Autor: Milovan Balaban, istoričar
Možda nije najsrećniji naslov i odrednica predavanja, ali uprkos manjkavostima, koja proizilaze iz prevaziđenosti podele na desnicu u levicu, cilj ovog eseja je prikazati, makar u kratkim i osnovnim crtama, doživljaj sveta Svetog Save, uslovno rečeno njegovu ideologiju i poimanje čoveka i njegovog okruženja. Ako se osvrnemo na ideologije nastale u Evropi, pred francusku revoluciju, kao pokušaj opovrgavanja božanske vlasti kraljeva, a u nameri da se stvori novo društvo u Evropi, prvo što možemo uočiti je da Sveti Sava nije u tom, evropskom smislu, ideolog, niti je njegov doživljaj sveta kompatibilan sa doživljajem stvarnosti ovih evropskih pokreta.
U današnje vreme, kod današnjih Srba, doživljaj sveta utemeljivača srpske nacije, države, ali i smisla, te cilja kretanja i bivstvovanja naroda, opterećen je mnogim naslagama tuđinskog uticaja, praktikovanog već skoro dva veka u Srbiji među Srbima. Srpska država i srpsko društvo su od XIX veka gradili nacionalni pogled na svet, pod uticajem zapada. Naravno, cilj ovog i ovakvog „napretka” nije bio urušavanje svetosavskog pogleda na svet, ali je on vremenom, pod uticajem jednog drugog modela i doživljaja sveta, postepeno napuštan. Vremenom se u srpskom društvu, naročito u eliti, ustalila odrednica da je srednji vek mračan, a novi izazovi i sekularizovan pogled na svet su prihvatani kao merilo savremenosti i napretka.
Vesternizacija elite je dostigla kulminaciju stvaranjem Jugoslavije, a odnos prema svetosavskom duhu sve više je bio formalan, eliti već tada nerazumljiv, sa tendencijom brzog prenošenja vesternizovanog, sekularnog i materijalističkog pogleda na narod. Od dolaska komunista na vlast i uništavanja građanske elite primetni su novi trendovi. Tada počinje otvoren sukob i konfrontacija sa svim hrišćanskim vrednostima, sa hrišćansko-svetosavskim doživljajem sveta srpskog naroda, što dovodi do gotovo umiranja duhovne stvarnosti propovedane od strane Svetog Save. Manastiri i jedan deo naroda su, praktično krišom, ispod radara što bi rekli, održavali luču svetosavske istine, čuvajući je sa ciljem da se ona opet jednog dana razgori.
Period posle komunizma zadržao je modele komunističkog poimanja sveta. Tako da uprkos oslobađanju prostora za ono unutrašnje i uprkos oslobađanju dugo potiskivane energije, njeno kanalisanje je bilo neadekvatno. Često osmišljeno od strane kvazielite da obesmisli duh predanjski i svetosavski, najčešće bez namere da stvarno iskoristi istorijsku priliku u cilju rehristijanizacije naroda. To je proizilazilo iz obezduhovljenosti elite, koja nije imala pravilan stav prema svetosavskom, dok je neretko bilo i grubih manipulacija.
Sa komunističkim modelom poimanja sveta teško se moglo obnoviti svetosavsko, ali je ono često od strane, naročito naših neprijatelja, učitavano u nacionalističke, najčešće partijske pogleda ne svet, koji su više sličili komunističkom jednoumlju nego svetosavskoj slobodi i otvorenosti. Sa druge strane, mondijalistički doživljavaj bio je apriori protiv tradicionalnog, kako su oni nazivali sve što ima veze sa svetosavskim duhom. Praktično, direktni potomci komunista-titoista su imali jak ideološki otklon od svega predanjskog, tradicionalnog i istinski nacionalnog.
Naslage svega gore navedenog, koje su rezultat dugog odstupanja i napuštanja identitetskog i onoga što nas čini Srbima i Svetosavcima, dovele su nas u situaciju da teško možemo shvatiti kako je Sveti Sava doživljavao svet, te shodno tome kako je i sa kojim motivima radio na ustrojstvu srpske crkve i države. No, pokušaćemo da kažemo u osnovnim crtama percepciju sveta tadašnjeg čoveka, ali i današnjeg koji je u duhu Svetog Save, apostola, kao i svih hrišćanskih svetitelja i uopšte pravoslavnih hrišćana.
