Slobodan Jovanović i politička modernizacija Srbije

SLOBODAN JOVANOVIĆ  I  POLITIČKA MODERNIZACIJA SRBIJE

Autor: prof. dr LJUBIŠA DESPOTOVIĆ

Politička modernizacija Srbije devetnaestog veka sagledana je kroz impresivni naučni opus Slobodana Jovanovića. Politička modernizacija Srbije odvijala se u kontekstu borbe za sticanje nacionalne nezavisnosti, i borbe za njen preobražaj u moderno građansko društvo. U tom kontekstu odvijali su se svi krucijalni procesi političke modernizacije, kao i borbe za proširenje njenih demokratskih kapaciteta.

Tokovi političke modernizacije Srbije devetnaestog veka, posmatrani su u kontekstu jednog impresivnog naučnog dela, kakvo je delo Slobodana Jovanovića.

Rad ima složenu metodološku strukturu, a to je rezultat Jovanovićevog modernog teorijskog pristupa, te se on može analizirati i tumačiti u sklopu teorija o modernizaciji kao opšteg eksplikativnog okvira, a posebno u ključu političke modernizacije, kao njenom posebnom teorijskom segmentu.

Vlastiti teorijsko-metodološki napor usmerili smo u dva glavna pravca, jedan je vođen potrebom da istraži, markira i rekonstruiše Jovanovićev teorijsko-metodološki koncept političke modernizacije Srbije, a drugi, da shodno ideji problemskog pristupa istorijskim temama, prati one političke procese i aktere koji su imali presuđujući uticaj na tokove političke modernizacije Srbije u devetnaestom veku. Dakle, to je prevashodno strukturalno – koncepcijska, a ne događajno – istorijska perspektiva istraživanja političke modernizacije Srbije.

Naše metodološko uporište biće, dakle, u onom teorijskom pristupu koji akcenat u istraživanju stavlja na razvoj ključnih političkih, idejnih i društveno – ekonomskih procesa, unutar kojih se formiraju koncepcije društvenog razvoja Srbije. Unutar tako definisanog metodološkog stava i pozicije, naglašeno će biti praćene akcije političkih aktera koje su imale za posledicu povećanje ili pak smanjenje socijalnih kapaciteta Srbije u smislu njene modernizacije i demokratizacije.

JOVANOVIĆEV KONCEPT POLITIČKE MODERNIZACIJE SRBIJE

Politička istorija Srbije XIX veka, gledano po sadržaju i po obimu, jedna je od centralnih tema Jovanovićevog teorijskog opusa. Toj temi on će posvetiti gotovo polovinu svojih radova. I onda kada joj pristupa sistematski, pišući u kontinuitetu (od sticanja statusa autonomne kneževine, pa sve do atentata 1903. godine) i onda kada se ovoj temi vraća kroz pojedine ličnosti ili političke probleme.

Slobodan Jovanović s obzirom na svoju gorostasnu teorijsku figuru, nije bio zarobljenik jednog metodološkog pristupa ili pravca istraživanja. Nikada ga neće te moći poistovetiti samo sa jednom teorijskom disciplinom ili naukom. I onda kada obrađuje pravne teme, on im ne pristupa samo iz ugla pravnika, uvek je u analizu uključen politikološki, sociološki, istorijski, a ponekad i filosofski aspekt analize. Isti je slučaj i sa drugim tematskim okvirima. Istorijskim temama, Jovanović pristupa iz jedne multidisciplinarne metodološke pozicije, koja podrazumeva korišćenje više metodoloških postupaka. U toj situaciji Jovanović je, čini nam se, najmanje istoričar. He zato što bio istoriografski pristup bio jednostran, već pre svega što je u metodološkom postupku, kod njega hronološko bilo sekundarno u odnosu na problemsko.

