Srbi u Americi – iskušenje doseljenika i verski život II

Raskol crkveni

Autor: Milovan Balaban, istoričar

Sveti Mardarije je završio stvaranje krovnog organizovanja i sabiranja Srba u Americi, stvarajući Američko-kanadsku eparhiju, koja je bila u sastavu objedinjene SPC. Ovaj Crnogorac je na najbolji mogući način izvršio svoju misiju objedinjavanja naroda na dalekom kontinentu. No, izložen mnogim iskušenjima, pritiskan i od svojih sunarodnika, Mardarije se mlad razboleo i upokojio 1935. g. u svojoj 45. godini. Kratko vreme po upokojenju Mardarija eparhijom je administrirao patrijarh Varnava, zatim episkopi Damaskin i Irinej Đorđević, da bi 1939. g. u Ameriku došao Dionisije Milivojević, koji je naredne godine odslužio prvu liturgiju i bio rukopoložen za episkopa američko-kanadskog.

Nije naravno episkop Dionisije znao šta budućnost nosi. Koliko će se svet promeniti za samo nekoliko narednih godina. Nije mogao da pretpostavi dolazak komunističke vlasti, veliki broj političkih emigranata koji će preplaviti novi svet. Ove promene će uticati na rad njegove eparhije, sukobljene sa novom vlašću u Jugoslaviji, ali i delom konfrontirane sa crkvom u matici, koja je bila pod udarima novih vlasti prinuđena da svoje funkcionisanje prilagodi novim, nepovoljnim okolnostima.

Crkva u Jugoslaviji je dočekala odlazak Nemaca desetkovana. Stradali su mnogi episkopi, porušeno je na stotine hramova, dok je pravoslavni verni narod doživeo pravu golgotu. Sa druge strane nove ateističke vlasti nisu krile animozitet prema crkvi, što se manifestovalo kroz oduzimanje zemlje, nacionalizaciju crkvene imovine, kao i progon mnogih sveštenika koji su simpatisali ravnogorski pokret. Sve ovo je stavilo crkvu i krajnje nepovoljan položaj i prinudilo na povijanje i znatan oblik „saradnje“ sa novim vlastima, kako bi se sačuvalo ono što se sačuvati može.

Za razliku od crkve u matici, eparhija američko-kanadska je delovala u slobodnom svetu. Episkop Dionisije je primio do 1952. g. na desetine hiljada političkih emigranata, protivnika komunističkog državnog uređenja. Zajedno sa njima crkva u Americi je sve više predstavljala front usmeren protiv vlasti u Jugoslaviji, što je stvaralo problem i samoj crkvi u matici, a što je bilo i osnov konfrontacija koje će uslediti. Kako je episkop Dionisije svojom agitacijom protiv komunističkih vlasti stvarao problem državi, država je pokušavala preko crkve u matici da se oslobodi američko-kanadskog episkopa.

Već 1948. beležimo da patrijarh Gavrilo upućuje apel episkopu Dionisiju sa zahtevom da svoju retoriku ublaži, jer agitujući agresivno protiv komunista on stvara problem i crkvi u matici, koja je u komunističkoj državi i pod nadzorom novih vlasti. Mora se konstatovati da ni episkopu Dionisiju nije bilo lako da promeni svoje ponašanje. Bio je okružen ravnogorskom i političkom emigracijom, protivnicima komunizma, koji su učestvovali u životu eparhije stvarajući način mišljenja od kog nije mogla ni crkva da napravi otklon.

Pošto su dva dela crkvenog organizma delovali u dva različita ambijenta razilaženja su se pojačavala. Usled toga 1952. g. patrijarh Vikentije opet šalje episkopu Dionisiju zahtev da ublaži svoje antikomunističke nastupe. To je teško išlo u Americi. Antikomunistička predratna elita je davala značajan ton delovanju i stavovima amerikanskih Srba. Tu su bili Jovan Dučić, Božidar Purić, jedno vreme Miloš Crnjanski, episkopi Nikolaj i Irinej, dakle jedna jaka intelektualna elita koja nije mogla da se pomiri sa komunističkom vladavinom u Jugoslaviji. Elita, čija je krovna institucija i mesto sabiranja bila eparhija američko-kanadska i sam episkop Dionisije, bila je trn u oku vlastima u Jugoslaviji. Međutim, ona nije mogla da se promeni, da revidira svoje stavove, što je u crkvu u Americi unosilo svetovni pogled na svet, delimično udaljujući je od njene jevanđeljske misije.

Konačna konfrontacija je bila samo pitanje trenutka. Pojačavanje uticaja svetovne emigracije uslovilo je da crkva u Americi sve više klizi sa dogmatsko-verske osnove na nacionalno-politički model delovanja. Naravno nije potpuno zapostavljena suštinska misija crkve, ali je svakako primetan upliv svetovnjačkih ideja, koje su davale utisak da se radi o jednoj političkoj, antikomunističkoj organizaciji. Crkva je neretko u srpskoj istoriji preuzimala i ulogu svetovnog vođstva u narodu, ali izgleda da je u emigraciji došlo do ne potpunog, ali zato delimičnog zanemarivanja suštine crkve, kao organizma koji deluje u postojećem ambijentu, unutar zajednice svedočeći svoju jevanđeljsku misiju, pokušavajući jevanđeljski da preobrazi društvo.

