Autor: Danilo Koprivica, politikolog
Živimo u vremenu u kome značajan deo međunarodne javnosti očekuje od Srbije i od srpskog društva da se iskrenije suoči sa nedavnom prošlošću, smatrajući taj proces gotovo eliminacionim testom demokratije. Svesni neminovnosti suočavanja, u potrazi za mogućim rešenjima posegli smo za istorijskim primerima iz dvadesetog veka, na osnovu kojih ćemo pokušati da se podsetimo ali i da naučimo kako su se s vlastitom prošlošću suočila društva koja sebe smatraju demokratijama.
Jermeni
Jermeni su prihvatili hrišćanstvo 301. godine a Jermenija je bila prva zemlja u kojoj je ono postalo zvanična religija krštenjem cara Tiridata Trećeg 321. godine. Jermenska apostolska crkva pripada drevnoistočnim, orijentalno-pravoslavnim crkvama gde se još ubrajaju i Koptska, Sirijska, Etiopska, Eritrejska i Malankarska (Indijska) crkva. Iako je došlo do razlaza na saboru u Halkidonu, naša, Srpska pravoslavna crkva, Jermensku apostolsku crkvu doživljava kao prijateljsku, takoreći bratsku crkvu.
Nacionalni simbol Jermenije je planina Ararat (5165 m), mesto nasukavanja Nojeve barke, koja se nalazi oko 30 km južnije u Turskoj. Jermenima se ne dozvoljava uspon na Ararat. Do 1915. u Turskoj je živelo oko 2 miliona Jermena, a danas ih je oko 30.000. Pričalo se da je Turska protestovala kod Staljina zbog toga što se na zastavi sovjetske Republike Jermenije nalazila silueta planine Ararat, koja je bila na turskoj teritoriji. Kažu da im je Staljin lakonski odgovorio: „Slušajte me, Turci, i vi imate polumesec na svojoj zastavi ali mi nemojte reći da je mesec na teritoriji Turske“. Svaki narod ima pravo na svoje istorijske snove, bila je njegova poruka.
Danas, Jermena u matici ima oko 3 miliona, ali zajednica u dijaspori broji 6‒8 miliona. Najviše ih je u SAD, Rusiji i Francuskoj. Od 2011. godine sva deca od 6 do 8 godina obavezno pohađaju časove šaha kojima ih podučava oko 3000 učitelja. Gari Kasparov je Jermen. Tvorac prvog notnog sistema na svetu bio je Mesrop Maštoc, jermenski svetac i prosvetitelj. Kajsijevača, koja se naziva i konjakom, zbog načina pripreme i oduševljenja koje je izazvala u Francuskoj, nacionalno je piće. A kajsija je nacionalna voćka koja je i nazvana po Jermeniji – Prunus Armeniaca. Pored Šarla Aznavura i Garija Kasparova, jermenske gene nose i mnoge poznate ali i izuzetne žene. Ašken Ataljanc, naša proslavljena balerina, potomak je isto tako poznatih predaka, naših lekara. Šahnur Varinag Aznavurijan je napisao više od 1000 pesama, snimio 51 album u tiražu od 180 miliona primeraka i igrao je u 80 filmova. Nakon opela u krugu porodice u Jermenskoj crkvi, sahranjen je uz najviše francuske počasti. Žan Kokto je tim povodom rekao: „Pre Aznavura, očaj je bio nepopularan.“
Jermeni i Srbi
Prvi jermenski trag na našim prostorima potiče iz 13. veka a nalazi se u manastiru Vitovnica kraj Petrovca na Mlavi. Tu su jermenski graditelji došli na poziv Svetog Save, koji je prema Crnjanskom bio zadivljen njihovom vizijom i veštinom u vreme svog boravka u Kilikiji. Taj trag se, kako kažu upućeni, preneo i na Žiču i na Studenicu.
Manastir Jermenčić izgradili su prema legendi Jermeni, turski najamnici koji su došli na Kosovo 1389. Videvši Srbe, bliske po veri i po mnogo čemu drugom, prešli su na bratsku stranu i naselili se na planini Ozren, gde je manastir Svetog Arhangela i podignut. Jermeni su mrtve sahranjivali i na našim grobljima. Kasnije su prešli na Frušku goru. Možda baš u manastir Šišatovac, gde postoji trag o dolasku većeg broja monaha iz Žiče 1520. godine.
