Autor: Jovanka Simić, novinarka
Istovetno kao i 1920. godine kada se sveštenstvo rascepkane Srpske pravoslavne crkve okupilo i vozom iz Beograda doputovalo u Sremske Karlovce na svečanost povodom ponovnog sjedinjavanja i vaspostavljanja drevne Pećke patrijaršije, priželjkivanog u prethodne 154 godine, NJegova svetost Patrijarh srpski Porfirije sa arhijerejima 14. maja ove godine, vozom je prispeo u sremskokarlovačku stanicu na dvodnevnu sabornu svečanost povodom 100 godina od tog zlatnim slovima ispisanog istorijskog datuma.
O značaju jubileja svedočilo je i prisustvo nekoliko hiljada ljudi na centralnom trgu u Sremskim Karlovcima kojima se patrijarh Porfirije obratio sa balkona vladičanskog dvora Eparhije sremske sa porukom da je „u svim nevoljama, nedaćama i stradanjima Srpska pravoslavna crkva delila i radosti i tuge vascelog srpskog naroda a Patrijaršija srpska je bila i ostala simbol narodnog jedinstva i onda kada je državno ustrojstvo i jedinstvo bilo razbijeno“.
Namera je bila da stogodišnjica obnove Patrijaršije bude svečano proslavljena kada joj je bilo i vreme – 12. septembra 2020. u Patrijaršijskom dvoru u Sremskim Karlovcima, upravo u onom prostoru i na onaj dan kada se pre tačno jednog veka i dogodila. No,viša sila, pandemija, rastegla je jubilej na 102 godine,kao da je namerno čekala što dramatičniji trenutak – da čovečanstvo još jednom zarati, a patrijarh sa Bosfora, Vartolomej, neočekivano blagoslovi izdvajanje makedonske crkve iz okrilja SPC.
Od nezakonitog i nasilnog ukidanja Pećke Patrijaršije 1766. godine, Srpska pravoslavna crkva bila je podeljena u mitropolije i episkopije u granicama različitih država, ali se i u tim uslovima svaka crkvena organizaciona jedinica starala da očuva duhovni i nacionalni identitet svoje pastve, neprestano razgorevajući plamen nade da će se svi pravoslavni Srbi ponovo sabrati pred tronom srpskog prosvetitelja, svetitelja Save.
Na početku 20. veka, do Balkanskih ratova, srpski narod živeo je u četiri države – u Kraljevini Srbiji, Kraljevini Crnoj Gori, Austrougarskoj i pod turskom vlašću u Staroj Srbiji i Makedoniji. Srbi su imali šest odvojenih, pokrajinskih crkava, od kojih su tri bile autokefalne – u Srbiji (Beogradska mitropolija), Crnoj Gori (Crnogorsko-primorska mitropolija) i u Austrougarskoj (Karlovačka mitropolija).
Crkva u Staroj Srbiji i Makedoniji bila je pod upravom Vaseljenske patrijaršije i zavisila je od carigradskog patrijarha, dok je crkva u BiH bila samoupravna i samo je nominalno zavisila od njegovog autoriteta. U Dalmaciji bila je u sastavu Bukovinsko-dalmatinske mitropolije. Od ukidanja autokefalnosti Srpske patrijaršije sa sedištem u Peći, kontinuitet srpskih autokefalnih tradicija nosile su Karlovačka i Cetinjska mitropolija.
Karlovačka mitropolija bila je važan centar okupljanja pravoslavnih u zemljama Habzburga, pošto je crkvenu autonomiju dobila od pećkog patrijarha Kalinika, a svoj položaj prema državi uredila na osnovu carskih privilegija koje je dobio srpski narod.
Pobeda u Velikom ratu i stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1. decembra 1918. godine bili su glavna državno-politička pretpostavka da se rascepkane crkvene oblasti srpskog naroda ujedine u obnovljenu Srpsku patrijaršiju. Pravoslavno stanovništvo činilo je relativnu većinu u novostvorenoj državi. Popis iz 1921. godine pokazao je da su oni bili najbrojnija verska zajednica. Predstavljali su čak 46,6 odsto ukupnog stanovništva.