U analizi i ocenama aktera i procesa u političkoj istoriji Srbije XIX veka, Jovanović kombinuje politikološki, sociološki, istoriografski, pravni, filosofski pa čak i psihološki pristup. To je ona vrsta istraživačke serioznosti, koja ne želi da vlastiti teorijski pristup suzi na samo jednu teorijsku disciplinu ili nauku. Pored toga i složenost predmeta istraživanja, diktirala je ovako razuđeni metodološki koncept. I ne samo da su tu uključene pojedine društvene nauke, nego je i unutar njih korišćeno više metoda. Kao i na našoj temi, jasno je bilo da je predmet istraživanja složen kao i sam pojmovni aparat. „Polazeći od ovakvog stajališta ili okvira, Jovanović je, više u komplementarnom ili dopunskom smislu, koristio široku lepezu posebnih pristupa, od istorijskog, pravnog i sociološkog do politikološkog, institucionalnog i psihološkog. U stvari, više mu je pristajala neka vrsta teorije ili pristupa srednjeg obima nego suviše apstraktna i spekulativna raspravljanja društvenih pojava.“[1]

Za razumevanje Jovanovićevog shvatanja političke modernizacije, svakako je važno odrediti njegov stav i poziciju prema problemu društvenog razvoja uopšte. Moramo istaći, da je Slobodan Jovanović baštinio jedan pristup društvenom razvoju koji se može označiti kao evolucionistički. Iako je nesumnjivo trpeo uticaje Herberta Spensera i drugih evolucionista, Jovanović i na ovom polju stvari ne uzima zdravo za gotovo. NJegov evolucionizam je kritički, bez slepog robovanja analogiji sa prirodnim zakonitostima, uvek uz jednu racionalističku intervenciju, koja ima sociološki predznak. Jovanović prihvata da se razvoj dešava na linearnoj skali, skoro po prirodnoj nužnosti, ali veli da u „biologiji, sredina menja organizam, a u sociologiji, čovek menja sredinu“.[2]

Za Jovanovića napredovanje u društvenom razvoju, vezano je za stvarni i realni napredak u slobodi i pravdi. On ističe da je ceo svoj socijalni život čovek pokušavao da saobrazi principu pravde.

Iz navedenih stavova jasno se očituje Jovanovićev evolucionistički pristup problemu društvenog razvoja. On ga tretira kao posledicu razvoja slobode, i sve većeg stepena društvenog usložnjavanja. Ta društvena složenost i pojava individualizacije socijalnog života, upravo i uzrokuje kao posledicu društveno napredovanje ka slobodi. Ovaj stav je osobito važan za problem političke modernizacije, jer direktno ukazuje na onaj njen krucijalni element, koji modernizaciju vidi kao proces transformacije proste socijalne strukture u složenu, i jačanje tendencija individualizacije prava i politike.

Tako je zadatak sociologije da „posmatra formu kroz koju ljudski odnosi postaju društvo“.[3] Ova osobita metodološka opaska, zanimljivo pokazuje Jovanovićev stav i prema problemu političke modernizacije. Modernizacija se dešava onda kada se novi socijalni i politički odnosi oforme u novom obliku društva od onog koje im je prethodilo. To je onaj aspekt političke modernizacije koji prati prelazak tradicionalnog zatvorenog društva u moderno društvo otvorenog tipa.

Neophodno je istaći da je Slobodan Jovanović političku modernizaciju Srbije video kao tri paralelna i isprepletena toka (procesa):

1. kao proces nacionalne emancipacije i izgradnje nacionalne države,
2. kao proces transformacije tradicionalnog patrijarhalnog društva u moderno građansko društvo, i
3. kao proces konstitucionalizacije i demokratizacije državne vlasti, od autoritarizma i lične vlasti ka sistemu parlamentarne demokratije.

Politička modernizacija, kako ju je shvatao Slobodan Jovanović, ispoljavala se kao složeni model koji je u sebi inkorporirao više segmenata i procesa proširivanja političkih i demokratskih kapaciteta srpske države i društva. Ona se manifestovala kao borba nekoliko važnih političkih principa:

1. kao borba za ograničavanje vladalačke vlasti, uvođenje ustavnosti i zakonitosti – odnosno kao proces konstitucionalizacije i uvođenja principa pravne države i vladavine prava.
2. borba za autonomiju društva, politička prava i slobode – odnosno borba za civilno društvo,
3. borba za pluralizaciju političkog života i razvoj političkih stranaka,
4. borba za uvođenje parlamentarne demokratije i ministarske odgovornosti,
5. borba za razvoj demokratske političke kulture i vrednosti građanskog načina života.

