Autor: dr Aleksandra Kolaković
Na osnovu sporazuma o projektu Frankofonija i Narodno pozorište, potpisanog 20. januara 2021. godine, planirano je da će se na sceni Narodnog pozorišta održavati prezentacije i javna čitanja savremenih drama francuskih autora. U realizaciji projekta učestvovaće mladi umetnici i članovi Narodnog pozorišta. Ovim se i pored otežanih uslova rada pozorišta u vreme pandemije kroz upoznavanje srpske publike sa novom generacijom francuskih dramskih pisaca ostvaruje zbližavanje dve kulture. Ovaj događaj navodi na to da se podsetimo kako je pre jednog veka uticaj pariskih teatara došao do srpske pozorišne scene.
U kulturni život Srbije povratnici iz inostranstva, a posebno nekadašnji francuski đaci – frankofili, uneli su promene u književno-umetničkom smislu, što je uticalo i na to da se srpska pozorišna scena preobrazi. Veliki preokret u životu srpskog pozorišta dogodio se 1894. godine, kada je na položaju upravnika bio Milorad Šapčanin, književnik i urednik većeg broja listova. U upravi Narodnog pozorišta bili su: Nikola Petrović, Milovan Glišić, LJubomir Stojanović i Bogdan Popović. Izgradnji novog kursa srpskog pozorišta doprineli su i frankofili čije profesije nisu bile književnost i umetnost, a među njima se ističe Milovan Milovanović. Nakon povratka iz Pariza, Milovanović je „slobodno vreme posvetio pozorištu i umetnosti“. NJegov biograf ističe da je kao član njegovog književno-umetničkog odbora 1890–1893 „radio na podizanju pozorišta na umetničku visinu i borio se za francuski repertoar. U to vreme u pozorištu su davani mahom nacionalni romantičarski komadi Matije Bana i Miloša Cvetića; dirigent i kompozitor Davorin Jenko često je dirigovao na predstavama u kućnoj kapici na glavi, bojeći se nazeba. Aktivnost u pozorištu sasvim je odgovarala shvatanjima mladog intelektualca koji je presađivao francuske običaje u našu sredinu. Utornikom, kada se u pozorištu redovno davao francuski repertoar, iskupljao se cvet srpske građanske inteligencije, smatrajući taj dan prilikom za sastanke i razgovore“. Pozorište u Beogradu je zahvaljujući frankofilima poprimalo višestruke uloge, postavši mesto razonode i mesto nastanka značajnih ideja političkog karaktera koje su menjale srpsko društvo i državu.
Usponu Narodnog pozorišta u Beogradu dopinela je evropeizacija srpske kulture koju je sprovodila grupa srpskih intelektualaca okupljena oko Srpskog književnog glasnika. U upravu pozorišta naizmenično ulaze Dragomir Janković, kao i dva mlada intelektualca školovana na studijama u Parizu: Milan Grol i Milan Predić. Nakon studija na Filološko-literatnom odseku Filozofskog fakulteta u Beogradu, Milan Grol je od 1899. godine studirao dve godine u Parizu književnost i pozorište. Milan Grol je tokom svojih boravaka i poseta Parizu i pariskim pozorištima vodio jednu vrstu dnevnika u kome je ostavio svoja razmišljanja o predstavama i glumcima. Iz dana u dan od novembra 1900, u toku 1901. i 1902. godine sa prekidima, kao i kasnije 1910. godine, Milan Grol je posećivao pariska pozorišta: Comédie Française, Odéon, Théàtre Sarah Bernhardt, Théàtre de Renaissance, Théàtre de Antoine, Théàtre Molière, Théàtre de la Monnaie i Théàtre du Parc, nakon čega je beležio svoje utiske. Iz Grolovih beležaka vidljivo je da se svestrano bavio proučavanjem pozorišne umetnosti i mogućnostima da ono što je dobro i novo u pariskom teatru prenese na srpsku scenu. Iako se najviše zadržava na tekstu predstave, posebno kada misli da bi se neki od tekstova mogli prevesti, Grol iznosi i svoj stav kako bi određenu predstavu bilo moguće prilagoditi i izvesti na sceni Narodnog pozorišta u Beogradu. Paralelno s opisima, Milan Grol je u formi crteža beležio skice scenografije, kostima i rekvizita. Po povratku u Beograd, Milan Grol radio je prvo kao dramaturg, a od 1909. godine i kao upravnik Narodnog pozorišta.