Ujedinjenje SPC i obnova Pećke patrijaršije dobro je razrađeno na četiri preliminarne konferencije, održane u Sremskim Karlovcima i Beogradu od 1918. do 1920. godine. U Sremskim Karlovcima je 18/31. decembra 1918. godine održana prva konferencija svih srpskih episkopa pod predsedavanjem arhiepiskopa beogradskog i mitropolita Dimitrija. Tada je doneta istorijska odluka da se proglasi ujedinjenje svih lokalnih crkava. Pročitana je odluka Svetog Sinoda Karlovačke mitropolije u kojoj se saglašava sa objedinjavanjem svoje crkvene oblasti sa ostalim srpskim crkvenim oblastima u novostvorenoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, zarad uspostavljanja crkvenog jedinstva.
Uspostavljen je privremeni Odbor, kome je povereno da pripremi sve za privremenu organizaciju ujedinjene Crkve, do njenog konačnog ujedinjenja. U članstvo Odbora izabrani su : mitropolit tuzlanski Ilarion u svojstvu predsednika a članovi su bili: episkop temišvarski Georgije, episkop niški Dositej, episkop dalmatinsko-istrijski Dimitrije i episkop Ilarion, arhidijecezalni vikar i sinodalni kancelar.
Molbom saborskoj konferenciji obratio se episkop iz Budima dr Georgije (Zubković) apelujući da se umoli Vlada Kraljevine SHS da svojim autoritetom posreduje te da se međunarodnim ugovorima zajemči jerarhijsko jedinstvo SPC, kao i materijalno osiguranje crkveno prosvetnog života i za delove Budimske episkopije koja se sa episkopskim sedištem u Budimu našla izvan prostora ujedinjene Crkve i države.
Osim Budimske eparhije, izvan državnih granica su ostala još dva važna centra Zadar i Temišvar kao i manji deo Vršačke eparhije. Episkop temišvarski dobio je saglasnost crkveno-državnih vlasti da svoje sedište premesti u Veliku Kikindu. Izvan granica ostali su Skadar i njegova okolina, kao i pravoslavne crkveno-školske opštine i ustanove u Beču, Rijeci, Trstu, Peroju, Americi i Kanadi.
Mitropolit Dimitrije dobio je punomoćje da uputi predstavku Vaseljenskoj patrijaršiji za vaspostavljanje Srpske patrijaršije a odlučeno je da mitropolit i u ime svih arhijereja umoli Vladu Kraljevine SHS da diplomatskim putem pomogne crkveno ujedinjenje. Jedan od zaključaka glasio je da se više bogoslovija okupi u Duhovnu akademiju za školovanje novih teoloških kadrova. Crkva je u Prvom svetskom ratu delila sudbinu naroda te je umrlo, ubijeno i nestalo više od 1.000 sveštenika što je predstavljalo trećinu od ukupnog broja sveštenstva.
Naredni korak ka ujedinjenju bilo je zasnivanje Svetog arhijerejskog sabora Beogradske mitropolije, koji je trajao od 25. februara (11. marta) do šestog (19. juna) 1919. godine. Sabor je 27. februara (13. marta) zatražio od arhiepiskopa Dimitrija da što pre sazove u Beogradu novu konferenciju svih srpskih episkopa.
Pod predsedavanjem mitropolita crnogorsko-primorskog Mitrofana, najstarijeg po posvećenju, u Beogradu je od 11.(24) do 15.(28) maja 1919. održana Druga konferencija. Mitropolit Mitrofan je u pozdravnoj besedi istakao da je srpski narod tokom vekova bio politički razjedinjen u više država, te je i Srpska crkva bila podeljena u više duhovnih oblasti, pa je „u udeo pala velika sreća što smo doživeli ove epohalne dane da zajednički u bratskoj slozi izvedemo naše crkveno jedinstvo“.
