Autor: msr Srđan Graovac, istoričar
Tokom raspad Jugoslavije, devedesetih godina prošlog veka, u tom za njega nesrećnom XX stoleću, srpski narod je preživeo treću nacionalnu katastrofu. Prvi i Drugi svetski rat demografski su ostavili poražavajuće posledice po srpski etnički korpus. U vreme Velikog rata masovno je stradalo stanovništvo Kraljevine Srbije, koja je prema podacima Konferencije mira u Parizu iz 1919. godine, izgubila 1.247.435 ljudi. Tačnije, preko 28% od celokupnog broja stanovnika popisanih 1914. godine. Iako je tada i biološki opstanak srpskog naroda bio ugrožen, posebno zbog činjenice da je u visokom procentu stradalo reproduktivno muško stanovništvo, Srbija je preživela i demografski se oporavila. Međutim, trajne posledice ipak su ostale. Danas, da nije bilo te katastrofe, Srbija bi verovatno imala nekoliko miliona stanovnika više.
Druga demografska katastrofa zadesila je Srbe tokom Drugog svetskog rata, kada je u zločinačkoj okupatorskoj NDH počinjen genocid nad srpskim življem. Stotine hiljada prekodrinskih Srba tada je na najsvirepiji način likvidirano u jasnoj nameri ustaškog režima da ih biološki istrebi i zatre sam trag da su na tom prostoru ikad postojali. Srbi su preživeli i tu katastrofu, ali su posledice ponovo bile tragične i trajno su se odrazile na demografsku sliku današnje Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Kao što je tokom Prvog svetskog rata značajno smanjen biološki potencijal srpski živalj istočno od Drine, tako se tokom Drugog svetskog rata gotovo identičan scenario ponovio zapadno od te reke.
Međutim, ono što je nepobitna činjenica da ni jedna od tih katastrofa nije zauvek zbrisala srpski etnos sa njegovih vekovnih ognjišta. Da, bilo je pojedinih teritorija na kojima su Srbi posle tih zločina iščezli ili postali manjina, ali su u najvećoj meri sačuvali svoje etnički prostor. Međutim, tokom krvavog raspada Jugoslavije devedesetih godina prošlog veka, situacija se potpuno promenila. U tim ratovima Srbi su značajno manje stradali u odnosu na oba prethodna velika svetska sukoba. Ukupne srpske žrtve se broje u desetinama hiljada i to mahom stradalih u BiH. Međutim, ovaj put Srbi su potpuno etnički počišćeni sa najvećeg dela teritorija na kojima su vekovima živeli, poput Like, Dalmacije, Korduna, Banije, Zapadne Slavonije, Visoke Krajine. Upravo ta činjenica nam dozvoljava da stradanje srpskog naroda iz devedesetih uporedimo sa onim iz četrdesetih godina prošlog veka ili sa onim iz perioda 1914–1918. godine.
Posebno je u toj priči tragična sudbina Srba u Hrvatskoj. Naroda koji je vekovima opstajao na tim prostorima i to neretko u gotovo neizdrživim okolnostima, trpeći brojne pogrome, ali uporno čuvajući svoja ognjišta. Uvek je važno istaći da netrpeljivost između Srba i Hrvata nije nastala juče, niti u XX veku kada je eskalirala do neslućenih razmera, već njenu genezu možemo pratiti od XVI veka. Tačnije od formiranja Vojne krajine ili Vojne granice u Habzburškoj monarhiji sa ciljem da bude prva linija odbrane Dunavske monarhije od najezde osmanlijskih osvajača. U toj Krajini žitelji su imali posebne privilegije dobijene od Bečkog dvora, a sa ciljem da se zadrže na tom prostoru i budu vojnici na isturenoj liniji odbrane Habzburške carevine. Pomenute povlastice ogledale su se u tome da će ti vojnici, krajišnici, biti oslobođeni feudalnih obaveza, odnosno da će za svoju službu na granici carstva dobiti zemlju kako bi izdržavali i sebe i porodice. Naravno da to nije bilo u skladu sa težnjama lokalne feudalne gospode koja je priželjkivala razvojačenje vojne granice, kao i uključivanju tog prostora i stanovništva u feudalni sistem carstva. Sticanje lične koristi kroz prikupljanja poreza od krajišnika predstavljao je ključni cilj tamošnjeg plemstva.
