Autor: msr Ognjen Karanović, istoričar
Kada je realizovana odluka o formiranju prve jugoslovenske države (Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca, od 1920. godine Kraljevine SHS i od 1929. godine Kraljevine Jugoslavije), politički zahtevi Nikole Pašića, svakako usaglašeni sa Dvorom, o tzv. „omeđivanju“ srpskih, hrvatskih i slovenačkih zemalja u novoj državi, nisu dobili podršku velikih sila.[1] Odgovorni državnici, Aleksandar Karađorđević i Nikola Pašić bili su svesni geopolitičkog položaja srpskog naroda, te su prihvatili, kako samu jugoslovensku ideju tako i način njene realizacije, kao i njenu strukturu.[2]
Prva jugoslovenska država nastala je Prvodecembarskim aktom 1918. godine, na osnovu normi koje su bile usvojene u Krfskoj deklaraciji iz 1917. godine. Na osnovu Vidovdanskog ustava iz 1921. godine Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca bila je determinisana kao unitarna, centralizovana, ustavna i parlamentarna monarhija sa snažnim udelom vladara u domenima izvršne, delom i zakonodavne vlasti, kao i sa razvijenim modelom lokalne i regionalne samouprave (narodne samouprave), nasleđenim iz Kraljevine Srbije.[3] Od početka postojanja, pa sve do njenog kraha u Aprilskom ratu 1941. godine, jugoslovenska država teško je funkcionisala. U centralnom fokusu problema u vezi sa njenom funkcionalnošću nalazilo se pitanje ustavnog ustrojstva i državnog uređenja, a uzrok ovih problema nalazimo u odnosu hrvatskih nacionalnih elita prema nerešenom pitanju svrsishodnosti postojanja jugoslovenske države. Za srpske političke i uopšte nacionalne elite, kao i za ogromnu većinu srpskog naroda, koji su baštinili bogato nasleđe potpuno izgrađenog nacionalno-duhovnog identiteta i građanske svesti, a sa tradicijom samostalnog državotvornog i državopravnog razvitka još od srednjovekovne epohe, Jugoslavija i njena ideja predstavljali su završni čin ili definitivno rešenje srpskog nacionalnog pitanja.[4] Hrvatski, delom i slovenački narod i njihove elite nisu posedovali navedene odlike u razvoju njihovih političkih kultura. Svakako, principi samostalnog državotvornog razvitka bili su im potpuno strani. Međutim, upravo u datom periodu završavao se proces izgradnje hrvatskog nacionalnog identiteta. Od 1918. godine do 1991. godine njegove nacionalne elite (izuzev nekolicine političara i intelektualaca) Jugoslaviju su posmatrali kao potreban/neophodan (Hrvatska seljačka stranka, predvođena Stjapanom Radićem i Vlatkom Mačekom, a kasnije komunisti i hrvatski socijaldemokrati) ili nepotreban „korak“ u stvaranju nezavisne hrvatske države u skladu sa principima iz njihove ideje o „hrvatskom istorijskom i državnom pravu“ (desničarski pravaški elemenat, kasnije predvođen Antom Pavelićem i ustaškim pokretom, potom delatnošću današnjeg HDZ u Republici Hrvatskoj). Uz sve, hrvatski narod je živeo u onim delovima nove države koji su imali potpuno različito društveno-ekonomsko uređenje i politički sistem u odnosu na Srbiju, nasleđen iz postfeudalne Austrije i Ugarske i to sa elementima preživelih feudalnih odnosa. Jugoslavija je bila država sa nekoliko različitih i međusobno nespojivih političkih, privrednih, monetarnih, prosvetnih, pravosudnih i drugih sistema. Puna unifikacija tih sistema postignuta je (u najvećoj meri) tek posle Šestojanuarske diktature kralja Aleksandra Ujedinitelja iz 1929. godine, kada je „dekretskom delatnošću“ državnog rukovodstva postignut neki viši stepen državnopravne integracije, koji nije uspeo u prethodnoj deceniji „jugoslovenskog parlamentarnog života“. U prvoj fazi postojanja jugoslovenske države (1918–1929) politički