Autor: prof. dr Boris Stojkovski
Biblija (zvaničnim punim nazivom Sveto pismo Starog i Novog zaveta) predstavlja knjigu koja je imala najviše uticaja na celokupno čovečanstvo, njegov razvoj, formiranje miliona generacija ljudi i njihovih svetonazora. Predstavlja osnov verovanja za više od dve milijarde ljudi na svetu danas, u raznim hrišćanskim crkvama i denominacijama, kao i drugim religijskim i filosofskim uverenjima. Sama reč biblija potiče od grčke reči τὰ βιβλία u značenju knjige – gramatički, u pitanju je množina imenice βιβλιον. Sa procenjenom ukupnom prodajom od preko pet milijardi primeraka, smatra se da je ovo najuticajnija i najprodavanija knjiga svih vremena u istoriji štampane knjige do danas. Kada je Johan Gutenberg štampao svoju prvu knjigu jula 1456. godine, to je bila upravo Biblija.
Kroz vekove, od nastanka hrišćanstva do danas, mnogi narodi su dobijali Bibliju na svom jeziku, čime se reč božja širila među njima.
Prevod Biblije na (staro)slovenski jezik i glagoljicu delo je svete braće Konstantina (u monaštvu Ćirila) i Metodija. Oni su 863. godine na poziv velikomoravskog kneza Rastislava otišli u oblast oko današnje NJitre u modernoj Slovačkoj, te tamo počeli da šire hrišćanstvo. Tokom svog boravka u Velikoj Moravskoj, sve do 869. godine, preveli su delove Svetog pisma na slovenski jezik i potom se zaputili u Rim, gde su dobili papsku podršku. U Rimu je Konstantin umro, zamonašivši se pred smrt i dobivši ime Ćirilo. Metodije se vratio u Veliku Moravsku na neko vreme, a prevod Svetog pisma je okončao, kako svedoči njegovo žitije, na dan Svetog Dimitrija. Glagoljičkih prevoda na slovenski jezik i njegovih redakcija bilo je i nakon delatnosti Ćirila i Metodija i njihovih učenika, poput spisa danas poznatih kao Marijino ili Zografsko jevanđelje. Što se Srbije i srpskoslovenskih tekstova tiče, veliki broj srpskih srednjovekovnih rukopisa čine biblijski tekstovi, najčešće jevanđelja, odnosno četvorojevanđelja, kao i psaltiri, apostoli i mnogi drugi.
Među celokupnim srpskim kulturnim rukopisnim nasleđem, ali i kao biser cele srpske kulture, duhovnosti, pa i biblistike, van svake sumnje izdvaja se Miroslavljevo jevanđelje. Nastalo je u poslednjoj četvrtini XII veka, najverovatnije u periodu između 1180. i 1187. godine u manastiru, odnosno crkvi Svetog Petra i Pavla, kod današnjeg Bijelog Polja. Reč je o zadužbini i grobnoj crkvi humskog kneza Miroslava, brata velikog župana Stefana Nemanje, po kome je jevanđelje i poznato u nauci. Prema kneževoj zapovesti ispisao ga je i iluminirao pisar po imenu dijak Grigorije, sa nekoliko svojih pomoćnika. Miroslavljevo jevanđelje jedan je od najstarijih srpskih ćiriličnih rukopisa i spomenika srpskoslovenskog književnog jezika. Po formi je bogoslužbena knjiga koja se naziva jevanđelistar, a naziv mu je dao veliki srpski naučnik i političar velikog formata Stojan Novaković. Što se samog sadržaja tiče, u pitanju je prevod jevanđelistara carigradske katedralne crkve Svete Sofije koji sadrži delove iz Svetog pisma i koristi se kao bogoslužbena knjiga u kojoj su biblijski (jevanđeljski) tekstovi raspoređeni prema čitanjima u toku crkvene godine. Prema svom izgledu i sadržini Miroslavljevo jevanđelje predstavlja jedinstven pisani spomenik u istoriji srpske, ali i svetske kulture.