Pošto su krajišnici većinski bili pravoslavni Srbi, a feudalna gospoda katolici, netrpeljivost je već tada izdignuta na još jedan nivo i to verske netolerancije. Zato, pored delovanja plemstva, nikako ne treba zanemariti ni uticaj Vatikana na produbljivanje jaza između pravoslavnih Srba i katolika na tom prostoru. Katolička crkva, koja je po svojoj prirodi misionarska i u večitoj borbi za „duše vernikaˮ, u pravoslavnim Srbima videla je nevernike koji uzgred odbijaju da plaćaju desetinu katoličkom kleru. Za njih nije bilo dileme, to pitanje moglo je biti rešeno na samo jedan način, prevođenjem Srba u katolicizam. Inače, svoju netrpeljivost prema Srbima, feudalna gospoda i katolički kler, prenosili su i na siromašno seosko katoličko stanovništvo. Sama činjenica da su Srbi Krajišnici oslobođeni feudalnih obaveza stvarala je zavist kod većine lokalnih zavisnih seljakaka, koji su roptali pod nametima plemstva i crkve. Samim tim, ta posejana mržnja od strane najviših staleža habzburškog društva, naišla je na plodno tle i postala je sveprisutna i kod običnog siromašnog katoličkog sveta.
Pomenute okolnosti suštinski se bitnije nisu promenile ni u XX stoleću. „Vek nacijaˮ nije predstavljao period kada se položaj srpskog naroda u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji mogao bitnije popraviti. Bilo je to vreme rađanja i ekspanzije velikohrvatskog nacionalizma, utemeljenog na ideji hrvatskog istorijskog i državnog prava, koje je razradio i vatreno zastupao pravaški vođa Ante Starčević. Hrvatska politička elita predvođena Starčevićem, koga mnogi u Hrvatskoj danas smatraju „ocem nacijeˮ, zauzela je beskompromisan stav da na prostoru istorijske Hrvatske može postojati samo jedan, hrvatski, politički narod. Srbi su svođeni na nivo pravoslavnih Hrvata i negirana im je zasebna etnička pripadnost, što je za nacionalno osvešćeni srpski etnički korpus bilo apsolutno neprihvatljivo. U tim šovinističkim hrvatskim političkim krugovima Srbi su doživljavani kao opasnost po realizaciju velikonacionalne ideje. Odnosno, oni su bili neko ko se protivi nezavisnoj hrvatskoj državi i neko ko je uzurpirao dobar deo njihove istorijske i nacionalne teritorije. Upravo je tu bečki dvor pronalazio prostor za svoje delovanje. Vodeći se još onom čuvenom rimskom maksimom „zavadi pa vladajˮ, vladajući krugovi Habzburške monarhije radili su na raspirivanju međunacionalne mržnje, usmeravajući Srbe i Hrvate jedne protiv drugih i izvlačeći iz tako kreirane stvarnosti političku korist. Za raznorodnu Habzburšku monarhiju su svi nacionalni pokreti, pa samim tim i hrvatski i srpski, predstavljali opasnost po opstanak. Samim tim, njihovo suzbijanje spadalo je u sam vrh prioriteta vlade u Beču. Kada je trebalo delovati protiv hrvatskog separatizma, bečki dvor je računao na Srbe kojim je nezavisna hrvatska država, odlučna da im negira nacionalnu posebnost, bila gora opcija čak i od mrske Habzburške monarhije. Sa druge strane, kada se trebalo suprotstaviti srpskim nacionalnim težnjama, onda bi se organizovali masovni pogromi nad srpskim življem širom Hrvatske, Slavonije i Dalmacije u čemu bi Hrvati odigrali ključnu ulogu.