Milan Predić svoje pozorišno obrazovanje razvio je na studijskom boravku u Parizu, a završio je i studije književnosti na Sorboni u Parizu (1903–1907). Diplomu lisans književnosti (1907) potpisao je tadašnji dekan i kasnije važna politička figura Aristid Brijan. U periodu pre Prvog svetskog rata njegov rad u pozorištu povezan je s aktivnostima Milana Grola, dok su u pozorišnom odboru sedeli autoriteti srpske kulture: Bogdan Popović, Jovan Skerlić i Slobodan Jovanović. Najveći izazov za Predića koji je četiri puta bio upravnik Narodnog pozorišta (1924, 1925–1933, 1939–1940, 1944–1947) bio je da u periodu posle Prvog svetskog rata i stradanja reorganizuje pozorišni život. Tokom karijere najviše pažnje poklanjao je repertoaru, a iako je odlično poznavao nemačku književnost, na njega je veći uticaj ostvarila francuska kultura. Za repertoar Narodnog pozorišta u Beogradu, Predić je u periodu od 1910. do 1951. godine preveo devet pozorišnih komada: Gospođa Iks (A. Bison), Primroza (R. de Fler i G. de Kajave), U novoj koži (E. Rej), Naga žena (A. Bataj), Krojačica iz Linevila (A. Savoar), Lepa pustolovina (R. de Fler i E. Rej), DŽaz-band (M. Panjol), Naš popa kod bogatih (A. de Lord i P. Šen, prema romanu K. Votela) i Žorž Danden (Molijer).
Alber Male, pored svoje diplomatske i profesorske misije u Srbiji, otkrivao je Francuzima ali i Srbima srpsko društvo i kulturu. Pozorišni život Srbije bio je jedna od tema koje su mu privukle pažnju, a o kojima je informisao čitaoce La Revue bleue. U tekstu „Srpsko pozorište i francuska dela“ Male je izneo relativno pohvalnu ocenu o srpskom pozorištu. Tokom boravka u Beogradu Male je stekao utisak da Narodno pozorište i pored oskudnih materijalnih sredstava uspešno sledi evropska pozorišta, kao i da je srpskoj pozorišnoj sceni uzor francuska. U svojoj analizi aktuelnog stanja u srpskoj kulturi ukazao je na to da jednu trećinu repertoara Narodnog pozorišta u Beogradu čine francuska dela. Važno je pomenuti da je za Albera Malea, kao osobu u diplomatskoj misiji Francuske, važno bilo svedočanstvo o značajnom uticaju francuske kulture u srpskom društvu već krajem 19. veka. Objavljivanje rada o srpskom pozorištu u uglednom francuskom časopisu koji se bavio kulturom u doba imperija označio je i potvrdu osvajanja uporišta francuskog uticaja na Balkanu putem kulturnih zračenja.
Dragomir M. Janković, pozorišni kritičar Srpskog književnog glasnika, sa iskustvom rada u pozorištu, već u prvom broju 1901. godine publikuje jednu opštu ocenu pozorišnog života Beograda kroz ocenu rada Narodnog pozorišta. Uzroke lošeg stanja Narodnog pozorišta pronalazi u problemima uprave, glumačkim sposobnostima i talentu, repertoaru i nedovoljnim novčanim sredstvima. Sarduova Otadžbina je komad koji je po oceni Jankovića više puta „izvlačio upravu iz škripca“. Problem je bila neplanska organizacija rada u pozorištu i nepostojanje stalne pozorišne publike, što je uticalo na to da se repertoar prilagođava prodaji većeg broja ulaznica. Istovremeno, Janković ističe i da je veći broj komada francuskih autora koji se igraju na sceni Narodnog pozorišta u Beogradu preveden sa nemačkog i stoga dovodi u pitanje i njihov kvalitet. Saradnik Srpskog književnog glasnika predlaže promene koje podrazumevaju izbacivanje sa repertoara svih spornih komada i stvaranje jednog spiska komada „koje želimo, i koje moramo imati, s naročitim obzirom na stranu klasiku, i dati ih na prevod ljudima doraslim tome poslu“. Pored uočene potrebe za dramaturgom, Janković insistira da srpski glumci treba da se ugledaju na strane, a pre svega francuske glumce. „Od naših glumaca moralo bi se tražiti da, na primer, ulogu Sterijina Vladislava izrade s onom marljivošću i trudoljubljem kako to rade francuski glumci za ulogu Sida“, naglašava pozorišni kritičar.
Uzori se nisu samo tražili posetama ustanovama kao što su La Comédie Française, Odeon ili Opéra Comique, već su i posete francuskih umetnika Srbiji bile dragocene u prenošenju kulturnog modela. Francusko pozorište i njegov duh po oceni jednog od najboljih poznavalaca pozorišta među Srbima s početka 20. veka bili su putokaz upravi Narodnog pozorišta u daljem radu. Postojanjem generacije Srba koja je školovana u Francuskoj ili na francuskim uzorima u prvoj deceniji 20. veka stvorili su se uslovi i da francuski komadi na srpskoj pozorišnoj sceni zažive i u prevodima s orginala, kao i da se pozorište kompletno reorganizuje po uzoru na francuska. Narodno pozorište je imalo na repertoaru i komade koji svedoče o postojanju svesti da se celokupni umetnički život organizuje po uzoru na strana pozorišta. Jedan od primera jeste Molijerov komad Pučanin kao vlastelin. Kompletan komad je preveden s francuskog orginala „i iscenirisan po režiji Francuske komedije i nabavljena otuda Lulijeva muzika“.