Ovo remek-delo srpske knjige i reči pisano je na tankom belom pergamentu, dimenzija 415 x 285 milimetara, ustavnom ćirilicom u dva stupca. Sadrži ukupno 181 list, odnosno 362 strane, a ukrašeno je sa čak 296 inicijala i minijatura. Grigorije dijak je izvesno bio autor svih minijatura i inicijala, a ispisao je i alilujare, natpise i tekst na stranama od 358–360. Miroslavljevo jevanđelje se po mnogo čemu razlikuje od drugih istočnih (pravoslavnih) jevanđelistara srednjeg veka. I sam njegov format je četiri puta veći od uobičajenog za ovakav tip liturgijskih knjiga u Vizantiji i drugim zemljama njenog komonvelta. Svi inicijali su međusobno različiti, bogato ukrašeni i velikih dimenzija, slični onom tipu iluminacije koji se sreće na zapadu, a sadrži i najviše pozlate od svih poznatih jevanđelistara. LJudski likovi prikazani u inicijalima su prirodni, gotovo kao životni, i nisu idealizovani u maniru koji krasi većinu pisaca toga doba. Miroslavljevo jevanđelje, shodno prostoru sa kojeg je i poteklo i gde je nastalo, pisani je spomenik u kom se ukrštaju i prepliću međusobni literarni uticaji zapadnog i istočnog književnog stila tog doba. To se možda i najjasnije ogleda u jednom od najpoznatijih inicijala koji prikazuje Svetog Jovana Krstitelja potpisanog ćirilicom kao Žvan Batista. Sa druge strane, Miroslavljevo jevanđelje je, sudeći po jeziku i pismu, nesumnjivo autentična srpska knjiga – ortografija je u potpunosti raška, a ovaj jevanđelistar je pisan ćiriličnim pismom i srpskom redakcijom slovenskog jezika karakterističnom za Zahumlje.
Miroslavljevo jevanđelje je UNESCO 2005. godine uvrstio u svoju biblioteku „Pamćenje sveta“, čime je postalo jedno od 120 najvrednijih kulturnih dobara koje je stvorila ljudska civilizacija ikada.
Kao što je već rečeno, uistinu veliki broj srednjovekovnih manuskripata srpskoslovenske redakcije odnosi se na delove Biblije. I kada je započeto štampanje knjiga na srpskoslovenskom jeziku koncem srednjeg veka, biblijske su knjige zauzimale počasno mesto među njima. To se svakako odnosi i na cetinjsku štampariju jeromonaha Makarija, koji je nakon Cetinja štampao knjige u Vlaškoj i time postao otac ne samo srpske štampane knjige, već i moderne rumunske. U Vlaškoj je štampao nekoliko knjiga, od kojih su najpoznatija dva njegova jevanđelja – biblijski tekstovi na srpskoslovenskom jeziku. Jedan potiče iz 1510. godine, a na početku se nalaze predstave crkvenih meloda koji sede pred hramom u vlaškoj prestonici Trgovište. Drugo Makarijevo jevanđelje je 1512. godine štampano upravo u tom gradu, ali sa dosta skromnijim ukrasima.
Štamparija Božidara Vukovića Podgoričanina u Veneciji, mileševska i goraždanska štamparija, kao najreprezentativnije srpske štamparije XVI stoleća, među srbuljama (srpskoslovenskim štampanim knjigama) imale su dosta biblijskih tekstova, jevanđelja, psaltira i drugih delova Svetog pisma. I kasnije, najznačajnije knjige pohranjene po manastirskim bibliotekama diljem srpskih zemalja ili drugim krajevima gde je bilo Srba, bile su upravo delovi Biblije. Manastir Svete Trojice kod Pljevalja i njegova prebogata riznica knjiga – samo je jedan primer.
Međutim, ono što je svakako značajno pitanje jeste ono o prevodu koji se koristio, odnosno koji prevodi su se upotrebljavali od srednjeg veka do početka ranog modernog doba? Za to nema decidnog i direktnog odgovora, te je tek koncem srednjovekovne epohe započelo detaljnije prevođenje, a namere da se i na srpski jezik konačno i potpuno prevede Biblija postale su sve prisutnije. Istovremeno, Martin Luter preveo je Sveto pismo na nemački jezik, Mikael Agrikola je finski jezik učinio književnim upravo svojim prevodom Svetog pisma, dok je istovremeno među hrvatskim i slovenačkim reformatorima započelo nastojanje da i ovi južnoslovenski narodi dobiju Bibliju na svom jeziku. Još tokom srednjeg veka DŽon Viklif i Jan Hus u svojim reformatorskim nastojanjima da crkvu i hrišćanstvo približe svakom običnom čoveku, preveli su Bibliju na engleski, odnosno češki jezik. I u Ugarskoj je bilo pokušaja da se celovito Sveto pismo prevede na mađarski i u tom kontekstu je upravo najzanimljivija Husitska Biblija koju su prevele pristalice Jana Husa iz Sremske Kamenice. Na taj način i naši najbliži krajevi imali su ulogu u ovom velikom poduhvatu.