Pojedini glasovi razuma, koji su ukazivali na pogubnost isključivosti kako u hrvatskoj tako i u srpskoj politici, bili su i više nego usamljeni, a obično i marginalizovani. Retki momenti saradnje poput zajedničke borbe protiv mađarskog hegemonizma u vreme revolucije 1848–1849. godine ostajali su u senci sveprisutnog nasilja. Prvi veći iskorak na planu saradnje Srba i Hrvata napravljen je stvaranjem Hrvatsko-srpske koalicije 1905. godine. Baza sporazuma počivala je na ideji da zajedničko jugoslovensko poreklo treba biti osnova na kojoj će se zahtevati preuređenje dualne Austrougarske monarhije na trijalističkim osnovama. Odnosno, izražena je zajednička težnja da Južni Sloveni dobiju svoju federalnu jedinicu preko koje će na najbolji način artikulisati svoje interese u zajedničkoj državi. Inače, zanimljivo je pomenuti da su hrvatske političke elite tada oberučke prihvatale ideju jugoslovenstva, pa su čak smatrale da bi ta južnoslovenska zajednica trebala biti uređena na unitarnim osnovama. Međutim, onda kada je, nakon Prvog svetskog rata, jugoslovenska ideja zaista i realizovana, iste te političke elite u Zagrebu postale su nepokolebljivi zagovornici federa-lizma, pa i konfederalnog uređenja. Očigledno im kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS) nije odgovarala, jer je u toj južnoslovenskoj državi srpski etnički korpus bio brojniji i dominantniji. Sa druge strane, jugoslovenska država u okviru Dunavske monarhije u kojoj bi Hrvati ostvarili premoć, pošto se predviđalo da bi Srbija i Crna Gora ostale van tog procesa južnoslovenskog objedinjavanja, bila im je i te kako prihvatljiva. Upravo iz te činjenice najlakše možemo zaključiti da je jugoslovenstvo za hrvatske političke elite bilo samo sredstvo za realizaciju velikonacionalnih ciljeva, odnosno, za stvaranje nezavisne hrvatske države.
Sa druge strane, kraljevina SHS, a kasnije Jugoslavija, za srpsku političku elitu predstavljala je ostvarenje nacionalnih ciljeva. Srbi su konačno bili oslobođeni i ujedinjeni u jednoj državi. Šire gledano, u okviru zajedničke države ujedinjeni su bili i Hrvati, Slovenci i jugoslovenski muslimani, ali to nije zadovoljilo i njihove nacionalne aspiracije. Hrvati su zato, kao drugi najbrojniji narod u Jugoslaviji i uz Srbe politički najuticajniji, postali predvodnici ideje federalizacije države i to po nacionalnom ključu. Nasuprot njima, stajali su najuticajniji srpski politički činioci, koji su postali gorljivi branitelji unitarizma i protivnici pravljenja unutrašnjih granica, koje bi ponovo delile srpski nacion. Upravo ovaj sukob, oko pitanja unutrašnjeg uređenja zajedničke države, predstavljalo je rak-ranu Jugoslavije. Za sve vreme njenog postojanja političke elite, bilo monarhističe, bilo komunističke Jugoslavije, nisu pronašle odgovarajući lek za ovaj problem. Samim tim, na koncu osamdesetih, kao i početkom dvadesetih godina XX veka pitanje unutrašnjeg uređenja poput „Damoklovog mačaˮ visilo je nad sudbinom Jugoslavije.
Po interese celokupnog srpskog naroda, pa tako i Srba u Hrvatskoj, posebno poguban bio je period nakon Drugog svetskog rata, kada je stvorena nova komunistička Jugoslavija. Naime, polazeći od stava Kominterne, a suštinski od narativa boljševičkih vlasti u Moskvi, da je Jugoslavija imperijalistička tvorevina u kojoj je srpska buržoazija podjarmila sve druge narode, KPJ je donela odluku da će se zemlja federalizovati. Na taj način, jugoslovenski komunisti prihvatili su načelo da je Jugoslaviju neophodno iznutra preurediti tako da se ni jedna nacionalna zajednica ne bi oseća ugroženo od strane najbrojnijih Srba. Tačnije, prihvaćen je stav da je za nestabilnost monarhističke Jugoslavije krivicu snosila velikosrpska hegemonija, koja će u novoj državi federalizacijom biti onemogućeno. U okviru FNR Jugoslavije stvoreno je šest republika, Srbija, Hrvatska, Slovenija, Bosna i Hercegovina, Makedonija i Crna Gora. Međutim, čak i takva Srbija, bez Crne Gore, Makedonije, BiH, koje su bile deo srpskog etničkog prostora, kreatorima nove Jugoslavije bila je prevelika. Zato je jedino komunistička Srbija dobila dve pokrajine na svojoj teritoriji, Vojvodinu i Kosovo i Metohiju. Bio je to princip najslikovitije objašnjen u maksimi „što slabija Srbija, to jača Jugoslavijaˮ.