Već na početku 20. veka na repertoaru Narodnog pozorišta u Beogradu kao i Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu igrala su se dela modernog realizma, koja su se razvila iz naturalističkog pozorišta i avangardnog delovanja pariskog Slobodnog pozorišta (Théàtre libre). Ubrzo posle pariskih premijera, na repertoaru Narodnog pozorišta našla su se dela Viktorijena Sardua i Anrija Beka. Uz dela Maksima Gorkog, Henriha Ibzena i Avgusta Strinberga, Sarduove i Bekove drame, uporedo s pokretima u evropskom teatru izvršile su revoluciju u pozorišnom životu epohe modernizma u Srbiji. Začetak modernog realističkog pozorišta u srpskoj književnosti vezuje se za delo Vojislava M. Jovanovića Maramboa. Karijeru je započeo kao pozorišni kritičar u Malom žurnalu (1903–1904), a pod uticajem francuskih naturalista, borbenog pozorišta Oktava Mirboa i Henrika Ibzena, koga je prevodio, Marambo je napisao nekoliko dramskih tekstova. U periodu do Prvog svetskog rata pozorišna kritika se uzdigla do nivoa literarne, zahvaljujući obrazovanju Milana Grola, Milivoja Predića i Branka Lazarevića u francuskoj školi pozorišne kritike Serseja i Lemetra. Uzor su im bili francuska komedija i Slobodno pozorište u Parizu, zalagali su se da se repertoar okrene ka francuskim klasicima. Uz Milana Grola i Milivoja Predića, Vojislav M. Jovanović Marambo kao „moderan pisac jasnog, nekonvencionalnog realističkog opredeljenja“ bio je jedan od tvoraca srpskog građanskog pozorišta. Francuska književnost, umetnost i kultura, kao i scenski izraz francuskih pozorišta bili su opšteprihvaćeni u srpskom društvu, što će ostati i u međuratnom periodu.
Pariski pozorišni život reflektovao se i na srpske sredine van Beograda i Novog Sada. Srpsko kulturno središte u Mostaru nastojalo je da oživi i duh pariske kulture, pre svega zahvaljujući obrazovanim pojedincima i francuskim đacima – Jovanu Dučiću i Atanasiju Šoli. Kulturne aktivnosti među Srbima u Bosni i Hercegovini bile su u skladu s ubrzanim razvojem srpske kulture i njenom decentralizacijom na početku 20. veka. U Novom Sadu je krajem 19. veka sa repertoara Srpskog narodnog pozorišta skinuto 13 predstava, među kojima su bila dela Molijera (Pomodarka, Silom Bolesni i Spletkašević) i Sardua (Veseli dvori i Varošanin na selu), a odbijeno je prikazivanje Igoovog Hernanije i Dimine Gospođe s kamelijama, za koje se tvrdilo da se „oglušuju o moral”. Narodno pozorište i članovi njegove uprave imali su povremeno ulogu posrednika, pre svega preko kritika koje su publikovane u Delu ili Srpskom književnom glasniku. Profesorka Snežana Gudurić ističe da je popularizovanje francuskih dela na repertoaru Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu i njihova duplo veća posećenost u odnosu na komade nemačkih i mađarskih autora bio jedan od načina da se pomoću kulturne emancipacije smanji nemačko-mađarska politička i kulturna dominacija početkom 20. veka. Iako je veliki problem prilikom pripreme i realizovanja predstava u svim srpskim sredinama bio u pronalaženju stručnih prevodilaca, predstave francuskih autora su na prelazu vekova imale svoju stalnu publiku već opijenu francuskim kulturnim vrednostima.
Krajem 19. i početkom 20. veka srpski frankofili, okupljeni većinom oko listova Delo i Srpski književni glasnik, nastojali su da na temeljima francuske kulture razvijaju srpsku. Neosporni autoriteti Bogdan i Pavle Popović, Milan Grol i Milan Predić uticali su i na usmeravanje srpskog pozorišta ka francuskim uzorima. Prevođenje tekstova i pozorišnih komada s francuskog na srpski jezik, kao i studijski boravci Milana Grola i Milana Predića u Parizu, usavršavanje srpskih glumaca u Francuskoj i usklađivanje pozorišnih tendencija, doprineli su podizanju temelja neprekinutog kulturnog povezivanja, čiji eho se oživljava u 21. veku pomenutim Sporazumom kojim će se savremeni francuski autori predstaviti glumcima, pozorišnim i filmskim radnicima i publici. U skladu s nizom sporazuma koji su vezani za kulturnu saradnju Francuske i Srbiji, promovisanih prilikom zvanične posete francuskog predsednika Srbiji 2019. godine, mogu se očekivati i nove inicijative koje će nas podsećati i na period razvoja pozorišta na prelazu iz 19. u 20. vek.
Ostavi komentar