Na ovoj konferenciji proglašeno je „duhovno, moralno i administrativno jedinstvo svih srpskih pravoslavnih crkvenih oblasti“, koje će se jedinstveno definisati i urediti kada se ceo Sabor ujedinjene Srpske crkve sastane pod predsedništvom svog patrijarha. Do tada se ovo ujedinjenje treba izražavati u privremenom odboru episkopa, izabranom od ove episkopske konferencije. Odbor je nazvan „Središnji arhijerejski sabor ujedinjene Srpske pravoslavne crkve“, a sedište mu je bilo u Beogradu.
Uspostavljanjem ovog tela prestao je da postoji privremeni Odbor koji je formiran na Prvoj konferenciji episkopa. Središnji arhijerejski sabor ujedinjene Srpske crkve činila su pet lica: predsednik Mitrofan, mitropolit crnogorskoprimorski (kasnije mitropolit Srbije Dimitrije), članovi: mitropolit zvorničko-tuzlanski dr Ilarion (Radonjić), episkop temišvarski i administrator Karlovačke mitropolije dr Georgije (Letić), episkop niški Dositej (Nikolić) i vikarni arhijerej Karlovačke mitropolije Ilarion (Zeremski). Dužnosti i prava Središnjeg sabora bila su da predstavlja i zastupa ujedinjenu SPC iz svih pokrajina, da bude izvršni organ svih odluka arhijerejske konferencije, da priprema sav potrebni materijal za organizaciju ujedinjene Srpske crkve i za prvi izbor patrijarha, da prema potrebi saziva konferenciju episkopata.
Na Trećoj episkopskoj konferenciji ujedinjene SPC, koja je održana u Sremskim Karlovcima od 20. novembra (3. decembra) do 2. (15) decembra 1919. pod predsedništvom mitropolita Mitrofana, usvojen je Zakon o proglašenju i uspostavi stare Srpske patrijaršije koji je predviđao da će uz patrijarha postojati i stalni Sveti arhijerejski sinod kao najviša upravno-sudska crkvena vlast. Mitropolit Mitrofan podneo je ostavku na mesto predsednika Središnjeg arhijerejskog sabora, a na to mesto izabran je mitropolit Dimitrije.
Da bi se delo ujedinjenja srpskih crkvenih oblasti konačno krunisalo, preostalo je da se povedu razgovori sa Bukovinsko-dalmatinskom mitropolijom i Carigradskom patrijaršijom. Posebna deputacija poslata je u Bukurešt. Predsednik sinoda Bukovinsko-dalmatinske mitropolije, bukovinski mitropolit Vladimir Repta, posle dužeg pregovaranja, 22. novembra 1919. dao je kanonsku otpusnu gramatu.
U isto vreme od Carigradske patrijaršije zatražen je tomos o uspostavljanju Srpske patrijaršije i prisajedinjenju njoj svih srpskih crkvenih oblasti koje su dotle bile još pod vrhovnom crkvenom upravom Carigradske patrijaršije. Pregovori su potrajali, a rezultirali su Sporazumom između predstavnika Kraljevine SHS i Carigradske patrijaršije 18. marta 1920. godine.
Sutradan je Arhijerejski Sinod Vaseljenske patrijaršije blagosiljao oblasti u jednu pravoslavnu crkvu pod imenom: Autokefalna ujedinjena pravoslavna srpska crkva Kraljevine SHS. NJoj su prisajedinjene sve eparhije koje su, po ugovorima u Bukureštu 1913. godine, Neju i Sen-Žermenu 1919. godine, teritorijalno pripale Kraljevini SHS, a dotle su bile pod vrhovnom duhovnom vlašću Carigradske patrijaršije: Skopska, Raško-prizrenska, Veleško-debarska, Pelagonijska (Bitoljska), Prespansko-ohridska, Poleanska (Dojranska) i Strumička, kao i deo Vodenske u granicama Južne Srbije, zatim: Dabro-bosanska, Zvorničko-tuzlanska, Banjalučko-bihaćka i Zahumsko-hercegovačka.