Amerikanski Srbi, otrgnuti od otadžbine, upućuju prigovore crkvi u matici spočitavajući da je pod komunizmom izgubila svoju autentičnost, a ne shvatajući sve teškoće sa kojima se suočavala patrijaršija u Beogradu. Istovremeno ne vide upliv svetovnog načina delovanja u samoj crkvi u Americi. To nerazumevanje (obostrano) je suštinska osnova sukoba i raskola. No, moramo konstatovati da do podela ne bi došlo da nije bilo interesa državnih vlasti u Beogradu. Jugoslovenska država, njena komunistička vlast, želela je da zada udarac nepokornoj emigraciji na čelu sa crkvenim velikodostojnicima. Ali baš u tome leži ključ nerazumevanja crkve u emigraciji. Nije se shvatalo da će crkva u matici, pritisnuta vlastima, morati da reaguje i postane instrument obračuna sa emigracijom.

Posvetovnjačenje je napredovalo postepeno. Tako je krajem 50-tih i početkom 60-tih godina ono bivalo sve snažnije i ogoljenije. Vladiki Dionisiju je patrijaršija u Beogradu spočitavala da se okružio ljudima koji  nisu crkveni i koji ne shvataju suštinu crkve. Sa druge strane, ono što je ubrzalo sukob (čak bilo i ključno za njegovo izbijanje), su pritisci na crkvu u matici, koji su vremenom bivali sve veći. Otud se u to vreme naziralo finale sukoba za šta je trebao samo neki povod. Povod se našao u demonstracijama protiv Tita, organizovanom u Americi, prilikom posete prvog čoveka Jugoslavije predsedniku DŽonu Kenediju. Na tim demonstracijama bila je praktično sva emigracija, od organizacije SOPO (Nikola Kavaja), preko intelektualaca do crkvenih lica na čelu sa episkopom Dionisijem. Odnos prema demonstracijama bio je i povod da se krene u jedan odlučniji obračun sa episkopom Dionisijem.

Patrijaršija je 1962. g. poslala komisiju, sa episkopom Damaskinom i Nikanorom, sa ciljem da se ispita stanje u eparhiji američko-kanadskoj. Komisija je boravila od septembra do novembra 1962. g. i prikupila mnoge žalbe protiv episkopa Dionisija. Na saboru u maju 1963. g. odlučeno je da se umesto jedinstvene američko-kanadske eparhije formiraju tri nove. Jedna bi bila u Libertvilu sa episkopom Dionisijem, jedna u Detroitu, dok bi treća imala sedište u Los Anđelesu. Time su arhijereji SPC hteli da pacifikuju episkopa Dionisija, kao i sužavanjem ingerencija da umanje njegov uticaj i autoritet.

Sa druge strane, crkveno-narodni sabor u Americi odbacio je odluke srpske patrijaršije i time utabao put za stvaranje raskola i nezavisnu delatnost američko-kanadske eparhije. Odgovor na ovo bio je novi Sveti arhijerejski sabor SPC u Beogradu na kojem je mesto episkopa u Libertvilu proglašeno upražnjenim, dok su ostala dva popunjena novim episkopima. Pošto vladika Dionisije nije hteo da se povinuje odlukama Svetog arhijerejskog sabora razrešen je sa mesta episkopa, ali i izbačen iz reda sveštenika, te je vraćen u red svetovnjaka.

Tako se formalno završilo dugo razilaženje crkve u matici i emigraciji. No, drugi deo je tek sledio. Ogromna imovina američko-kanadske eparhije, stečena delatnošću vladike Dionisija i prilozima umnogome materijalno situiranije emigracije, kao meta sporenja završila je na američkim sudovima. Dugotrajna suđenja su razarala srpski nacionalni organizam u Americi, što je samo jedna od stvari koja je produbila raskol. Srbi su se podelili na one koji su bili odani eparhiji i one koji su sledili crkvu u matici.

Proces je došao do vrhovnog suda u Americi, pa je 1979. g. konačno završen tako što je imovina manastira u Libertvilu pripala SPC. Episkop Dionisije je te godine preminuo ne dočekavši kraj suđenja. Otuda će Dionijijev naslednik, Irinej Đorđević, dići novi hram, novu Gračanicu, nedaleko od Libertvila, koja će postati stecište onih Srba koji su ostali uz američko-kanadsku eparhiju, sada raskolničku i kanonski nepriznatu od strane SPC.

Kao što je gore navedeno usledio je dubok raskol, pre svega među Srbima u emigraciji. Većina ljotićevaca je bila na strani crkve u Beogradu, dok su ravnogorci mahom bili za raskolničku crkvu, osim vojvode Đujića (u nekih drugih, u svakom slučaju malobrojnih), koji je kao bivši sveštenik shvatao svu tragiku ovakvih deoba. Čak je i kraljevska porodica bila podeljena ovim raskolom, što pokazuje u potpunosti jednu mučnu atmosferu među iseljenicima, koja će tajati do prevazilaženja podele pod okriljem patrijarha Pavla i episkopa Irineja Kovačevića 1992. Tada su se episkopi, sveštenici, ali i verni narod američko-kanadske eparhije vratili u okrilje SPC, odnosno patrijaršije u Beogradu, čime je ova rak rana našeg naroda prevaziđena i donekle isceljena.