Sukob crkve Carigrada i Moskve

Autor: Željko Injac, novinar

Majka crkva svim crkvama je patrijaršija u Jerusalimu. Iz Izraela se hrišćanstvo raširilo po celom svetu. Prvi hrišćani bili su Jevreji. Bogatstvo jevrejske verske tradicije prelilo se u hrišćanstvo.

Jevrejska dijaspora u Rimskom carstvu bila je daleko brojnija od stanovništva u samom Izraelu. Ukupan broj Jevreja u Rimskom carstvu u prvim vekovima hrišćanstva se procenjuje negde do 7 miliona, od čega oko 7% u Izraelu.

Procenjuje se da je jedna trećina Jevreja bila prijemčiva za hrišćanske ideje. Taj izlazak iz rabinske verske tradicije i prelazak u hrišćanstvo bio je ozbiljan udarac za jevrejstvo širom Rimskog carstva jer sinagoga nije prihvatila hrišćansko učenje kao deo jevrejske verske tradicije i ubrzo su svi oni koji su postali hrišćani bili odbačeni od sinagoge, a potom i od svog naroda.

Hrišćanska ideja Novog zaveta kao Novog Izraela držala je u uverenju prve hrišćane, koji su dolazili iz jevrejstva, da će njihov verski i nacionalni identitet nastaviti da postoji i u „novim okolnostima“. Ipak, to se nije dogodilo. Tome u prilog govori i svedočenje Svetog pisma Novog zaveta o prvom crkvenom saboru u Jerusalimu, na kome se zapravo odlučivalo u kojoj meri je neophodno sačuvati sve one verske forme koje su činile identitet jevrejstva. Ideja apostola Pavla, jevrejskog nacionaliste do hrišćanstva, bila je presudna na ovom saboru. Pavlova ideja otvorila je vrata Novog zaveta za sve one narode koji dolaze iz mnogoboštva, jer pred njih nije postavljala zahteve ispunjavanja religiozne forme jevrejske tradicije, no istovremeno je to bio problem za same Jevreje hrišćane. Upravo zbog toga, već na tom prvom crkvenom saboru, dolazi do ozbiljne polemike i sukoba stavova njegovih učesnika, tj. prvih apostola. No, Pavlova ideja pobeđuje.

Pavlovo odbacivanje rabinske tradicije nije slučajno. Helenistička kultura (arhaično: jelinska kultura) na prostoru Izraela bila je prisutna još od Aleksandra Makedonskog. Deo jevrejskog naroda već je uveliko bio helenizovan. Iako je otpor helenizaciji bio žestok, pa je čak doveo i do Makavejskog ustanka, prilikom čega je rabinska verska tradicija našla uporište u nacionalnom pokretu i izvesnoj meri ga i podsticala, što je kao posledicu imalo stvaranje judejske države na čijem čelu je bila dinastija ustanika čiji monarh je istovremeno obavljao i ulogu prvosveštenika, ipak je helenizam na kraju preovladao. I pored jevrejske upornosti i istrajnosti u očuvanju svog autentičnog načina života i svoje specifične kulture, kojoj je temelj bio u veri, kultura Grka je na kraju postala dominantna, kako u celom Rimskom carstvu, tako i u njegovoj sirijskoj provinciji kojoj je Izrael pripadao. Oslanjajući se na tu kulturu, Pavle je uspešno izvršio svoju misionarsku delatnost. Da je na saboru u Jerusalimu odlučeno drugačije, odnosno, da se poslušao Petar i drugi apostoli koji su buli na njegovoj strani, i da se pokušala sačuvati rabinska tradicija i nacionalni judejski identitet, najverovatnije je da hrišćanstvo nikad ne bi odmaklo dalje od Izraela, niti bi uspelo da postane svetska religija jer bi ostalo zarobljeno u usko nacionalnim okvirima, tj. ne bi nikad postiglo tu širinu i univerzalnost koju je pružala helenska kultura.

Helenizam i helenska kultura od tog vremena postaju nerazdvojni deo hrišćanstva. Grci su u pravu kada gordo tvrde da je hrišćanstvo nezamislivo bez helenske kulture, bez helenizma. Hrišćanstvo je helenizovano da bi potom hristijanizovalo celokupno područje koje je pripadalo helenskoj kulturi. Prvi vekovi hrišćanstva pokazuju da je apostol Pavle bio u pravu. Helenizovano hrišćanstvo jezikom helenske kulture prenosi ideje Isusa iz Nazareta celom Rimskom carstvu i te ideje lako bivaju prihvaćene jer su razumljive pripadnicima helenske kulture, pošto su im saopštavane na njima razumljivom grčkom jeziku, na način na koji su tadašnji umni ljudi filosofi, danas bi se reklo intelektualci, govorili. Hrišćanske apologete koriste se jezikom helenske filosofije. Kroz formu helenske kulture plasira se hrišćanski sadržaj.

