-drugi deo-
Autor: prof. dr Boris Stojkovski
Iako je osmanski period često okarakterisan, ne bez razloga, kao tursko ropstvo, i iako je opšte stanje crkve i naroda bilo izuzetno teško, činjenica je da je iz najranijeg perioda turske vlasti ostalo srazmerno dosta izvora. Ovi turski izvori su možda najbolji pokazatelj srpskog prisustva na tlu Srema, a turski popisi – defteri daju prve podatke o gotovo svim fruškogorskim manastirima, sem onih koji su postojali u predosmanskom periodu, kao što je Krušedol. Detaljni popisi koje su vodili turski činovnici daju za pravo da se izvrše demografske, ekonomske i društvene analize na mikropodručju kakvi su primerice sami Karlovci. Pored osmanskih deftera kao istorijskog izvora prvog reda, treba pomenuti drugorazredne izvore – narativne, odnosno zabeleške putopisaca. Neretko nepouzdani, ipak daju značajnu sliku i upotpunjuju skromna saznanja o ovom periodu.
Prvi opširni popisni defter za Sremski sandžak je iz doba sultana Sulejmana Veličanstvenog (1521-1566) i datira se u period između 1545-1548. godine. U okolini Karlovaca beleže se manastiri pod nazivom Varosava i Bukovac, kao i još jedan manastir – Sv. Arhanđel, manastir upisan kao Vorosovo. Moguće je da je popisivač pogrešio te da su Varosava i Vorosovo, zapravo jedan isti manastir, budući da se zovu jako slično. Danas je to deo Sremskih Karlovaca i postoji i potes nazvan Manastirište, i možda bi tu trebalo tražiti i iščezli manastir. U ataru sela Rivice postoji lokalitet Vorosovo ali nema tragova koji ukazuju da je bila crkva ranije. Oko Bukovca, pak, postoji Manastirski breg i potes Ckrvište, ali drugih preciznijih podataka nema o tome da li se na ovom mestu doista nalazio manastir, kao i koliko je trajao.
Drugi, možda i značajniji osmanski popisni defter je iz doba Sulejmanovog sina i naslednika sultana Selima II poznatom kao Pijanica. Nastao je dve decenije kasnije (Brus Mek Gauan koji se bavio najdetaljnije ovim defterom ga datuje u 1566/7-1568/9. godinu). Ovaj opširni popisni defter Sremskog sandžaka (Sirem sancağı tahrir mufassal defterı) pruža pravu riznicu vrlo zanimljivih informacija za seo sandžak, ali naročito i za današnje Sremske Karlovce, odnosno Karlovce. Ovi, ali i drugi, turski izvori svedoče o relativnoj snazi i bogatstvu Sremskog sandžaka. Svakako najznačajniji savremeni istraživač Srema pod turskom vlašću, Nebojša Šuletić, poredeći niz osmanskih popisnih deftera došao je do zaključka da je poreska kuća u Sremskom sandžaku, u načelu, bila mnogoljudnija od poreskih kuća u nekoliko drugih sandžaka na tlu današnje Srbije. Isti istoričar je, detaljno analizirajući osmansku građu, sa punim pravom Karlovce nazvao najvećim srpskim naseljem XVI veka.
Varoş-i Karlovçi (ۊارلوچي) bila je deo Varadinske nahije. Imali su 487 većinom srpskih poreskih kuća. Budući da su Karlovci bili varoš u njoj nije bilo mnogo muslimana, već svega nekoliko turskih posednika. Zanimljivo je da su svi ovi popisani Turci bili vlasnici vinograda (bağ). Postojanje i jednog popisanog vinara u Karlovcima, pokazuje i snažan kontinuitet gajenja vinove loze u ovom mestu, te činjenicu da su vinari u Karlovcima sad već prisutno preko 450 godina, i da se to može dokumentovati izvorima prvoga reda.
Najstariji popis potiče iz oko 1545. godine i prema njemu u Karlovcima su u to vreme bili nastanjeni samo hrišćani. U pet mahala je zabeležena 461 poreska kuća čije su se starešine zvale Knez Subota, Mihal Kupinac, Đurko Milanko, Nikola Stojan i Petar Popović. U Karlovcima je tad bilo čak i Roma. Najviše poreskih kuća u Karlovcima zabeleženo je u popisu koji je sastavljen sredinom XVI stoleća. U mahalama čije su starešine bile Jovan Stepko, Mihal Kupinac, Đurko Milanko, Petar Jovan i Petar Popović sin Nikole, prema Šuletićevim zaključcima bila je ukupno 691 kuća. I ovde su Srbi bili predominatan živalj, mada je zabeleženo i nekoliko neoženjenih muslimana.
