NAGRADE

Autor: Đorđo Sladoje

Nagrađivanje i kažnjavanje, kao njegova nerazdvojna suprotnost, prate čovjeka još od drevnih vremena, gotovo od samih civilizacijskih početaka. Taj ritual je bio prisutan i kod starih primitivnih zajednica, pa su tako zaslužni pojedinci ili grupa njih za učinke u lovu, u odbrani od neprijatelja ili u nekim drugim za opstanak važnim poslovima, bivali izdvojeni i na neki način privilegovani. Uz vračeve, za koje se smatralo da imaju natprirodne moći, ovi zaslužni i istaknuti činili su prvu vladajuću klasu u odnosu na bezimeno mnoštvo. A kazne su sljedovale za greške, za propuste, izdaje, neposlušnost… Rituali nagrađivanja i kažnjavanja prošli su, tokom istorije, različite forme i povode. Najčešće su dodjeljivane, simbolične, materijalne, statusne nagrade dok se kazne kreću od uslovne do zatvorske, pravedne i nepravedne, blage i veoma surove.

Nagrade i kazne su redovne pratilje i svakog pojedinačnog života. Prva nagrada koju dijete dobije jeste roditeljski, posebno materinski osmijeh, kao znak pažnje, topline i ljubvi. Tokom odrastanja, nagrade se dobijaju za ispunjene obaveze, dobro vladanje, odlično učenje i tome slično, dok kazne dolaze za sve što je suprotno učinjeno i  kreću se od  vaspitne do fizičke koja je danas sve rjeđa, dok je u mom djetinjstvu još važila poslovica – da je batina iz raja izašla.

Nagrade se dodjeljuju i kazne određuju u gotovo svim javnim sferama društva – od škola, preko preduzeća, ustanova, sportskih i umjetničkih organizacija do onih koje država daje za zasluge u ostvarivanju opštih ciljeva. Sa kaznama je, takođe slično i  kreću se od gubitka časti do gubitka posla, od novčane do zatvorske, u rijetkim slučajevima i doživotne. Princip nagrade i kazne, odnosno štapa i šargarepe prisutan je i u odnosima među državam i narodma, s tim što se štap mnogo češće poteže.

Nagrađivanje u književnosti, kakvo danas poznajemo, pojava je relativno novijeg datuma. U antičkom svijetu najveća nagrada je bila sahrana zaslužnog pisca  o državnom trošku. U srednjem vijeku značajno priznanje bijaše status dvorskog pjesnika, dok su izopštenje iz zajednice i progonstvo bile najteže kazne. Ni u devetnaestom vijeku nagrađivanje pisaca nije u znatnijoj mjeri praktikovano. Slava i popularnost kod čitalaca bile su praktično jedina priznanja. Niko od naših slavnih romantičara nije primio nijednu nagradu, ako ne računamo sinekuru u državnoj službi, ženidbu iz bogate kuće i popust u kafani, a kažnjavani su najčešće zbog političkih stavova i angažmana. Mnogi od njih, čak i oni najveći, ne bi ni danas kod nekih žirija ušli ni u širi izbor. Ni pisci koji su stvarali u Kraljevini Jugoslaviji ne mogu se pohvaliti nekim velikim brojem nagrada, osim oni rijetki koje bi nagradilo Ministarstvo kulture ili SANU.

U socijalističkoj Jugoslaviji ustanovljene su mnoge nagrade, počev od esnafskih  pa do državnih priznanja koja su  donosila i privilegije i znatan društveni uticaj. I ovdje je, razumije se, bilo i kažnjavanja pisaca, najčešće iz ideoloških i političkih razloga i to u vidu zabrane javnog djelovanja ili objavljivanja djela, ali bilo je i težih, čak i zatvorskih kazni  (Mihailović, Pekić, Đilas, Đogo, Kocbek, Zupan) .