Usledilo je i državno priznanje crkvenog ujedinjenja te je prestolonaslednik Aleksandar I u ime kralja Petra I, ukazom od 17. juna 1920. godine priznao crkveno ujedinjenje i to u jednu „Avtokefalnu Ujedinjenu Srpsku Pravoslavnu Crkvu Kraljevstva SHS“.
Četvrta konferencija središnjeg arhijerejskog sabora održana je u Beogradu 27. avgusta (9. septembar) 1920. godine na kojoj je proglašen Sveti arhijerejski sabor. Potom su svi episkopi otputovali u Sremske Karlovce na proslavu praznika Sabora srpskih svetitelja 30. avgusta/12. septembra 1920. godine.
Svečano proglašenje obnove Srpske patrijaršije proglašeno je u prostranoj dvorani Patrijaršijskog dvora, ukrašenoj slikama iz novozavetne i nacionalne istorije koje su izradili Paja Jovanović, Đorđe Krstić i Uroš Predić. Takođe, bile su izložene starine srpske istorije: Miroslavljevo jevanđelje, Jevanđelje iz Dečana, Jefimijin pokrov za kivot Svetog kneza Lazara, krst cara Dušana iz Visokih Dečana i pehar kneza Lazara.
Ovoj svečanosti prisustvovali su regent Aleksandar, predsednici Vlade i Narodne skupštine, ministar vera dr Tugomir Alaupović, izbegli ruski episkopi administratori eparhija, rektori bogoslovija, predstavnici carskih lavri: Studenice, Peći, Žiče, Dečana, članovi glavnih odbora svešteničkog i monaškog udruženja i drugi.
Sveti Arhijerejski Sabor je najuglednijeg arhijereja toga doba, mitropolita beogradskog Dimitrija, izabrao za prvog patrijarha obnovljene patrijaršije. To je 20. novembra iste godine potvrdio i Izborni sabor. Ubrzo, 19. februara 1922. godine, Patrijaršija u Konstantinopolju je odgovarajućim crkvenim aktom, svepravoslavno prihvaćenim Tomosom, potvrdila ujedinjenje istorijskih srpskih crkvenih oblasti kao „kanonsko i opravdano“, a Srpska pravoslavna crkva je priznata, „za stalno i zauvek”, kao sestrinska crkva svih autokefalnih pravoslavnih crkava.
Novoizabrani patrijarh Dimitrije put Peći zaputio se 24. avgusta 1924. godine. Patrijarhovo putovanje istovremeno je predstavljalo i kanonsku posetu Nišu, Surdulici, Skoplju, Uroševcu, Prištini i Kosovskoj Mitrovici. Sveti arhijerejski sabor zasedao je u Pećkoj patrijaršiji 26–27. avgusta, a čin ustoličenja, u liturgijskom smislu, započeo je prazničnim bdenijem kome su prisustvovali kralj Aleksandar i kraljica Marija Karađorđević.
Tako je otpočelo novo poglavlje u životu Srpske pravoslavne crkve i njenog verujućeg naroda.
LITERATURA
Gligorijević, Branislav: Ujedinjenje Srpske pravoslavne crkve i uspostavljanje srpske patrijaršije u Jugoslaviji, Istorija 20. veka (1997)
Jedan vek od vaspostavljanja Srpske Patrijaršije 1920–2020.
Grujić, Radoslav:Problemi istorije karlovačke mitropolije, Glasnik Istoriskog društva, Novi Sad (1929)
Vuković, Sava: „Srpski jerarsi od 9. do 20. veka, Beograd, Evro (1996)
Ostavi komentar