Autor: msr LJiljana Dragosavljević Savin, istoričar
U najranijoj arhitekturi Novog Sada, razlikujemo tri osnovna tipa kuća. U srpskim kvartovima nailazimo na kuće panonskog tipa, Grci i Cincari su pravili orijentalni/ balkanski tip kuće po zavičajnom uzoru, a Nemci su sa sobom doneli kolonistički, modifikovani franački i alzaški tip kuće. Između panonskih i kolonističkih kuća razlike su bile neznatne i one su se vremenom stilski i funkcionalnošću izjednačile. Svaki stambeni tip bio je dobro prilagođen klimatskim uslovima Južne Ugarske, raspoloživim građevinskim materijalima i imovinskom stanju vlasnika. Balkanskih kuća je bilo najviše u Dunavskoj, Ćurčijskoj, Lebarskoj, Bostandžijskoj ulici i Hanskom kraju. Po položaju ulica, načinu zidanja najstarijih kuća u čaršiji i izraženom orijentalnom duhu videlo se da su novosadsku varoš osnovali trgovci i zanatlije poreklom iz turskih krajeva na Balkanu. Kuće su bile tipično orijentalnog/balkanskog tipa, sa trgovinama ili zanatskim radionicama sa ulične strane, na koju su gledali ćepenci, istočnjački prozori sa kapcima. Spratne dvorišne zgrade protezale su se iza trgovine duž avlije i u njima se stanovalo i držane su se magaze. Na spratu su štrčali doksati na koje se stizalo škripavim basamcima. Ulice su bile uske i krivudave, natkrivene strehama kuća, koje su se gotovo dodirivale na sredini ulice. Dunavski sokak pre Bune ličio je na tursku varoš i kada je padala kiša moglo se ići po suvom celom dužinom Dunavske i Ćurčijske ulice. Mihajlo Polit Desančić, čuveni političar, novinar i književnik u svojim „Uspomenama“, za Novi Sad kaže: „Bila je to poluorijentalna varoš i patrijarhalna varoš. Sedelo se na klupama pred kućom, književnici su tu raspravljali svoja pitanja, trgovci i zanatlije sedeli su pred svojim lokalima u orijentalnom odelu, sa plitkim cipelama na nogama i ćibukom u ustima i razgovarali grčki.“. Usled brojnosti Srba, Cincara i Grka, u Novom Sadu je dominirao pravoslavni duh Balkana. Grčki i cincarski trgovci su bili koncentrisani oko Velike pijace (današnje Zmaj Jovine ulice), gde su tokom letnjih meseci voleli da drže tezge sa raznom robom na otvorenom ispred svojih dućana. Grčko-cincarski trgovci održavali su istočnjački izgled Dunavske ulice, u kojoj su formirali prilično usku i krivudavu džadu, koja se od polovine ulice nastavljala u Riblju pijacu. Pijaca će s ove lokacije nekoliko godina pred Bunu biti preseljena pod Baru, na mesto na kome se i danas nalazi. Dunavski sokak je među novosadskim trgovcima bio smatran srećnim trgovačkim mestom, što je sujevernim Grcima i Cincarima bio presudan detalj. Bez obzira na njenu taličnost ili ne, Dunavska ulica je imala povoljan položaj jer je povezivala sve centralne ulice sa pijacom, a preko nje i sa Dunavom i preko sa Sremom. Ovaj sokak je bio poznat i po nekoliko javnih kuća, koje su smetale moralnijim građanima. Arheolozi su u dvorištu jedne kuće u ovoj ulici pronašli ostatke turskog kupatila iz XVIII veka, što navodi na zaključak da su se tadašnji stanovnici ovog kraja, pre svega Grci i Cincari, rado predavali orijentalnim uživanjima i navikama. Dunavska ulica će nešto kasnije postati centar novosadskog štamparstva. Obzirom da su orijentalne kuće balkanskog tipa građene uglavnom od drveta, sve su stradale u Buni 1849. god. Za razliku od njih, kuće panonskog tipa građene su od naboja, a bogatiji trgovci i članovi gradskih vlasti, gradili su svoje kuće od ćerpiča (ili čerpića). NJihove kuće su ušorile grad, formirale su pravilne i široke ulice koje će vremenom postati urbanistički uzor.