Vremenom Grci postaju većina u crkvi. Savremeni grčki teolozi naročito vole da naglase da se u crkvi pojavila „svest da je budućnost hrišćanstva konačno vezana za helenizam“. Da, istina, helenizam i hrišćanstvo bili su u izvesnoj simbiozi ili simfoniji, kao što je, uostalom, to bila i rimska država. No, niti su helenska kultura, niti rimska država same po sebi bile cilj hrišćanstvu, nego uvek i samo sredstvo za misiju spasenja na koju je Hristos poslao apostole.

Naravno da je helenizam ostavio trajan pečat na hrišćanstvo, naročito na istočno pravoslavno, ali on sam po sebi ne znači ništa osim jedne etape u istoriji Evrope. Pravoslavno hrišćanstvo može da postoji i bez helenizma, kao što može da postoji i bez rusizma i bez srbizma. Kao što, recimo, danas pravoslavno hrišćanstvo postoji bez jevreizma, iako je poteklo iz Izraela.

Suština starog helenizma od Aleksandra Makedonskog pa kasnije do Vizantije jeste u njegovoj univerzalnosti, u kosmopolitizmu. I sama vizantijska imperija je po svom karakteru kosmopolitska, univerzalna, vaseljenska, ne nacionalna. U tome i jeste bila njena privlačna moć, pored jake ekonomije i državnog uređenja koje je opstajalo vekovima.

Stanovnici Vizantije sebe nazivaju Romejima, ne Grcima. Za njih je Vizantija (naziv koji je nastao kasnije po gradu Vizantionu) zapravo Drugi Rim, Rimska država. Drugi Rim je ujedno i simbol hrišćanstva. To nije drugi paganski Rim, već drugi hrišćanski Rim, pošto je prvi propao neslavno, propao i kao paganski i kao hrišćanski grad i centar države.

Izmeštanjem sedišta Rimske imperije u Konstantinopolj nije se samo napravio otklon od loše državotvorne politike koja je dovela do propasti Rima, već i od paganskog nasleđa, radi jačeg učvršćivanja hrišćanskog temelja novo/stare imperije. Naravno da su primarni bili geopolitički razlozi, ali i ovi drugi – verski i kulturološki bili su jednako bitni.

Kasnija identifikacija Grka sa vizantijskom kosmopolitskom imperijom, dakle, ne nacionalnom, nego kosmopolitskom, posledica je nesnalaženja u novim istorijskim okolnostima turskog ropstva. To je prvenstveno psihološka identifikacija, ali sa političkim, kulturološkim i religijskim posledicama. Na neki način, to je izraz i očaja i nemoći. Otomanska imperija preuzela je gotovo čitavu formu Vizantije. Nije to bilo prosto osvajanje teritorija Vizantije, nego upravo i preuzimanje načina upravljanja tom teritorijom. Evropski deo Vizantije koji su Turci zauzeli nazvali su Rumelija, što zapravo znači zemlja Rimljana – Romeja. I sami Turci bili su svesni da su od zauzimanja Carigrada zapravo oni naslednici Vizantije u državnom smislu, naravno, ne i u verskom. Na kraju su u evropskom delu Turske većinsko stanovništvo činili pravoslavci, koji i sami u početku Carigrad i sultana doživljavaju gotovo na identičan način kao što su prethodno doživljavali vizantijskog vasileosa koji stoluje u Carigradu.

„Vrlo je karakteristično da čak i grčki jerarsi, kad govore o jelinizmu, imaju u vidu ne toliko hrišćanski jelinizam Vizantije koliko drevno-helensku kulturu Platona i Pitagore, Homera i atinsku demokratiju – kao da biti Grk znači biti skoro isključivi naslednik i nosilac toga jelinizma“, ističe Šmeman.