Razne kulturne ustanove na opštinskom i regionalnom nivou, zatim izdavačke i novinske kuće, čak i industrijska preduzeća, zavičajna udruženja  sve češće se pojavljuju kao osnivači nagrada, tako da ih danas ima više od tri stotine. Mnogi tvrde da je ovom svojevrsnom inflacijom obesmišljen sam čin nagrađivanja, a same nagrade izgubile su na značaju i težini. U Francuskoj, recimo, ima pet hiljada nagrada, ako je tačan podatak koji sam negdje pročitao, i niko se zbog toga ne žali. Kod nas zaista ima, u tom mnoštvu, bezvrijednih priznanja koja se nasumično, bez jasnih kriterijuma dodjeljuju, ali srećom postoje i one već isprofilisane sa dugom  tradicijom koje dobitniku čine čast, a često i jedinu satisfakciju za uloženi trud.

Danas su kod nas najznačajnije Zmajeva nagrada Matice srpske za poeziju, Andrićeva za pripovijetku i Ninova za roman koja, zbog popularnosti žanra ima najveću medijsku pažnju. Zmajeva i Andrićeva su uz povremene oscilacije uspjele da održe relativno stabilne kriterijume i sačuvaju ugled što nije bilo nimalo lako u vrijeme dramatičnih promjena u društvu, kulturi  pa  i književnom životu koji je gotovo zamro, pa su nagrade i atmosfera koja se pravi oko njih gotovo jedina zamjena tog nekada burnog života. Ninovu nagradu dodjeljuje istoimeni nedjeljnik koji je dugo izlazio u okviru „Politike“. Među dobitnicima su  mnogi  naši značajni pisci, a neki, poput Daviča, Ćosića, Velikića i u dva i više navrata. Ugledu Ninove nagrade doprinosili su i članovi žirija, mahom vrsni stručnjaci, profesori, kritičari i tek poneki pisac… I ranije je bilo lobiranja, ali na visokom nivou, tako reći, i niko  nije po svaku cijenu  „gurao“ trećerazredne pisce. U prednosti su ipak bili oni  bliži vlasti, moralno-politički podobniji ili korektniji, kako se to danas kaže. Bilo je i promašaja, ali i nastojanja da se oni isprave. Privatizacijom Nina i njegova nagrada se ozbiljno zaljuljala, da  bi se posljednjih nekolio godina  dramatično urušila… Vlasnik nedjeljnika, inače strana, ne znam čija kompanija, diktira prema ideološkim i političkim i tek djelimično  književnim mjerilima sastav žirija i sugeriše  poželjnog dobitnika, a kakvog nije teško pretpostaviti. Tako će prošlogodišnji laureat ostati  upamćen, ne po nagrađenom romanu, već kao perjanica „Betona“, sedmičnog podlistka lista „Danas“ u kojem su „betonirani“, odnosno degradirani, vrijeđani, detronizovani, kako se to kaže, najznačajniji srpski pisci i to  isključivo oni koji su svojim djelima oslonjeni na srpsku tradiciju i kulturu, koju po mišljenju revnosnih betoniraca treba takođe razoriti demitologizovati i svesti na minornu i beznačajnu mjeru. I sve to sa neshvatljivom, patološkom mržnjom.

I ovogodišnji dobitnik takođe je srednjoškolski primjer autošovinizma koji na najvulgarniji način demonstrira u svakodnevnim kolumnama lista „Danas“. Ni njemu se u toj džinovskoj gomili tekstova nije omakla nijedna afirmativna riječ o sopstvenom narodu, o njgovoj istoriji, kulturi i najznačajnijim ličnostima. Naprotiv, sve najgore o Vuku, NJegošu, Ćosiću i drugima, a sad i o Andriću i Desanki Maksimović – nisko, vulgarno i odvratno. I što je još žalosnije sve ga je to preporučilo da od istomišljenika iz žirija još jednom dobije Ninovu nagradu. Bedno da bednije ne može biti. A možda i može pošto su u više navrata pokazali sposobnost samoprevazilaženja.

Sad svejedno da li iz opskurnih uvjerenja ili za sitan ćar.