Posle rušenja Novog Sada tokom bombardovanja 11. i 12. juna 1849. god, kada je od postojećih 2.812 zgrada ostalo svega 808 sačuvanih objekata, došlo je do obnove grada, zahvaljujući zajmu koji je odobren u Beču. U Novi Sad su stigli baumajsteri (zidarski majstori) iz čitave Habzburške Monarhije i po obavljenom poslu su napustili grad. Najzaposleniji baumajsteri bili su Andreas Haner, Laurencijus Fojhtner, Anton Lesmajster, Teodot Šift, Jozef Kimnah i drugi, većinom nemačkog porekla. Oni su podigli i obnovili veliki broj građanskih kuća u samom centru grada, koje su zamenile prvobitne, obično skromne kuće sa doksatima i drvenim stepeništem u orijentalnom stilu. Od nekada skromnog poluorijentalnog mesta, Novi Sad je sada postao manja srednjoevropska varoš.
Teritoriju današnje Vojvodine naročito u drugoj polovini 19. veka, zahvatio je proces urbanizacije i pojave novih stilskih varijanti i raznolikosti u graditeljstvu i arhitekturi. Glavni poručioci (investitori) novih građevinskih objekata u gradu, a ujedno i generatori potreba, ukusa i stilova, bili su ekonomski ojačana građanska klasa, državne institucije i crkva. Građevine, stambene kuće, javne zgrade i hramovi raznih konfesija podizani su uglavnom u eklektičkoj mešavini neostilova do pred sam kraj 19. veka, kada je novi stil mađarske secesije postao najpopularniji u arhitekturi gradova Vojvodine. Krajem 19. veka pojavio se veći broj domaćih majstora i graditelja: Jozef Cocek, Martin i Sebastijan Sotić, Franc i Karl Lerer, Stevan Frank, Vilmoš Linarić i dr.
Jozef Cocek podigao je Evangelističku crkvu u Novom Sadu 1884. god, kao i čitav niz spratnih građanskih kuća u centru krajem 19. veka. NJegov otac Alojz Cocek, koji je stigao u Novi Sad posle završetka Bune, radio je na obnovi Čenejske crkve i do danas je ostala očuvana kuća u Miletićevoj 31, koju je on radio 1852. god. za porodicu Škocijan.
Đerđ Molnar stigao je u Novi Sad posle Bune, kao baumajster i nastanio se u ovom gradu. Podigao je svoju kuću na Trifkovićevom trgu, koja i danas postoji. Izgradio je na desetine prizemnih i spratnih kuća u samom centru grada, Bolnicu (1867–1871), Srpsku osnovnu školu (1871–1874), Građansku dvoranu, prvu zgradu SNP-a (1871), Gradsku klanicu (1882). Poslednje decenije 19. veka Molnar projektuje i gradi najvrednije gradske građevine: Gradsku kuću (1893–1895) u neorenesansnom i Katoličku crkvu (1892–1895) u neogotičkom stilu.
Franc Voruda je manje poznat češki, bečki i zagrebački arhitekta, koji je u novosadsko graditeljstvo uneo elemente srednjoevropskih stilova akademizma i secesije. On je autor zgrade Centralnog kreditnog zavoda (1895) i još dve spratne kuće u Dunavskoj ulici, projektovane za porodicu Šoman. Jedna je danas Zbirka strane umetnosti Muzeja grada Novog Sada – „Ilićeva zbirka“ (1903).
Anton Tikmajer je jedan od najaktivnijih graditelja u Novom Sadu, na prelazu vekova. NJegovo najznačajnije delo je Učiteljski konvikt u Nikolajevskoj ulici (1897). On je projektovao i izgradio zgradu Streljačkog društva, niz porodičnih građanskih kuća, a pripisuje mu se i velika spratna kuća na Trgu mladenaca, danas poznata kao Matičarsko zdanje, mada to nije potvrđeno. Tikmajer je 1901. god. potpisao projekat, poznat kao bioskop „Korzo“, koji je sagrađen u dvorištu velikog zdanja „Svojina“, u vlasništvu Srpske pravoslavne crkve, u Zmaj Jovinoj ulici 4.