Ukratko rečeno, Jovanović je političku modernizaciju posmatrao u ključu razvoja najvažnijih aspekata modernosti, potencirajući onaj složeni metodološki i kategorijalni aparat, sa čijom se primenom jedino i moglo obuhvatiti tako složeno tkivo društvenog razvoja i političke istorije Srbije u devetnaestom veku. Bez te, u suštini multidisciplinarne i analitičko-sintetičke metodološke strukture, rezultati njegovog istraživanja političke modernizacije Srbije, ostali bi u velikoj meri siromašni, jednostrani i nedorečeni (što i jeste slučaj sa mnogim drugim studijama i radovima koji tretiraju našu političku prošlost). NJegov kategorijalni aparat, kao i sam pojam političke modernizacije (koji je shvatao kao generički pojam) ostvario je visok stepen metodološke plauzibilnosti i pouzdanosti u analizi procesa društvenog razvoja Srbije.

Ipak, i pored svega izloženog, naše je mišljenje, da Jovanovićev metodološki koncept političke modernizacije, nije bio eksplicitno određen i dat. Slobodan Jovanović nije imao naviku da izlaže i obrazlaže svoja metodološka stanovišta. Činio je to samo u retkim prilikama, prilično šturo, i u formi nagoveštaja. Takav je slučaj bio i sa njegovim shvatanjem političke modernizacije. Iako metodološki razuđen i pojmovno razgranat, njegov koncept političke modernizacije dat je samo u implicitnom vidu. On se nalazi ugrađen u tkivo same teme, i predmeta istraživanja, a za potrebe dubljeg metodološkog uvida neophodno ga je dedukovati (ekstrahovati) iz izloženog teorijskog materijala. Ono što Jovanović nedvosmisleno i eksplicitno ističe jeste da nije želeo da političku istoriju Srbije istražuje i izlaže kao događajnu istoriju, već je u njoj pratio razvoj, političkih ideja, ustanova i aktera. Upravo ono što ukazuje na proširivanje političkih i kulturnih kapaciteta socijalnog sistema, a što je nedvosmisleno ključna odrednica procesa političke modernizacije. Dakle, to jeste eksplicitna teorijska orijentacija prema političkoj modernizaciji, samo što je njena metodološka eksplikacija data u implicitnoj formi. Stoga, možemo bez prevelike bojazni da Jovanovićevo istraživanje političke istorije Srbije devetnaestog veka protumačimo u sklopu teorija o političkoj modernizaciji.

Svodeći svoje ocene o jednoj istorijskoj etapi srpske političke istorije devetnaestog veka, Slobodan Jovanović nije dao samo sažetu sliku određenog vremena i njegovih glavnih aktera. Naprotiv, biće to jedno remek delo srpske društvene nauke, kondezovani vid kreativne sociološko-psihološke i književno-esejističke proze koja je po svojim pronicljivim zapažanjima i dalekosežnim predviđanjima ostala bez premca u našoj društvenoj nauci. To je takođe i uspela demonstracija politikološko-sociološke analize, koja osim teorijskih i istorijskih vrednosti, u sebi nosi lepotu jednog jezika i stila pisanja koja je bila predmetom podražavanja. Jovanović je na izvanredan način pokazao kako se na malo prostora može izvajati precizan, a u isto vreme i stilski doteran naučni tekst. Dajući opšti pogled na drugu vladu Aleksandra Obrenovića, on u kratkim crtama markira njene najvažnije karakteristike. Sažetu analizu počinje od dinastije Obrenović. I to od onih karakternih i dominantnih crta koje se vezuju kako za pojedine članove dinastije, tako i onih koje su po njegovoj oceni bile svojstvo svih njenih pripadnika.