Nije u Karlovcima bio ni džemat muslimana, niti veće prisustvo turske vojske, već samo domaće, u najvećoj meri srpsko stanovništvo koje je, sudeći po popisu domaćinstava, bilo apsolutno predominantno u ovoj varoši. Kao i svaka varoš i Karlovci su bili podeljeni na mahale. Prema popisu završenom 1569. godine (onom koji je objavio Brus Mekgauan te je i najdostupniji) ukupno je bilo 494 kuće. Ime lokalnog kneza bilo je Subota Đurađ, dok je sa njim na čelu Karlovaca bio i spahija Todor-aga, koji je imao brata Jovan-agu, a spahija je bio i neki Stefan (İstepan). Ukupna tapija koju je Todor-aga po ovom defteru bio dužan da plati je 120 akči.
U ovoj mahali bilo je nekoliko sveštenika i monaha. Ovaj defter pominje u delu Karlovaca pod upravom kneza i spahija dvaput monaha Mihajla, doduše jednom pod imenom Mihal. Teško je utvrditi da li je u pitanju ista ličnost ili je bilo dvojica istoimenih monaha. Pored njih, upisan je i monah po imenu Pavle, odnosno u defteru upisan kao Paval. Dvojica sveštenika u ovoj mahali bili su Stefan i Jovan (Yovan-pop). Kraj svakog sveštenika osmanski popisivač pisao je jednostavno pop, dok je kraj svakog popisanog monaha redovno bila stavljana odrednica kalud’er, odnosno kaluđer.
Pored sveštenika i monaha, i niz zanatlija je pomenuto ovde, dvojica rakidžija Dimitar i Kozma, kožuhar Vuk, zlatar Tomaš, kao i Jovan koji je bio kovač. Neka od ovih imena upućuju možda i na pripadnike drugih etničkih identiteta koji su, zajedno sa Srbima izmešano živeli tokom poznog srednjeg veka i na početku ranog novog veka i osmanskog doba. Jasno je, pak, kada se analiziraju ovi popisi da imena ukazuju da je najviše stanovnika bilo srpskog porekla. Nikola Mojić, Jovan (I)Slavić, Jovan Dadić, Petko Milatić, Radoslav Brajan i mnoga druga imena svedoče o srpskom prisustvu samo u ovoj jednoj karlovačkoj mahali. U njoj je ukupno bilo 71 kuća, dok je crkva plaćala tapiju na zemljište u iznosu od 80 akči.
U mahali Vuka Milovana bilo je čak 111 kuća. Od sveštenika pominju se Ilija, Pavle i Šimun. Pojedina imena ukazuju na etničku izmešanost i u ovoj mahali, Ugrin Bertolan (zacelo Bertalan), Jovan Lukač, Tomaš Margit, Stefan (Stepan) Lacko i neka druga ukazuju na mogućnost prisustva i rimokatoličkog življa, pre svih mađarskog stanovništva, čiji je župnik bio rečeni Šimun. Sa druge strane, i ime Vuka Milovana čija je mahala, kao i ljudi po imenu Radovan Radonja, Jovan Rajin, Vukdrag Radman, Đurađ Marko, Marko Staniša i brojna druga upućuju da je moguće oprezno sugerisati da se radi o etničkim Srbima koji su već boravili na prostoru Srema.
Sledeća mahala u Karlovcima je bila Mihajla Kupinca. U njoj su navedena dvojica sveštenoslužitelja po imenu Jovan. Pominje se i monah po imenu Stefan. Osim ovih imena o postojanju crkve u ovoj mahali svedoči i tapija na crkveno zemljište u iznosu od 80 akči koja je uredno popisana. Vuk kovač i Đoka krojač su među pomenutim zanatlijama, dok od imena glava se može navesti nekoliko: Subota Braničevac, Damjan Radivoj, Mihajlo Radovan, Mihajlo Vujić, Cvetko Radivoj, Vuk Jelača i mnogi drugi. Pored ovog zacelo srpskog pravoslavnog stanovništva zanimljiv je i pomen Tomaša vinara, a nekoliko odrednica ukazuje da je, doduše u manjem broju, na ovom području živelo i Hrvata (neke eksplicitno navodi defter kao takve – Hrvat), kao i drugih rimokatolika, po imenima bi se moglo zaključiti da su u pitanju Mađari (Gergelj Vereš, Mihal Farkaš, Tomaš Varga, Martin Židmond – sigurno Žigmund, itd). Ova mahala Mihajla Kupinca je karakteriistična po znatnoj izmešanosti življa, ali i po i dalje kompaktnoj većini srpskih imena.