Objašnjavajući značaj Carigrada za pravoslavni svet, Šmeman sasvim tačno definiše u čemu je zabluda savremenog grčkog vizantizma:

„Ovdje je važan ne Konstantinopolj kao vaseljenski centar jedinstva i saglasnosti, no Konstantinopolj kao takav, vaseljenski presto kao nosilac i čuvar jelinizma. NJegovo prvenstvo se sada pripisuje samoj suštini (esse) Crkve, postaje samo po sebi nota Ecclesiae. Eklisiološka formula: postoji Konstantinopolj, kome je Crkva poverila vaseljensko prvenstvo, postaje: neophodno je da postoji Konstantinopolj. No tragična dvosmislenost te postavke nalazi se u tome što Patrijarh, čija je funkcija da svedoči o vaseljenskosti Crkve, da bude čuvar hrišćanskog jelinizma koji sprečava svaku pojedinu Crkvu da se potpuno poistoveti s nacionalizmom, – istovremeno je za jednu posebnu naciju nosilac i simvol upravo njenog nacionalizma. Vaseljensko prvenstvo postaje prvenstvo Grka. Za Grke, koji su se postepeno našli u plijenu poistovećenja vizantijskog sa grčkim, s nacionalnom i čak etničkom ulogom vizantinizma, svaki pokušaj ustanovljenja političke i crkvene nezavisnosti od Imperije od strane Slovena, ili Arapa, ili Rumuna – značio je skoro automatski opasnost za jelinizam, pokušaj uništenja Grka i njihovog prvorodstva unutar Pravoslavlja. Oni nikad nijesu uspjeli da shvate da suštinsko jedinstvo pravo slavnog svijeta nije ni nacionalno, ni političko, čak ni jurisdikciono, nego upravo jedinstvo hrišćanskog jelinizma, pravoslavnog ovaploćenja prvobitnog hrišćanskog predanja. Oni to nijesu shvatili zato što su poistovetili hrišćanski jelinizam s jelinizmom, tj. sa grčkom nacionalnom i etničkom ličnošću.
Razne autokefalije darovane u toku i posle vizantijskog perioda bile su ustupci i prilagođavanja a ne priznanje nečeg normalnog, nečega što odgovara novom stanju, slično tome kao što je priznanje imperijalne Crkve odgovaralo prethodećem stanju – hrišćanskoj Imperiji. Budući da u grčkom religioznom nastrojenju uma nije bilo mjesta za to novo stanje, onda je ono u stvarnosti posmatrano kao nešto slučajno i privremeno. To je bio razlog da nijedna autokefalija nije bila data slobodno, već je uvek bila rezultat borbi i pregovora. Takođe, iz istog razloga, princip autokefalnosti, koji predstavlja osnovni princip sadašnjeg ustrojstva Crkve, još ni dan-danas nije potpuno shvaćen od strane grčkih oficijalnih crkvenih krugova, kako u njegovom početnom stadiju (pravo davanja autokefalnosti) tako i u njegovoj modalnosti (posledice koje iz njega proizilaze za međucrkvene odnose)“.

Taj nesporazum između poimanja helenizma u crkvi i njegove uloge i, naravno, geopolitičke prilike, dovele su do oštrih konfrontacija između Carigradske i Moskovske patrijaršije.

Koliko je teško Carigradu bilo da daje autokefalije drugim pomesnim crkvama, najbolje svedoči dobijanje autokefalnosti Srpske crkve. Iako su okolnosti za pravoslavnu crkvu na Balkanu bile više nego teške – brojne jeresi, jak bogumilski pokret, krstaško osvajanje Carigrada i uspostavljanje Latinskog carstva, ipak vaseljenski patrijarh, kada je davao autokefaliju Srbima, uslovio je Svetog Savu da se srpski arhijereji moraju isključivo rukopolagati u Carigradskoj patrijaršiji. Sveti Sava odbija taj uslov, veoma jednostavno i racionalno obrazlažući da je to gotovo nemoguće (naročito u ono vreme), jer se mora ići peške kroz nesigurna područja hiljadama kilometara, da bi neko bio rukopoložen.

Ruska crkva postoji od pokrštavanja Kijevske Rusije za vreme velikog kneza Vladimira (988), ali je gotovo 500 godina bila tek mitropolija u okviru Vaseljenske patrijaršije. Autokefalnost stiče uoči pada Carigrada (1448), kada je već i Rusima i Grcima bilo jasno da Carigrad neće opstati, a cela vizantijska država je bila gotovo svedena samo na taj jedan grad. Prošlo je više od 100 godina dok ruska mitropolija nije podignuta na dostojanstvo patrijaršije.