U tako skrojenoj Jugoslaviji ni položaj Srba u Socijalističkoj republici Hrvatskoj nije mogao biti bolji. Uprkos genocidu koji su preživeli u NDH tamošnji Srbi nisu dobili svoju autonomiju, a kao satisfakcija dodeljen im je status konstitutivnog naroda SR Hrvatske. Iako su činili gro partizanskih jedinica tokom rata, pa su samim tim, brojčano bili zastupljeniji u okviru Komunističke partije Hrvatske (KPH) nego što bi se to procentualno moglo očekivati, njihova uloga u odlučivanju bila je simbolična. Ključni čovek KPJ u Hrvatskoj bio Ivan Stevo Krajačić, blizak Titov prijatelj, ali i hrvatski nacionalista sklon šovinističkim ispadima. Prema zapisima istoričara Vladimira Dedijera, Ivan Stevo Krajačić je predstavniku SR Srbije Radisavu Nedeljkoviću, neposredno nakon otkrivanja spomenika „Kameni cvetˮ u Jasenovcu 1966. godine poručio: „malo smo vas pobili u Jasenovcu!ˮ Upravo Krajačić, njemu bliski saradnici u Zagrebu, a kasnije i njegovi naslednici, suštinski su predstavljali nastavljače politike utemeljene na hrvatskom istorijskom i državnom pravu, što je postalo očigledno već pedesetih i početkom šezdesetih godina prošlog veka. Naime, tada im više ni federalna država nije odgovara, a sve otvorenije zastupali su ideju konfederalizacije Jugoslavije.
Eskalacija hrvatskog nacionalizma 1971. godine poznata kao Hrvatsko proleće, Masovni pokret ili Maspok, bila je najbolji dokaz da su hrvatski komunisti preuzeli nacionalni program hrvatskih građanskih stranaka iz vremena Habzburške monarhije ili monarhističke Jugoslavije. Stavovi tada izneseni od strane samog vrha komunista u Hrvatskoj, da je u Jugoslaviji ugrožen hrvatski jezik, da se Hrvatska ekonomski eksploatiše, da su Hrvati generalno u podređenom položaju u odnosu na druge narode u zemlji, da je neophodno da Hrvatska dobije što širu autonomiju, vojsku, pa čak i nezavisnost, suštinski su predstavljali kontinuitet sa višedecenijskom dotadašnjom hrvatskom politikom. Međutim, iako je taj talas masovnih protesta u Hrvatskoj utihnuo, nakon što se Tito obračunao sa tadašnjim hrvatskim komunističkim rukovodstvom smenjujući ih sa vodećih partijskih i državnih funkcija, njihove ideje su suštinski pobedile. Ustav iz 1974. godine je najbolja potvrda te teze.
Opozitnu grupaciju hrvatskim i slovenačkim komunistima koji su težili konfederalizaciji, zauzeo je Aleksandar Ranković, najistaknutiji jugoslovenski komunista iz reda srpskog naroda. Naime, Ranković je pre svega bio Jugosloven i u inicijativi hrvatskih i slovenačkih komunista ka „federiranju federacijeˮ video je opasnost po jedinstvo i opstanak zemlje. U sukobu između ove dve političke struje unutar Saveza komunista Jugoslavije (SKJ), poslednju reč imao je istinski gospodar situacije, Josip Broz Tito. Maršal i neprikosnoveni gospodar komunističke Jugoslavije podržao je političku eliminaciju Rankovića, na Brionskom plenumu 1966. godine, čime je ta federalistička frakcija unutar SKJ eliminisana. Zatim, nakon Maspoka, donet je ustav iz 1974. godine kojim je zemlja de fakto konfederalizovana i čime je trijumf hrvatske i slovenačke struje u SKJ bio potpun. Tim ustavnim rešenjem gro nadležnosti sa federacije prenesen je na republike kojima je garantovano pravo na samoopredeljenje do otcepljenja. Separatistima je na taj način dat vetar u leđa i stvoren je pravni osnov za raspad zemlje.