Sledeća je u Karlovcima navedena mahala nekog Petra ( بولويك mu je navedeno kao prezime ili patronim, nejasno je dali je Bulujik, Bolojik ili čak neki oblik od Bulajić, dok ga Nebojša Šuletić naziva Petar Popović). U njoj su pomenuti popovi Pavle, Đura, Đurađ, Jovan i Lukač. Ovoliki pomen sveštenika bi mogao da svedoči o crkvi, međutim deo koji se odnosi na detalje o porezu koji je ova mahala plaćala nažalost nije sačuvan. I u ovoj mahali se sreću slični podaci. Iako je etnička izmešanost nesumnjivo prisutna, većinu popisanih glava od 104 hana, odnosno domaćinstava, čine imena koja se mogu prilično sigurno označiti kao srpska. Od zanatlija pomenut je samo Stefan mesar, ali fragmentarnost ovog dela deftera onemogućava njegovo detaljnije proučavanje.
U mahali Nikole Paušana, pored 91 kuće popisana je i crkva sa zemljištem, na šta je tapija iznosila 80 akči. Pri ovoj crkvi sveštenoslužitelji su bili Jovan, Pavle i Stefan. Od zanatlija i drugih zanimanja pominje se Raja martoloz, što je poseban kuriozitet. Osim njega u ovoj mahali su bila dvojica krojača, kao i kožuhar Jovan, zlatar Radosav kao i dvojica carinika. Ova mahala je karakteristična i po tome što se za minimalan broj glava može pretpostaviti da nisu bile srpskog porekla. Po tome ova mahala predstavlja deo Karlovaca sa najizrazitijom predominacijom srpskog stanovništva. U kasnijim popisima (1579. i naročito 1590) zabeležen je pad broja stanovnika u Karlovcima, u prvom 405, a u drugom 294 kuće. Ta tendencija nastavila je i dalje.
Svakako najbitniji pomen za ovu temu jeste navođenje kamene crkve u samoj varoši Karlovci (kârgir-i kâfîrı). To je nesumnjivo bila najvažnija crkva same varoši i na osnovu podataka iz ovog deftera nalazila se u neposrednoj blizini čaršije (kurb-i çarşı). O njoj ne znamo puno, sem da je vrednost zemljišta bila dve stotine akči, i da je bila u ruinama (harabe). I činjenica da je crkva od kamena (kârgir-i), da je u centru (blizina čaršije), kao i da je zemljište gotovo dva i po puta skuplje u odnosu na druge crkve u Karlovcima jasno govore u prilog činjenici da je bila u pitanju izuzetno značajna crkva. Ona je u vreme nastanka deftera u ruinama, što ovaj dokument navodi nekoliko puta. Da li je porušena kad su Turci osvojili Srem 1521. godine, ili kasnije, nepoznato je. Ali je jasno da je postojala važna kamena hramovna građevina u Karlovcima, što opširni popisni defter za Sremski sandžak nedvosmisleno potvrđuje. Izgraditi kamenu crkvu u samom centru varoši u to vreme je bilo izuzetno skup i komplikovan poduhvat. To svedoči da su u osvit novog veka karlovački Srbi imali dovoljno i novca i uticaja da izgrade jednu tako impozantnu građevinu, koja, doduše nije odolela osmanskim invazijama i sukobima koji su vođeni na tlu Srema na prelazu dvaju istorijskih epoha.
U Vorosovu, koji je izvesno bio u blizini Karlovaca, ako ne i njihov integralni deo, je uz manastir Svetih Arhanđela bio i kaluđer po imenu Herak. A u samom selu Vorosovu pominje se i graničar Đura, kao i još 15 domaćinstava, od kojih je jedno udovičko. Imena svedoče da je oko ovog manastira bilo gotovo isključivo srpsko stanovništvo, te da je u tursko doba ovaj manastir živeo, kako, ne zna se. Ova svetinja je iz izvora vrlo brzo iščezla, a kao što je napred navedeno, na prostoru koje se identifikuje sa Vorosovom, nema nekih arheoloških potvrda o postojanju manastirskog zdanja.