Arhitekturu 20. veka možemo podeliti na tri velika razdoblja: secesija, u prve dve decenije 20. veka, moderna, između dva rata i uslovno rečeno, savremena arhitektura.
Secesija (ili Art Nouveau) je kulturni fenomen koji se razvio u okviru novih ideja i obuhvata razdoblje od 1890. do 1910. god. Iako je najvidljiva u arhitekturi grada, secesija je izvršila veliki uticaj na primenjenu i likovnu umetnost, štamparstvo i izdavačku delatnost, fotografiju, proizvodnju razglednica, a njen duh se osećao i u muzici, modi, svakodnevnom životu pojedinca i zajednice. U Francuskoj i Belgiji je poznat pod terminom Art Nouveau, u SAD kao Tifani stil, U Engleskoj kao moderni stil, u Austriji kao secesijski stil, u mađarskoj kao secesio, u Italiji kao Liberti ili cvetni stil, u Španiji kao modernizam, u Nemačkoj kao jugendštil ili art novo, u Norveškoj kao jugendstil, u Poljskoj kao secesja… Secesija pokreće industrijski dizajn. Za glavne znakove secesije smatra se ornamentika, daje se prednost površini, primenjuju se neobične boje i estetski se koriste različiti materijali. Tipičan primer secesije je npr. arhitektura Antonija Gaudija. Za reprezentativna dela secesijanskog stila u Novom Sadu mogu se smatrati Menratova palata, Vinklova palata, palata „Gvozdeni čovek“, palata „Vojvođanske banke“, kompleks Sinagoge, zgrada Elektrotehničke škole „Mihajlo Pupin“ (bivša Katolička gimnazija), Jodna banja, Gradska bolnica i dr, i njih su po pravilu potpisivali mađarski arhitekti. Secesija se u Novom Sadu pojavila u vreme velikih promena u ovdašnjem kulturnom i i društvenom životu i postala je prvi vesnik modernog vremena.
Izraziti predstavnik stila secesije u Novom Sadu bio je Peklo Bela. Najznačajnija dela napravio je uoči Prvog svetskog rata. Projektovao je zgradu današnje gimnazije „Svetozar Marković“, tačnije dogradio je i proširio postojeću zgradu Ženske građanske škole u ul. NJegoševoj 2. Učestvovao je u projektovanju i gradnji zgrade Mađarske gimnazije u ul. Futoškoj 17 (koja je ujedno i poslednja građevina u gradu, podignuta u duhu secesije), Gradske bolnice u ul. Hajduk Veljkova 1, kuće Štajnic u Sarajevskoj ul, kao i velikog broja porodičnih kuća, industrijskih objekata i mlinova.
Baumhorn Lipot je najprisutniji budimpeštanski arhitekta u Vojvodini i izraziti predstavnika stila mađarske secesije u Novom Sadu. On je autor dominantnog kompleksa Jevrejske zajednice sa sinagogom, školom i opštinom, projektovane 1906, a izgrađene 1909. god. Tokom 1907. god. izgradio je palatu Štedionice novosadskog katoličkog stanovništva, današnju palatu Vojvođanske banke, na Trgu slobode 7. Godine 1908. izgradio je Menratovu palatu u ul. kralja Aleksandra 14, a već sledeće godine i palatu Tomin na trgu Marije Trandafil 12.
Modernizam je kulturni pravac prve polovine 20. veka, koji je odbacio istorizam i secesiju i priklonio je načelima funkcionalizma i konstruktivizma. Arhitektonski modernizam legalizovao je nove političke režime, koji su se u to vreme javili, kao napredne i reformske. Arhitekturu Moderne u Novom Sadu obeležili su arhitekte Dragiša Brašovan, Đorđe Tabaković, Lazar Dunđerski, Danilo Kaćanski, Filip Šmit, Daka Popović, Milan Sekulić, Pavle Cocek, Oskar Pakvor… Najbolji primeri Moderne u gradu su Tanurdžićeva palata, Klajnova palata, Sokolski dom, Palata trgovačke omladine, „Kora hleba“, zgrada „Jugoslovenskog dnevnika“…
Filip Šmit potiče iz novosadske graditeljske porodice. Projektovao je zgradu Galerija Rajka Mamuzića 1923. god, veći broj stambenih višespratnica i privatnih vila, od kojih se ističe vila Ajkman, industrijske objekte u Beočinu i Vrbasu, mađarsku reformatorsku crkvu (kalvinističku) na novosadskom Telepu, a radio je i za vojsku. Kao izvođač radova gradio je više objekata, kao što je zgrada Produktivne berze (danas Galerija Matice srpske) i zgrada Habag, koja je bila središte predratne nemačke zajednice u Novom Sadu.