Dakle, Rusima je trebalo preko 100 godina da shvate da Vizantija više ne postoji i da Carigrad više nije ono što je bio vekovima ranije. Tada se kod Rusa rađa ideja Trećeg Rima.

„Dva Rima padoše, a treći stoji, i četvrtoga neće biti“ – ovo je rečenica monaha Filoteja koji je u svojoj poslanici prvi „patentirao“ ideju Moskve kao Trećeg Rima. Ideja Trećeg Rima je pre izraz istorijskih okolnosti nego ruska želja za dominacijom u pravoslavnom svetu. Jednostavno, sve pravoslavne patrijaršije u vreme Ivana Groznog su se našle pod okupacijom, sem ruske. Jedina slobodna pravoslavna zemlja bila je Rusija, koja u to vreme postaje carevina i čija crkva se diže na rang patrijaršije.

Od pada Carigrada i uspona Rusije zaista više nije bilo ni jedne druge države sem Rusije koja bi mogla da zaštiti interese pravoslavne crkve u svetu. Rusija je to i činila. Konstantinovska era za pravoslavlje je završena padom Carigrada, istina – i malo ranije jer je Carigrad u poslednje vreme svog postojanja bio previše nemoćan. Konstantinovska era je pomogla razvoju i širenju hrišćanstva, ali je, s druge strane, vezala pravoslavne crkve za državu, što je u periodu koji je potom nastupio bio ozbiljan problem za te crkve jer države u kojima su se nalazile više nisu bile hrišćanske. Taj problem pravoslavnih crkava je prisutan i danas.

Ideja Moskve kao Trećeg Rima posle Ivana Groznog je zamrla, da bi oživela ponovo u drugoj polovini 19. veka kod ruskih panslavista. No, ta ideja nikad nije razvijena u onoj meri u kojoj je vizantizam bio prisutan kod Grka. I danas kada je Rusija ponovo ozbiljna i samostalna država, ta ideja je prisutna samo u uskom krugu ruskih nacionalista i delimično u crkvenim krugovima.

Nakon revolucije Rusija je pošla nekim sasvim drugim istorijskim putem. Zapravo se može reći da je prestala da postoji. Carska hrišćanska Rusija, zaštitnica pravoslavnih naroda i pokroviteljka pravoslavnih svetinja od Izraela, preko Balkana pa do Aljaske, dolaskom boljševika na vlast jednostavno je nestala.

Pravoslavni narodi su se ponovo obreli u okolnostima sličnim onima za vreme turskog i tatarskog ropstva, „bez iđe ikoga“. Period 20. veka je za pravoslavnu crkvu bio najsličniji periodu prvih hrišćanskih vremena, a zapravo još sličniji događajima opisanim u Apokalipsisu svetog apostola i jevanđeliste Jovana.

Komunisti boljševici su gotovo zatrli Rusku crkvu, a državu su unakazili do neprepoznatljivosti. Tek dolaskom Staljina na vlast, koga pojedini ruski nacionalstaljinisti smatraju svecem, Ruska crkva ponovo oživljava, a komunistički teror malo jenjava.

Odsustvo uticaja ruske crkve i države osetili su svi pravoslavni narodi, bez obzira na njihovu naklonjenost ili nenaklonjenost Rusima. Srpska crkva i država su nakon Oktobarske revolucije potražile zaštitu kod Anglosaksonaca. U periodu pre Prvog svetskog rata i između dva svetska rata čak je postojala ideja kod pojedinih naših klirika o ujedinjenju sa Anglikanskom crkvom. No od Anglosaksonaca, koji se čvrsto drže ideja Dizraelija da su Srbi mali Rusi na Balkanu, dobili smo to da budemo topovsko meso u oba svetska rata i da budemo prepušteni genocidu od strane klerofašista, čije naslednike danas isti ti Anglosaksonci bezrezervno podržavaju.

Grci su se takođe pokušali osloniti na Britaniju, pa su nakon nepotrebnog rata sa Turskom, dobili kao „poklon“ masovno proterivanje grčkog stanovništva iz Male Azije. Vaseljenska patrijaršija u svom nikad dosanjanom snu o obnovi Vizantije i dalje se oslanja na Anglosaksonce, po cenu izazivanja svepravoslavnog raskola.

Geopolitika Zapada je uvukla Vaseljensku patrijaršiju, ne bez njene volje, u otvoren sukob sa Moskvom. Helenizam koji je u prvim vekovima hrišćanstva bio koristan za crkvu, danas se od strane Zapada koristi za izazivanje razdora u pravoslavnom svetu.