Ovako znatan broj sveštenoslužitelja (sveštenika i đakona), kao i monaha svedoči da je i pre Velike seobe Srba crkveni život na tlu Karlovaca, potonjih Sremskih Karlovaca, bio vrlo živ. Nedostatak izvora ne dozvoljava neko dublje analiziranje samog crkvenog života na ovom prostoru, ali brojnost sveštenstva i monaštva ukazuje da su crkve i manastiri bili izuzetno živi. To sve dopušta da se nađe jedan kontinuitet srpskog prisustva koji nije prekinut niti obnovljen Velikom seobom, već zapravo dodatno osnažen. Već postojeći i prisutni srpski narod je doseljavanjem svojih sunarodnika iz srpskih krajeva pod osmanskom vlašću dobio osveženje i novi polet. U tome je mesto Karlovaca izuzetno bitno. Istorijski izvori prvog reda, a to osmanski popisni defteri nesumnjivo jesu, svedoče i potvrđuju o snažnom srpskom prisustvu na prostoru Srema i Karlovaca, kao i na izuzetno živ crkveni i duhovni život, čak i u ovako kompleksnim uslovima osmanske vlasti.
Posebno je zanimljivo osvrnuti se na izvore koji još svedoče o postojanju te starije kamene crkve. Najstariji istorijski izvor koji indirektno sugeriše postojanje starodrevne crkve potiče iz vremena kada se vladavina Osmanlija nad Sremom učvrstila, a reč je o domaćem izvoru, o zabelešci u rukopisnom Otačniku iz manastira Krušedola. U njemu je Monah Maksim zabeležio da je počeo da ga piše na Svetog Nikolu 6. decembra 1532. godine u mestu Karlovcima, a da ga je završio 2. maja 1533. godine u manastiru Krušedolu. Pretpostavka da se ovde misli na starodrevnu crkvu zasnovana je na tom što je crkva bila metoh manastira Krušedola do početka XVIII veka. Naravno, to ne znači da je rečeni monah doista i pisao pri crkvi, ali je to svakako moguće. Drugi podatak o starijoj crkvi sačuvan je u Četvorojevanđelju iz XVI veka. Na njegovom okovu iskovan je zapis koji svedoči da ga je za donju crkvu Svetog Nikole iskovao grešni Pava zlatar 1559. godine. Smatra se u nauci da je da donja crkva iz osmanskog perioda zapravo današnja Saborna crkva, koja je u to vreme bila donja.
Svedočanstvo o Karlovcima na kraju srednjeg i početku novog veka ostavili su i brojni strani putopisci. NJihove zabeleške rečito govore o ovom gradu kao već veoma važnom naselju posebno za srpski narod koji je u osmanskim delovima Ugarske pronalazio novu domovinu.
Italijan Marko Antonije Pigafeta u svom putopisu (1567) zabeležio da su Karlovci čisto srpsko mesto u kojima postoji srpska crkva grčkog obreda sa jednim parohijskim sveštenikom i osam monahinja. Četiri godine docnije carski poslanik spominje lepo i veliko selo u kome se nalaze razvaline starog grada i osobito lepa i velika crkva, dok David Ungnad podvlači srpski karakter Karlovaca. Razvaline koje se navode bi mogle svakako biti nekadašnja tvrđava Karom. Iz ovoga se jasno vidi da se ovi podaci ne slažu sasvim sa defterima, odnosno sa podacima sa terena. Ali jasno je da je crkveni život bio razvijen, te da je postojala gotovo izvesno jedna starija kamena crkva, ugledna i lepa, koja je verovatno i bila najznačajnija u ovoj varoši.
Prilikom popisa sveštenstva i opisa crkava sremske eparhije (1732 – 1733. godine) koje je naredio mitropolit Vićentije Jovanović jedna crkva je zabeležena kao starodrevna, što bi moglo da ukazuje na ostatke ove crkve koju navodi i osmanski defter iz vremena sultana Selima II. Dakle, jasan crkveni kontinuitet u Karlovcima se svakako može pratiti iz najstarijih vremena. Prvi turski popisi navode dve crkve, od toga je jedna posebno značajna, zbog veličine i činjenice da je bila od kamena, te da je bila u glavnoj čaršiji. Karlovci su, tako, postali sve značajnija varoš, što je nakon oslobođenja od osmanske vlasti dovelo do njihovog uspona ka najbitnijem sedištu srpskog naroda severno od Save i Dunava u novom veku.
Ostavi komentar