Izuzev radikala, sve druge stranke (liberali, naprednjaci i konzervativci) koje su bile aktivne na političkoj sceni Srbije, osobito poslednje dve – tri decenije devetnaestog veka, doživeće svoj postepen politički kraj, sa padom dinastije Obrenović. Konzervativci, kako ih Jovanović naziva više su bili činovnička klika nego politička stranka.Sabrani iz redova najviše birokratske hijerarhije, konzervativci nisu imali politički program. Protivnici političkog organizovanja stranaka, nisu razumevali potrebu sistematskog političkog razvoja Srbije. Okupljeni oko najprostije ideje državne i činovničke vlasti, ostali su upamćeni kao jedna po modernizacijski razvoj Srbije, problematična politička grupa. „Oni su predstavljali red i interes državne službe kao takav, smatrajući da je pravilno okretanje administrativno – sudske mašine prvi uslov državnog napretka.“ Kao i sam knez Mihailo, u čijem vremenu su najsnažnije delovali, progonili su začetke političkih stranka ne samo iz politike nego i iz javnog života u opšte. „Po njihovim pojmovima stranke su bile početak raspadanja države.“[4]

Liberalna stranka, koja se prva konstituisala sa atributima političke stranke, iako sa dva svoja izdanja, Svetoandrejsko i Ristićevsko, bila je po mišljenju Jovanovića sa najviše šarolikih elemenata u ideologiji i političkoj praksi. Sjedinjujući u sebi ponekad i ono što naizgled nije sjedinjivo, liberali su dugo kormilarili državnim brodom i bez obzira na povremena odstupanja i zaokrete, u dobroj meri ostavili traga na politički razvoj Srbije. Taj trag se može meriti po Jovanoviću u tri segmenta: dinastijskom, slobodoumnom i nacionalističkom. „Liberali se prikazuju narodu u tri vida: kao stranka dinastijska, koja je 1858. godine vratila Obrenoviće; kao stranka slobodoumna koja se uvek borila za prava Narodne skupštine; kao stranka nacionalistička, gotova da vodi rat s Turskom. Od mnogostrukih težnji liberalne stranke, jedna se, najzad izdvaja kao glavna: to je nacionalizam. Liberalna vlada vodi dva rata s Turskom, i njena glavna zasluga u istoriji ostaće da je izvojevala državnu nezavisnost.“[5]

Naprednjaci, stranka inteligencije i visokog činovništva, srpski zapadnjaci, ostvarili su vidljive modernizacijske učinke. Zbog toga što u svom sastavu nisu imali seljačkih elemenata, po mišljenju Jovanovića, nesmetano su mogli da daju oduška svom zapadnjaštu, kako u tempu promena tako i u njihovoj korenitosti. Bez korena u narodu, oni su bili prinuđeni da potporu programu politički reformi, traže na dvoru, direktno od monarha. Ta činjenica biće od presudne važnosti, što njihova politička misija nije bila ni po dužini trajanja, a ni po dovršenosti tako uspešna kao što je mogla biti. „Potpuniji zapadnjaci od liberala, oni se nisu oduševljavali našom starom patrijarhalnom kulturom, i radili su na modernisanju naše države s izvesnom užurbanošću, koja je izazivala negodovanje javnog mnjenja. Gledajući u našoj seljačkoj demokratiji glavnu smetnju našeg kulturnog napretka, oni su pomišljali na onakav parlament inteligencije i novčanih ljudi kakav se video u Francuskoj za Luja Filipa.“[6] Kao i svi modernizatori koji su modernizaciju usmerili samo prema političkom sistemu i državi, naprednjaci nisu mogli da izbegnu sudbinu modernizatorskih tutora. I na njihovom primeru se jasno vidi ta stalna usmerenost srpskih elita u pravcu države. Društvo je, ostalo zapostavljeno u programima transformacije. Na njegovoj autonomiji nije se radilo, jer su ideje civilnog društva i demokratije teško puštale korenje u Srbiji. Nijedna vlast, pa čak i ona sa evropskim i modernizatorskim predznakom nije imala razvijene demokratske kapacitete. Takva pozicija uvek se pravdala navodnom političkom nezrelošću naroda, kome bi davanje širokih političkih i demokratskih prava, posledičilo njihovom zloupotrebom i državnim rastrojstvom. Srpska je elita, imala snažnu političku orijentaciju prema tzv. državnoj ideji, i značaju države kao takve. Stvaranje civilnog društva, i demokratske političke kulture nije mogla da interiorizuje kao vlastitu političku potrebu. Sa druge strane, anarhičan, patrijarhalan i državi nesklon, srpski narod, (ili bolje rečeno „srpsko seljačko more“) ni sam nije imao dovoljno snage da iz sebe porodi ideje civilne autonomije. I da konstituiše političke snage koje će ga u prostoru koncetrisane političke moći voditi tom cilju. Saradnja političke elite i naroda nikada nije bila određujuće svojstvo srpskog političkog bića. Čak i onda kada je kao na primeru radikala, duboko vezala svoj politički interes za ovu političku stranku, seljačka masa nije imala jasnu predstavu, u kom smeru se kreće, a još manje da se u tom kretanju politički subjektivizira. Zasnovana na demagogiji i agitaciji, veza radikala i njihovog političkog naroda, bila je koliko jednostavna toliko i jednostrana. Čim se izdvojila kao elita, oblikovana pod dejstvom političke vlasti i državne strukture, ta veza je oslabila, da bi na kraju postala samo puka politička inercija.