David Daka Popović je uspešan novosadski arhitekta, inženjer, politički i društveni radnik, prvi ban Dunavske banovine, pisac i kao jedna tako svestrana ličnost, obeležio je kulturnu istoriju i vreme u kojem je živeo. U početku gradi veći broj stambenih kuća u novim predgrađima. Tokom 1922/23. projektuje trospratnu ugaonu zgradu na Trifkovićevom trgu, za trgovca Kostu Jovanovića. Svoja najznačajnija dela stvara početkom četvrte decenije 20. veka – zgrada Komande Novosadskog garnizona u blizini Dunavskog parka i velika stambeno-poslovna zgrada „Vatikan“ u katoličkoj porti. Učestvovao je u projektovanju i izvođenju zgrade Doma udruženje trgovaca (danas zgrada Radio Novog Sada) i Trgovačke i zanatske komore u ulici Modene. U njegove graditeljske poduhvate spadaju i aktivnosti oko donošenja prvog urbanističkog plana, gradnje nasipa uz Dunav, nasipanje malog Limana, otvaranje bulevara i poslovi oko postavljanja i montiranja čeličnog mosta. Posle povlačenja iz građevinarstva, poslove i firmu ostavlja rođaku Danilu Kaćanskom, a on se posvetio političkoj karijeri.
Danilo Kaćanski se do početka Drugog svetskog rata uspešno bavio projektovanjem i podizanjem objekata stambene i javne namene, obnovama i rekonstrukcijama i posebno industrijskom i tzv. niskom arhitekturom. Iz njegovog obimnog graditeljskog opusa izvajaju se stambene zgrade, vila Gutman građena u maniru bezornamentalne moderne estetike (1936), Dom učiteljskog udruženja (1936), fabrika kablova (1937).
Samostalnu projektantsku praksu Lazar Dunđerski obavljao je u Novom Sadu od 1922. do početka Drugog svetskog rata. Iza sebe je ostavio dva velika gradska objekta, tri zgrade Fabrike seruma na Rumenačkom putu, zgradu Produktivne berze (danas Galerija Matice srpske), Lovački dom i značajan broj privatnih vila (vila Štolc, vila porodice Mirić, Popović, Gutman…), letnjikovaca i višespratnih zgrada.
Đorđe Tabaković je najizrazitiji predstavnik, ne samo novosadske, već srpske moderne arhitekture, nastale između dva svetska rata. Čitav radni vek, počev od 1928. god, proveo je u Novom Sadu. Za samo deset godina u ovom gradu će projektovati i izvesti preko pedeset građevina različitih namena, privatne kuće i vile, višespratne stambene zgrade, javne i kulturne ustanove, fabrike i mnogobrojne manje graditeljske poduhvate. Istovremeno radi i u čitavoj Vojvodini. Tabaković je u Novom Sadu, između ostalog, projektovao i izveo: hotel „Park“ i zgradu Crvenog krsta (1930), kuću porodice Vermeš u Futoškoj ul. i Dom novosadske tegovačke omladine (1931), Klajnovu palate i zgradu dr. Jovnovića u ul. I. Ognjanovića (1932), zgradu dnevnog lista „Jugoslovenski dnevnik“ u ul. J. Đorđevića i zgradu društva „Kora hleba“ u ul. S. Marinković (1933), Tanurdžićevu palate (1934), kuću Deđanskih u Radničkoj ul. (1934), Sokolski dom, danas Pozorište mladih (1935), Dečije sklonište u Pionirskoj ul. (1936), stambenu zgradu Trgovačke obrtne banke (1938), hotel „Redž“, kao dogradnju Tanurdžićeve palate (1939), Šegrtski dom (1940), dogradnja kasarne na Futoškom putu (1947) i mnoge druge.