Baš u toj tradiciji i duhu možemo tražiti i pokušati da osetimo doživljaj sveta prvog srpskog arhiepiskopa. On je bio u tradiciji, ili bolje rečeno u živom predanju Ćirilo-Metodijevskom, koje je duhovno kompatibilno sa doživljajem sveta apostola. Dakle, iako postoji distanca od 350 godina od slovenskih apostola, ili 1200 godina od apostola, Sveti Sava je svet video kao i oni. Razlika je što su oni svedočili Hrista u ambijentu u kom su živeli, poštujući sve forme i zakone koje je ondašnje društvo izgradilo. Tako i danas mi možemo shvatiti najmlađeg Nemanjića u duhu predanja, ali moramo svedočiti u savremenim okolnostima na kojima je izgrađeno moderno društvo.
U skladu sa predanjem, živim predanjem, Sveti Sava je udario temelje i srpskoj crkvi i srpskoj državi. Cilj mu je bio da i jedna i druga budu u funkciji spasenja naroda. Saglasje crkve i države, kao saglasje duše i tela, bio je model Svetog Save. Kako bi to stvorio, Nemanjin sin nije kopirao vizantijsko društvo, nego je delujući u okvirima srpskog modela i uvažavajući srpsku autentičnost, preko zakona crkvenih i državnih stvorio pravni okvir, kao i uopšteno čitav ambijent u kome su funkcionisali crkva i država.
Isto tako, prvi srpski arhiepiskop je srpsko društvo više preobrazio nego što ga je menjao u totalu. Dakle, običajima koji su postojali on je davao drugi, hrišćanski smisao, pokazujući da razume duh i kulturu svog naroda, ali je svojim radom pokazao da mu nisu strane autentičnosti drugih naroda. Dakle, neka vrsta multikulturalizma, oslonjena na duh Fotijevsko-Ćirilo-Metodijevski, onaj kreativni i autentični duh Vizantije, koji je uprkos neospornim imperijalnim težnjama carevine, shvatao potrebe, kao i posebnost naroda koji su okruživali imperiju.
Crkva i država u harmoniji, sa smislom spasenja čoveka i naroda u vremenu, osnovni je cilj delatnosti Svetog Save, što prožima njegov duh i njegov pogled na svet. Stvaranje ambijenta u kom će čitav narod praktikovati vrline kojima će „kupiti“ carstvo neprolaznih vrednosti, ono koje nadilazi ovaj svet. Vežbanje u vrlinama kroz otvorenost, empatiju i saučestvovanje u životu drugoga, naravno na najpozitivniji način. To su odrednice svetosavskog poimanja sveta i one se nisu menjale od apostola, prvih svedoka vaskrsloga Hrista, preko svih svetitelja, naročito nama bitnih slovenskih apostola, te Svetog Save, pa do današnjeg dana.
Država je svetovni okvir koji štiti narod na ostvarenju puta spasenje. Narod se uključuje u energiju nadvremensku, pomoću koje svaki pojedinac a i nacion u celini, dobija dar poimanja smisla sveta, kao i silu da tvori i realizuje zapovesti koje ga izdižu iznad isključivo zemaljskog bitisanja. Država takođe realizuje i svetovne neophodnosti naroda, a njena funkcionalnost i homogenost omogućuje rad svih njenih službi, kako za odbranu tako i za potrebe čitavog naroda.
Crkva, sa druge strane, naročito kroz liturgiju, daje kontakt i otvorenost jednom drugom svetu kao smislu svakog pojedinca ali i čitavog naroda. Sve ostalo je u funkciji ovoga, jer sve ostalo je prolazno, potrebno, ali ne glavno. Otuda je ovaj model različit od zapadnog (gde je horizontalna, ovozemaljska realnost smisao postojanja države, nacije i pojedinca), koji Srbi praktikuju, naročito poslednja dva veka.
Otuda je teško u današnje dane, posle vekovnog presađivanja zapadnih državnih i društvenih modela, poimati svetosavski model. No, iako ga je teško primeniti na državnom nivou takav način života je u velikoj meri, barem njegov suštinski i duhovni smisao, moguće primeniti u životu pojedinaca i grupa, što bi bilo uslov i prethodnica njegovog praktikovanja na narodnom nivou.
Ovaj svet je krenuo u svom pravcu na koji mi teško možemo da utičemo. Ali možemo svoj život usmeriti u proverenom putu srpskog prosvetitelja. To je siguran put spasenja u kom je život Nadsvetovni, onaj koji se ne završava sa našim pogledom, koji nema kraja i granice, a koji je u samom jedinstvu sa Hristom, najbitniji i koji daje smisao svemu stvorenom, materijalnom, dodatom čoveku da mu olakša put ka onome glavnom što čini smisao čovekovog postojanja.
Ostavi komentar