Ukratko rečeno, sve političke ideje koje su vladale Srbijom devetnaestog veka, bile su proizvod stranog duha. One su ovde bile uvezene, i pomešane sa našim narodnim osobinama, i prinuđene da dejstvuju u zatečenim okolnostima. Neke od njih želeli su da te okolnosti menjaju, neke pak da ih poštede promena, i nadograde tradicijom. I jedne i druge bile su polovične u svojim rezultatima. „Konzervativci su ogrezli u idejama stare policijske države, shvatajući odnos vlasti i naroda kao odnos oca i deteta, (…) Liberali čije je levo krilo prednjačilo u omladinskom pokretu, preneli su sa Zapada nacionalizam i slobodnjaštvo. Naprednjaci su takođe bili napojeni zapadnjačkim slobodnjaštvom, ali je ono kod njih imalo većma buržoasko-oligarhijski karakter nego kod liberala, i na to slobodnjaštvo nakalemljena je još ideja jake države u ondašnjem bismarkovskom smislu. Radikali kao sledbenici Svetozara Markovića, počeli su sa socijalizmom pa su se premetnuli u borce za parlamentarizam. (..) Sve ove ideologije nadmašale su na neki način naše još nerazvijene političke i društvene prilike i pripisivale su našoj stranačkoj borbi više idejnog značaja nego što je ona ustvari imala.“[7]

Najveći modernizacijski učinak postignut je na planu izgradnje nacionalne države. Srpsko društvo pak u XX vek je zakoračilo, još uvek zatečeno u socijalno – ekonomskoj transformaciji. Ali ono što je bila njegova glavna karakteristika jeste da je započeti proces strukturalne izmene, postao nepovratan, bez obzira na svu sporost i poteškoće.

Pokazalo se da je politička modernizacija Srbije, kao deo njenih ukupnih modernizacijskih tokova, tekla brže od ostalih segmenata, i sa prilično protivurečnim karakterom. Ona se nekad javlja kao zamajac ukupnog socijalnog razvoja, ali se često pokazuje kako je taj razvoj ostvaren na teret nekog drugog podsistema. Obično je u tim tokovima modernizacije najviše bila zapostavljena komponenta civilnog razvoja društva, jer je sva snaga i energija bila usmerena u pravcu stvaranja moderne nacionalne države.

LITERATURA:

1. Vučina Vasović (1998): Jovanovićevo poimanje demokratije, u zborniku radova Slobodan Jovanović, život i delo, Beograd, SANU,
2. SJSD (1990): O Državi, tom 8, BIGZ, SKZ, Beograd
3. SJSD (1990): Formalna sociologija, tom 10, BIGZ, SKZ, Beograd

[1] Vučina Vasović (1998) Jovanovićevo poimanje demokratije, u zborniku radova Slobodan Jovanović, život i delo, Beograd, SANU, str. 655.

[2] SJSD, O Državi, tom 8, str. 77.

[3] SJSD, Formalna sociologija, tom 10, str. 281.

[4] isto, str. 356.

[5] isto, str. 356.

[6] isto, str. 357.

[7] isto, str. 358.