Dragiša Brašovan je najveće ime srpske međuratne arhitekture. U Novom Sadu je prisutan od 1929. god, kada je pobedio na konkursu za novu palate Radničke komore, na bulevaru Mihajla Pupina. On je projektant Banovinskog kompleksa, u to vreme jedne od najvećih građevina u zemlji. Gradnja ovog kompleksa u Novom Sadu trajala je od 1935. do 1940. god. Poslednji njegov objekat u Novom Sadu je zgrada Pošte, građena između 1958. i 1962. god. Izabran je za počasnog člana Kraljevskog instituta britanskih arhitekata 1953. god.
Milan Sekulić je u Novom Sadu projektovao i podigao stambeno-poslovnu palate „Croatia“ (1930-31), na bulevaru M. Pupina, a kao izvođač radova radio je na više objekata u gradu – Radnička i Trgovačka komora i Banovinski kompleks.
Mihajlo Plavec je proktovao rimokatoličku crkvu na Telepu (1931), vilu Milana Vlčeka u ul. V. Stajića (1933) i zgradu Mađarskog doma.
Pavle Cocek je poslednji u nizu graditelja iz poznate novosadske porodice neimara. Tokom 30-ih godina prošlog veka podigao je preko dvadeset stambenih zgrada od dve do tri etaže. Autor je zgrade Mađarskog pevačkog društva (Partizan 2) u ul. Uroša Predića (1936), manjeg naselja sa prizemnim porodičnim kućama na kraju Ćirpanove ul. (1936–37), zgrade Katoličke crkvene opštine, kasnije Kulturnog centra u Katoličkoj porti (1939) i više industrijskih objekata.
Oskar Pakvor je u period od 1937. do 1940. god, zajedno sa partnerom inženjerom Halerom, podigao veliki broj višespratnih stambenih zgrada na području Malog Limana, u Železničkoj i okolnim ulicama, od čega su mu najznačajniji projekti stambene zgrade u Futoškoj ul, upravna zgrada „Agrarije“ u ul. Lasla Gala i Nemačka evangelistička crkvena opština, danas Novosadsko pozorište, u ul. J. Subotića (1939–1940).
Vladimir Nikolić je jedan od najvećih srpskih arhitekata s kraja 19. i početka 20. veka. Monumentalne građevine koje je projektovao i izveo, uglavnom u neorenesansnom stilu, u Novom Sadu su: Pozorište Dunđerskog (1892–1895), rekonstrukcija i dogradnja kuće na uglu ulica Pašićeve i Grčkoškolske (1897), Velika srpska pravoslavna gimnazija (1899), Vladičanski dvor (1901), gde je došlo do eklektičke kopilacije stilova, što je jedinstveno u karijeri ovog arhitekte. U Sremskim Karlovcima projektovao je neke od najveličanstvenijih građevina: Patrijaršijski dvor (1892–1894), kuću porodice Ćirić (1894), zgradu Bogoslovskog seminara (1900–1902), zgradu Narodnog fonda – Bogosloviju (1900–1902), Stefaneum (1903), porodičnu kapelu Nikolić sv. Katarine na Čeratskom groblju (1905), zgradu osnovne škole (1913) i prepravku fasade Saborne crkve.
Početkom 20-ih godina 20. veka u Novom Sadu se delovali ruski projektanti Juraj Nikolajevič Šreter i Konstantin Petrovič Parizo da la Valet. Oni su podigli Dom narodnog zdravlja (Dispanzer) na Bulevaru M. Pupina i Oficirski dom na obali Dunava. NJihov rad stoji potpuno izdvojen od ostalih aktuelnih tokova i nastao je kao rezultat sentimentalnog sećanja na vladajući ruski klasicizam gradova u kojima su nekada živeli, ali su oni time obogatili arhitektonsko-stilske slojeve ovog grada. Pariz je još podigao jednu od prvih stambenih višespratnica u ul. Laze Telečkog, a zajedno su gradili dve identične vile u Sarajevskoj ulici.
Ostavi komentar