Sudbina Jugoslavije nije nikad u potpunosti zavisila od volje unutrašnjih činilaca. Ta zemlja je stvarana uz podršku velikih sila i uvek je imala važnu ulogu u međunarodnoj geopolitičkoj areni. Monarhistička Jugoslavija imala je zadatak da bude eksponent britanske i francuske politike na jugoistoku Evrope. Tačnije, da bude neko ko će suzbijati i ruski i nemački uticaj na Balkanu. Kroz Malu Antantu i Balkanski savez ta zemlja je revnosno ispunjavala svoju ulogu sve do Drugog svetskog rata kada je okupirana i razbijena. Nakon tog najvećeg oružanog sukoba u istoriji čovečanstva, a osim u periodu od 1945–1948. godine, Jugoslavija je ponovo dosledno obavljala svoju ulogu zemlje koja suzbija ruski, odnosno sovjetski uticaj na jugoistoku Evrope. Jugoslavija je tada predstavljala prvu zemlju koja je napustila komunistički blok i zadala mu snažan udarac u Hladnom ratu. Sve vreme tog sukoba između Istoka i Zapada Jugoslavija je predstavljala svojevrstan „bogat izlogˮ u kome su članice istočnog lagera mogle videti napredak koji ih čeka ukoliko napuste hegemone iz Kremlja. Isto tako, Jugoslavija je kroz Pokret nesvrstanih okupljala sve one zemlje koje su nastajale raspadom zapadnih kolonijalnih imperija i koje su prirodno gravitirale SSSR-u, a ne svojim donedavnim tlačiteljima iz NATO-a. Upravo taj pokret imao je ulogu da ih drži po strani u sukobu Istoka i Zapada, odnosno da ih spreči da ojačaju istočni blok.
Međutim, kada je rušenjem Berlinskog zida ozvaničen kraj Hladnog rata i trijumf Zapada, Jugoslavija je izgubila svoju ulogu u međunarodnoj areni. Rusi su bili na kolenima i nije više bilo potrebe za suzbijanjem njihovog uticaja, koji je na jugoistoku Evrope gotovo zamro. Sa druge strane Nemci su bili na strani pobednika i njima je pripadala uloga novog lidera Evrope. Samim tim, nestale su te spoljašnje stege koje su jugoslovenske narode čvrsto držale na okupu. Da stvar po sudbinu Jugoslavije bude još i gora Josip Broz Tito je 1980. godine preminuo. Time je sa političke scene nestala ličnost koja je predstavljala najjači kohezivni faktor unutar zemlje. U takvim okolnostima hrvatske političke elite, koje su sanjale ostvarenje hiljadugodišnjeg sna o nezavisnoj državi, dobile su krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina prošlog veka jedinstvenu šansu da svoj naum sprovedu u delo. Sa druge strane, Srbi u Hrvatskoj suočili su se sa realnom opasnošću da će skoro osam decenija nakon ujedinjenja biti istrgnuti iz države u kojoj su živeli sa svojim sunarodnicima.
IZVORI I LITERATURA
Dimić, LJ. (2018). Kako su sistematski uništavani Srbi u Hrvatskoj. Građanski rat u Hrvatskoj (1991–1995): Zbornik radova 14, Referati sa Naučnog skupa povodom 100-godišnjice od osnivanja Kraljevine SHS sa posebnim osvrtom na temu Srpska Krajina u Jugoslaviji i Hrvatskoj, Beograd, str. 255–258.
Jović, B. (2016). Kako su Srbi izgubili vek: tragična sudbina Srba u zajedničkoj državi, Službeni glasnik, Beograd.
Krestić, Đ. V. (2002). Genocidom do velike Hrvatske, Gambit, Jagodina.
Krestić, Đ. V. (1995). Državno i istorijsko pravo Hrvatske – osnov sukoba sa Srbima, Zbornik Matice srpske za istoriju 51, Novi Sad, str.7–20.
Novaković, K. (2019). Srbi u Dalmaciji i Primorju. Srpsko kulturno društvo „Zoraˮ, Beograd, Knin.
Ostavi komentar