No, vratimo se na srpske prevode. Kraj srednjeg i početak novog veka doneo je i sistematičniji pristup prevođenju Biblije kod Srba, pa i veće učešće srpskih stvaralaca. Zanimljivo je da su dvojica srpskih monaha – Jovan Maleševac, rodom verovatno iz Hercegovine, inače prepisivač knjiga i u Zeti, kao i još jedan monah rodom iz Bosne po imenu Matija Popović, lektorisali i kontrolisali prevod Novog zaveta na srpski jezik, koji su sačinili rani južnoslovenski reformatori pod nadzorom Primoža Trubara, prvog prevodioca Biblije na slovenački jezik. Ovaj prevod, naravno, nije zaživeo, budući da su ga nadzirale pristalice Luterovog učenja, ali je vredno svedočanstvo prvih poduhvata u prevodu Biblije ili nekih njenih delova na srpski jezik, kako bi se ona učinila dostupnom što širem sloju ljudi.
Tokom novog veka postojao je još jedan interesantan prevod Biblije, vezan za tlo današnje Vojvodine. Dok su prvi mađarski prevod sačinili husiti u srednjem veku, ovde se radi o jednom, takođe sremskom poduhvatu prevoda, ali na srpski jezik. Atanasije Stojković, pisac prvog srpskog modernog romana, ruski akademik, ugledni naučnik, jedan od nosilaca prosvetiteljstva, živeo je od 1773. do 1832. godine. Bio je rodom iz Rume. NJegov enciklopedistički rad i polihistorska delatnost obuhvata i prevod Novog zaveta na slavenosrpski jezik. Za njegov prevod bilo je zainteresovano i Biblijsko društvo iz Londona, ali bez odobrenja srpskih crkvenih velikodostojnika, austrijske vlasti i cenzura nisu dopuštali da se ovaj prevod publikuje.
Smatra se da je još jedan savremenih epohe prosvetiteljstva ugledni episkop bački Platon Atanacković (1788–1867) bio prvi prevodilac pojedinih delova Starog zaveta. Najpoznatiji prevod Biblije na srpski jezik jeste celoviti prevod Starog zaveta sa nemačkog jezika Đure Daničića i Vuka Stefanovića Karadžića, prevodioca Novog zaveta. Vuk je preveo Novi zavet 1819. godine, konačno ga publikovao nakon 27 godina borbe za podršku i preporuke 1847. godine, a revidirao je svoj prevod deceniju docnije, dok je Daničić 1865. godine okončao prevođenje Starog zaveta na srpski jezik.
Treba istaći da se radi o, kako je rečeno, prevodima sa nemačkog jezika, a ne sa grčkog ili hebrejskog izvornika. Dakako, upitno je i Vukovo teološko obrazovanje i razumevanje Svetog pisma. Borba koju je Vuk Karadžić vodio da objavi svoj prevod Novog zaveta bila je duga i uporna. Uprkos odbijanju Biblijskog društva iz Londona nekoliko puta (koje je bilo namereno štampati prevod Atanasija Stojkovića), Vuk je konačno 1847. godine privatno publikovao svoj prevod. Posle odobrenja bečke cenzure, Vuk rukopis predaje štampariji u Jermenskom manastiru (mhtarista) u Beču, sa kojima je i ranije sarađivao. Trebalo bi istaći da su ovi mhtaristi Jermeni koji su priznavali papski primat, zbog čega je Vuk žestoko kritikovan da je njegov prevod udar na pravoslavnu veru. O ovom Vukovom poduhvatu negativno se izrazio i sam knez Miloš Obrenović. Prvi tiraž ovog prevoda Biblije bio je u dve hiljade primeraka, a Vuk je napisao predgovor i priložio list sa novom srpskom azbukom. Prevod je žestoko kritikovan, u čemu je prednjačio Nikanor Grujić, vladika pakrački, član Matice srpske i Srpskog učenog društva. On je 1852. godine u Zemunu objavio knjigu Primjetve Nikanora Grujića, arhimandrita kuveždinskog, na prevod Novoga Zavjeta, koji je gospodin Vuk S. Karadžić pisao, u kojoj je nabrojao oko tri stotine primedbi na Vukov prevod. Vuk je delimično i prihvatio ove kritike, iako se o njima u pismu Platonu Atanackoviću vrlo negativno izjasnio, a u izdanje iz 1857. godine uneo je svega osam ispravki. Od 1868. godine u školski sistem Srbije je uveden pravopis po reformama Vuka Stefanovića Karadžića i tad je štampano i celovito Sveto pismo. To je bila potpuna pobeda Vukovih reformskih poduhvata krunisana prevodom Biblije na srpski jezik u celini, uz Stari zavet koji je preveo Đura Daničić, još jedan velikan srpske moderne kulture.