Može se konstatovati da su stavovi Ruske i Carigradske patrijaršije oko prava prvenstva u pravoslavlju nepomirljivi. Gubitak položaja Trećeg Rima početkom 20. veka, kako je sebe doživljavala Rusija i Ruska crkva po padu Vizantije, značajno je uticao na jačanje aspiracija Carigrada poduprtog anglosaksonskim interesima i geopolitičkim ciljevima. Danas su odnosi još zaoštreniji između ove dve patrijaršije. Slobodno se može reći da su u sukob Ruske i grčkih crkava umešani i geopolitički interesi NATO pakta. Izuzev Rusije, sve ostale pravoslavne crkve su na teritorijama pod direktnom ili indirektnom kontrolom Zapada.

Aspiracije Carigrada i Zapada su se poklopile – stavljanje pod kontrolu svih pravoslavca, jer ukoliko Zapadu to pođe za rukom preko Carigrada, prodor NATO-a na istok prema Rusiji je značajno olakšan i to bez ispaljenog metka. To na duže staze znači uticaj preko druge najmoćnije ruske institucije posle države, na ruski narod.

Proračunatost Zapada je očigledna jer ukoliko im ne uspe stavljanje ruskih pravoslavaca pod kontrolu Carigrada, što je malo izvesno u ovom momentu, za anglosaksonske interese nije loša opcija ni raskol koji bi podelio pravoslavni svet na ruski i ostali. Dakle, ako bi se desio raskol, korist za Zapad je u tome što bi na ovaj način bila predupređena neka buduća pravoslavna solidarnost u slučaju otvorenog konflikta s Rusijom. U tom svetlu treba gledati i razne evropske rezolucije i druga režanja Zapada na Srpsku crkvu i optužbe na račun Srpske crkve da je, ni manje ni više, ispostava ne Ruske crkve, nego ruske države, što je krajnje neozbiljno i besmisleno.

Raskol ili, pak, ozbiljnije zahlađenje odnosa između Rusije i drugih pravoslavnih naroda, značajno bi pacifikovao NATO pravoslavce, odnosno one narode čije su države u NATO alijansi.

Ideja Moskve kao Trećeg Rima nikada nije bila prihvaćena od strane grčkog pravoslavlja. Ne može ni biti prihvaćena jer za Grke je helensko pravoslavlje i dalje najizvornije, Carigrad (iako turski) i dalje je Drugi Rim. Tu i tamo ideja je imala prođu kod Srba, Bugara i drugih pravoslavaca. Recimo, zastupljenija je kod američkih pravoslavaca koji su je prihvatili pod uticajem Ruske zagranične crkve i ruskih migranata, nego u samoj Rusiji. No, i pored toga Ruska crkva je daleko najbrojnija u celom pravoslavnom svetu i kao takva je viđena od strane ostalih pravoslavaca, pa i od ostalih hrišćana, kao najmoćnija pravoslavna crkva.

No, obe crkve – i Moskovska i Carigradska – imperijalne su crkve. Takođe, obema crkvama nedostaje ta nekadašnja imperija – Grcima Vizantija, Rusima carska Rusija. NJihov sukob je zapravo sukob imperijalnih ambicija nepostojećih imperija. Grci su oslonjeni na Zapad, a Rusi na svoju brojnost, i to su im u ovom momentu glavni argumenti, eklisiološki su tek u drugom planu.

Pored toga, Grci imaju ozbiljan problem i sa svim ostalim pomesnim crkvama zbog načina na koji doživljavaju hrišćanski helenizam kao neku svoju supremaciju nad ostalima. Rusi imaju geopolitički problem jer su od strane Zapada uvučeni u sukobe sa okolnim narodima, od kojih su Ukrajinci i Gruzini pravoslavci. Autoritet i jednih i drugih zbog svega ovoga postepeno opada u pravoslavnom svetu.

Pre skoro 1000 godina iz sličnih pobuda je došlo do velikog raskola na istočno i zapadno hrišćanstvo. Zahvaljujući Francima, Prvi Rim je ponovo postao politički značajan. Dva duhovna i politički jaka Rima nisu mogla egzistirati paralelno. Da li će se istorija ponoviti i u slučaju Moskve i Carigrada – ostaje da se vidi, no sve su prilike da se ide u tom pravcu.