život bio je razrovan u teškim sukobima između srpskih građanskih političkih stranaka (a one su, uglavnom sve, usvojile ideju jugoslovenstva u svojim programima), pre svih Pašićeve Radikalne stranke, koje su stajale na stanovištu da bi Jugoslavija trebalo da funcioniše na unitarističkom principu u pogledu državnog uređenja, centralističkom principu, kada je reč o organizaciji vlasti i uprave i na principu ideje o „troimenom“ ili „troplemenom“ narodu, kada je reč o ideološkim principima – naravno, uz postojanje već razvijenog modela narodne i lokalne samouprave. Smatrali su da su ovi principi jedina brana političkom i ekonomskom partikularizmu i separatizmu, koji je egzistirao kod hrvatskih političkih elita i u pojedinim istorijskim pokrajinama koje su postojale, pre svega, u okviru Austrougarske. Hrvatske političke stranke i elite (sa postfeudalnom i nedovoljno razvijenom građanskom svešću), delom i slovenačke, stajale su na stanovištu da bi Jugoslavija trebalo da bude uređena na osnovu federalnog/konfederalnog modela, u pogledu principa državnog uređenja i sa vrlo nejasnom i slabom podrškom ideji o „troplemenom narodu“, u pogledu ideoloških principa.[5] U sukobima oko ova dva modela uređenja Jugoslavije potrošeni su dragoceno vreme i energija, u kojima je državni vrh oličen u položaju vladara, uglavnom zastupao „radikalski princip“.
Nakon ubistva Stjepana Radića i predstavnika Hrvatske seljačke stranke u Narodnoj skupštini 1928. godine, kralj Aleksandar i političke snage okupljene oko Dvora (tzv. „dvorski radikali i demokrate“), a uz podršku evropskog versajskog poretka odbacili su ideologiju „troplemenog naroda“ i nakon uvođenja Šestojanuarske diktature i oktroisanja ustava iz 1931. godine afirmisali su ideju o „jugoslovenskom integralizmu“, koji je apsolutno negirao postojanje zasebnih nacionalnih identiteta u državi. U drugoj fazi razvoja prve jugoslovenske države Kraljevina Jugoslavija je ustrojena kao unitarna, ustavna monarhija sa snažnom ulogom vladara u zakonodavnoj i izvršnoj vlasti, gde je država upravno-administrativno uređena, tako što je osnovano devet banovina, kao jedinica uprave i sa organizacijom široke lokalne samouprave u njima. Kralj Aleksandar smatrao je da će politikom jugoslovenskog unitarizma i integralizma „slomiti krila“ hrvatskom separtizmu i „pokrajinskim partikularizmima“. Međutim, nakon njegovog ubistva u Marseju 1934. godine (nedelo ustaškog pokreta, počinjeno u saradnji sa bugaraškom terorističkom organizacijom VMRO, a sa podsticajem i inicijativom iz Musolinijeve fašističke Italije), ova faza razvoja jugoslovenske ideje i države bila je okončana. Još pre smrti kralja Aleksandra, zapravo od vremena obnove političkog života u zemlji posle diktature, nastavljeni su sukobi u vezi sa svrhom postojanja jugoslovenske države, kao i u vezi sa njenim državnim uređenjem, koji su inicirani razornom delatnošću HSS. Vlatko Maček i HSS do 1941. godine stvaraju takoreći paralelni politički sistem u delovima još uvek nepostojeće Hrvatske. Formiraju paravojne formacije (Hrvatska seljačka i građanska zaštita i straža), šire antisrpsku histeriju u „hrvatskim zemljama“ i parališu politički život i političko-pravnu strukturu Jugoslavije. Nažalost, gotovo sve srpske građanske partije (u jednom trenutku čak i delovi radikala) saglašavaju se sa hrvatskim političkim stavovima o potrebi „preuređenja države“. U svojoj borbi protiv režima, a za sopstveni dolazak na vlast, srpske građanske stranke (Demokratska stranka, Savez zemljoradnika, staroradikali) nisu razumele da se tako bore za ostvarenje „hrvatskog političkog modela“ Jugoslavije, kao prelazne faze u konačnom ostvarenju „ideje o hrvatskom istorijskom i državnom pravu“, tj. u stvaranju samostalne hrvatske nacionalne države na prostorima za koje su njihove elite smatrale da pripadaju hrvatskom narodu. Na taj način, sudbina dva miliona Srba na prostorima današnje Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Vojvodine bila je prepuštena na (ne)milost hrvatskih političkih elita, koje su u svom delovanju bile pod snažnim uticajem Rimokatoličke crkve. Neke i deklarativno, srpske građanske stranke usvojile su tezu da je tadašnja Jugoslavija, zapravo izum „velikosrpske hegemonističke svesti“. Kada su u pitanju srpski nacionalni interesi i rešavanje već otvorenog srpskog nacionalnog pitanja, srpske građanske stranke nisu imale stav. Želele su samo da Jugoslaviju preurede na taj način da ona u budućnosti bude decentralizovana, po mogućstvu, federalizovana (sa pet do sedam federalnih jedinica-pokrajina) država, koja počiva na parlamentarno-demokratskim načelima u organizaciji vlasti i državnom uređenju.[6]
Jedini period konsolidovanog političkog života i značajnije funkcionalnosti prve Jugoslavije (u drugoj fazi njenog postojanja), bio je u periodu mandata vlade Milana Stojadinovića, velikog državnika i poslednjeg velikana srpske političke škole u XX veku. Uspešnim ekonomskim reformama obuzdao je privrednu i socijalnu krizu u zemlji, a veštim i mudrim potezima u oblasti spoljne politike (uspostavljanje saradnje sa arhineprijateljima jugoslovenske države – fašističkom Italijom i nacističkom Nemačkom, uz očuvanje prijateljskih i savezničkih odnosa sa Francuskom i Velikom Britanijom) uspeo je da neutrališe „hrvatsko pitanje“, te da hrvatskim političkim elitama „preseče veze“ sa inostranstvom. U trećoj fazi postojanja prve Jugoslavije, sve u cilju očuvanja jedinstva države, Milan Stojadinović pokušao je da afirmiše ideju jugoslovenstva na integralističkom principu, uz priznanje postojanja zasebnih nacionalnih identiteta tri naroda (modifikovani staroradikalski princip uređenja zemlje). Nažalost, za ovu politiku nije dobio podršku odavno politički impotentnih srpskih građanskih stranaka, koje nisu posedovale svest o politici, kao o veštini mogućeg. Međutim, u predvečerje Drugog svetskog rata, u strahu da integralna Jugoslavija ne padne pod presudan uticaj Sila osovine, Velika Britanija promenila je stav prema integralističkom principu u uređenju Jugoslavije, te je pružila podršku preuređenju zemlje na osnovu „srpsko-hrvatskog sporazuma“, baziranog na federalističkom principu. Milan Stojadinović uklonjen je sa vlasti, a nova vlada napravila je dogovor (Sporazum Cvetković-Maček iz 1939. godine), prema kome je unutar Jugoslavije formirana Banovina Hrvatska kao zasebna administravina jedinica, ali sa svim prerogativima državnosti. Banovina Hrvatska prostirala se na brojnim, u nacionalnom pogledu, čisto srpskim etničkim i duhovnim teritorijama. Upravo, data tvorevina postaće institucionalna osnova ustaškom pokretu u formiranju genocidne Nezavisne države Hrvatske 1941. godine. Antiversajski, revizionistički raspoložene države, u prvom redu Italija, još od 1918. godine, a od 1941. godine i Nemačka, nakon puča od 27. marta 1941. godine, kada je praktično bila srušena politika pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu, odlučile su da unište Jugoslaviju. Do puča je došlo, pre svega, delatnošću britanske obaveštajne službe, koja je u izvršenju tog dela pronašla saučesnike u delovima srpskih građanskih političkih stranaka i elita. Jugoslavija je okupirana u Aprilskom ratu, njena vojska kapitulirala je 17. aprila.