Budući da ovi prevodi ipak imaju ozbiljnih manjkavosti, više puta je u HH stoleću pristupano drugim prevodima Biblije na srpski jezik. Episkop Ilarion Zeremski je početkom HH veka za đake Karlovačke bogoslovije preveo pojedine delove novozavetnih spisa. Deo njegovih prevoda publikovan je u Bogoslovskom glasniku, sa tumačenjima samog episkopa Ilariona. Vojislav M. Petrović preveo je 1927. godine Novi zavet na srpski, ali se taj prevod od pojedinih bogoslova smatra čak i gorim od Vukovog. Ugledni dalmatinski Srbin pravnik Lujo Bakotić je 1933. godine preveo Sveto pismo na srpski jezik, štampajući ga latiničnim pismom, ali nije ispravio sve Vukove greške. Dr Dimitrije Stefanović bio je profesor Novog zaveta na Pravoslavnom bogoslovskom fakultetu u Beogradu, a za nas je zanimljivo to što je bio rođen u današnjem Zmajevu, u Bačkoj. NJegov prevod kompletnog Novog zaveta objavljen je 1934. godine i izazvao je veoma pozitivne reakcije u naučnim krugovima. Ovaj prevod je savremeniji, ali i naučno i metodološki bolji, pre svega jer je sa grčkog izvornika. I jedan od najznačajnijih episkopa eparhije bačke Irinej Ćirić okušao se u prevođenju delova Starog zaveta na srpski jezik. Stefanovićev naslednik na katedri Novog zaveta bio je Emilijan Čarnić. On je 1973. godine publikovao svoj prevod Novog zaveta, ocenjen od zvaničnih crkvenih krugova kao privatan, te nijedan od pomenutih prevoda nikada nije dobio zvaničan blagoslov Srpske pravoslavne crkve.
Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve izdao je zvaničan prevod celovitog Svetog pisma na srpski jezik u saradnji sa Biblijskim društvom, kao zvanični prevod na srpski jezik 1984. godine. U pitanju je revidirani Vukov/Daničićev prevod, sa određenim izmenama, dopunama i ispravkama, posebno u odnosu na Vukova i Daničićeva odstupanja od grčkog, odnosno hebrejskog izvornika. Devterokanonske knjige, poput Knjiga Makavejskih, ali i još neke delove, prevodio je i blaženopočivši mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije Radović, te blažene uspomene episkop zahumsko-hercegovački Atanasije Jevtić. Prof. dr Dragan Milin je 2020. godine najavio prevod Starog zaveta koji bi bio štampan zajedno sa ranijim Novim zavetom u prevodu dr Emilijana Čarnića.
Osim ovih prevoda, postoje i prevodi na srpski jezik proistekli iz pera protestantskih teologa, pojedinih njihovih denominacija, kao i nekih sekti. Aleksandar Birviš preveo je neke biblijske knjige, Jehovini svedoci su u izdanju „Novi svet“ preveli takođe kompletnu Bibliju, Evangelistička crkva je 2016. godine izdala Savremeni srpski prevod, dok je dve godine docnije Protestantsko društvo izdalo Novi srpski prevod. Sem Birviša, svi ostali imaju kompletna izdanja.
Prevod Svetog pisma na srpski jezik predstavlja ozbiljan i težak poduhvat kako bi se reč božja što više približila svim ljudima modernim jezikom, ali tako da se ipak sačuva punoća smisla koju ovaj tekst nosi već vekovima.
Ostavi komentar