda, osvetnik i osloboditelj Kosova, privržen tradicijama i kulturno-duhovnoj matrici na kojoj je egzistirao srpski nacion, te blizak običnom srpskom čoveku, pre svega seljaku i vojniku. Sa druge strane, Aleksandar je bio monarh koji je, usled dugotrajnog preoblikovanja srpskog narativa među srpskom elitom, velike želje Srba iz dvojne monarhije za ujedinjenjem sa maticom, nesporne potrebe da se srodni narodi sa ovih prostora ujedine pod zajedničkim državnim krovom, kao i svojih ličnih ambicija da vlada jednom velikom državom, prihvatio moderne istorijske tokove i posleratnu kreaciju velikih sila koje su imale potrebu za jednom državom kakva je Jugoslavija, ne uviđajući složenost, pa i nemogućnost funkcionisanja novostvorene države.
No, moramo konstatovati da su retki bili oni koji su uviđali sve protivurečnosti koje će opterećivati novu zajednicu. Pitanje je da li je to bilo uopšte moguće videti, ili je možda i bilo moguće, ali je srpska elita, na čelu sa svojim monarhom, usled konstantnog udaljavanja od izvora narodne, svetosavske mudrosti, koja je osvetljavala put srpskom narodu tokom njegove stradalne istorije, izgubila bistrinu i jasan pogled, te toliko obnevidela da nije mogla predvideti sve prepreke u građenju zajednice sa onima kojima je u kodu drugačija civilizacijska matrica i kojima je u osnovi drugačija istorijsko-kulturološka i duhovna paradigma.
Ostavi komentar