IZVORI I LITERATURA
Petranović, Branko (1980). Istorija Jugoslavije 1918–1978. Beograd: Nolit.
Petranović, Branko (1988). Istorija Jugoslavije 1918–1988. Beograd: Nolit.
Radojević, Mira (1998). „O jugoslovenstvu samostalnih radikala” (pdf). Istorija 20. veka: Časopis Instituta za savremenu istoriju.
Dimić, LJubodrag (2001). Istorija srpske državnosti 3. Novi Sad: Ogranak SANU.
Popović, Nikola B. (2000). Srbi u Prvom svetskom ratu 1914–1918. Novi Sad: Društvo istoričara Južnobačkog i Sremskog okruga.
Radojević, Mira; Dimić, LJubodrag (2014). Srbija u Velikom ratu 1914–1918: Kratka istorija. Beograd: Srpska književna zadruga, Beogradski forum za svet ravnopravnih.
Ćorović, Vladimir (1920). Crna knjiga: Patnje Srba Bosne i Hercegovine za vreme Svetskog rata 1914–1918. Beograd-Sarajevo.
[1] Svedočenje vladike Nikolaja Velimirovića, izneseno Dragiši Cvetkoviću, kasnijem jugoslovenskom premijeru, u vezi sa negativnim odgovorom Lojda DŽordža, britanskog premijera, na pitanje Nikole Pašića o međuetničkom razgraničenju unutar Jugoslavije, 1918. godine.
[2] Samo da naglasimo – nikada, nigde (svakako ne u zvaničnoj, pa ni u nezvaničnoj formi), a posebno to nisu učinili putem famoznog Tajnog londonskog ugovora iz 1915. godine, saveznici iz Antante nisu Srbiji nudili nekakvu Veliku Srbiju, niti je ta ideja ikada i postojala, kao zvanična državna politika.
[3] Takođe, razvijeni parlamentarizam bila je jedna od dominantnih kategorija u životu srpskih građanskih, političkih partija.
[4] Iz datog razloga, u narednim decenijama srpske političke elite i inteligencija, uglavnom nisu se više ni bavili rešavanjem srpskog nacionalnog pitanja, što je hrvatska politička elita veoma vešto iskoristila.
[5] Hrvatske političke elite (HSS) imale su stav da bi Jugoslaviju trebalo urediti kao federativnu ili konfederativnu zajednicu i to u skladu sa „hrvatskim istorijskim i državnim pravom“, gde bi međunacionalna „međa“ između Srba i Hrvata išla, uglavnom, u dolinama reka Drine i Dunava. Razumljivo, smatrali su da bi sve jugoslovenske zemlje koje su se prostirale zapadno od ove zamišljene linije trebalo da pripadaju hrvatskoj jedinici (uključujući i Sloveniju), a istočne (bez Vojvodine), srpskoj jedinici. Pored ovog modela, afirmisali su i moguću ideju o ustrojstvu (ako prvi model ne bude prihvaćen) Jugoslavije na federalnom principu, gde bi bila formirana federacija od šest do devet saveznih jedinica, sa veoma oskudnim nadležnostima savezne, državne vlasti. Upravo ovaj princip je pobedio (sa nekoliko modifikacija) prilikom konstituisanja druge, Titove socijalističke Jugoslavije posle 1945. godine, odnosno dobio je podršku tada vladajućih jugoslovenskih komunista.
[6] U datom periodu, sa životne i istorijske scene, već su „otišli“ veliki srpski državnici i političari, poput kralja Aleksandra I Karađorđevića 1934. godine, Nikole Pašića 1926. godine, dok su se drugi, poput LJube Davidovića ili Ace Stanojevića, nalazili u veoma odmaklom životnom dobu.
Ostavi komentar