Gorski vijenac je štampan 1847. godine u štampariji koja je radila pri jermenskom manastiru reda Mehitarista u istoimenoj ulici u centru Beča. U okviru manastira se nalazi knjiška riznica sa oko 120.000 jermenskih naslova. Vladika Rade je bio prisutan tokom štampanja knjige. U ovoj štampariji štampao je i Vuk Karadžić. Odatle je izašao njegov prvi prevod Biblije. Zbirke svojih pesama ovde je štampao i Branko Radičević. Razlog zašto je ova štamparija bila interesantna našim velikanima je pored kulturne bliskosti i činjenica da su jermenski monasi izlili fantastična ćirilična slova.
Poslednja jermenska crkva (istočno-katolička) srušena je 1963. u Novom Sadu zbog proširenja bulevara. U to vreme nije imala vernika. Poslednja Jermenka u Novom Sadu bila je jedna baka koja je preminula 1948. godine. Na Jermene nas u Novom Sadu podseća i grobnica porodice Čenazi, kao i Hačkar (sveti kamen) ispred Pupinove palate. Hačkar, sveti vulkanski kamen, nije kako se misli stari jermenski trag u Novom Sadu i Zemunu, već je znak jermenske zahvalnosti iz 1993. godine zbog pogibije sedam pilota tokom pružanja pomoći postradalima u zemljotresu. Jermeniju je 1988. godine pogodio stravičan zemljotres koji je odneo 25.000 žrtava.
Veliki zločin
„Veliki zločin“ je naziv koji koristi jermenska istoriografija za jermensko stradanje u Osmanskom carstvu. Progoni hrišćana zbog brojnosti, najpre Jermena, počeli su krajem 19. veka za vreme vladavine sultana Abudla Hamida Drugog, koji je započeo sa progonima iako je upozoren na Berlinskom kongresu 1878. godine na izuzetno težak položaj svojih jermenskih podanika. Situacija kulminira dolaskom Mlado-Turaka na vlast, koji su se zalagali za izraženiju tursku naciju u odnosu na religiju, koja je do tog trenutka bila dominantnija. Iako su u početku želeli da pridobiju Jermene za sebe, turske vlasti sklapaju tajni dogovor sa Nemačkom, a na svojim teritorijama kao veliku opasnost vide Jermene, koji ugrožavaju njihov teritorijalni integritet i koji po njihovim saznanjima sarađuju sa Rusijom.
Mladoturska revolucija iz 1908. godine se od reformističke okrenula izrazito nacionalističkoj orijentaciji. To je bila ideološka osnova koja će naći plodno društveno tle u događajima koji će uslediti. U prvim decenijama 20. veka Osmanska imperija je ostala bez 60% svoje dotadašnje teritorije, a nakon dva Balkanska rata i bez 80% teritorije u Evropi. S gubitkom teritorije u Tursku su pristigle stotine hiljada mudžahira, koji su došli za turskom vojskom u povlačenju. Reč je o ljudima koji su bili civilni deo turske uprave na teritorijama koje su oslobođene Balkanskim ratovima. Surov i krvav je bio način njihovog proterivanja i to je činjenica koju treba imati u vidu. Tako ranjena, Turska se okretala sebi i međusobnim odnosima u Anadoliji gde je živelo na hiljade Pontskih Grka, Asiraca i oko 2 miliona Jermena. Ispred Istanbula, na Galipolju, bilo je 568.000 vojnika Antante. Porazi tokom Prvog svetskog rata i naročito saveznička kampanja kod Galipolja uplašili su Tursku kojoj je postalo jasno da bi poraz kod Galipolja i prodor Rusije i cara Nikolaja Drugog, ohrabrenog Kavkaskim ratom, bio fatalan. Posebnu unutrašnju pretnju su videli u stotinama hiljada pobunjenih Jermena koji su se otvoreno okrenuli Rusiji.
Ovi zločini kvalifikovani su kao najstrašnija zlodela modernog doba u kojima su masovno stradali starci, žene i deca. „Veliki zločin“ kako Jermeni nazivaju svoje stradanje iz 1915. godine, prvi je genocid u 20. veku. Prema procenama Johanesa Lepsijusa, nemačkog misionara koji je važio za objektivnog svedoka događaja, ubijeno je ili umrlo više od 1,1 milion Jermena, a 500.000 je preživelo proterivanje. Koncentracioni logori, proterivanja u Sirijsku pustinju, masovna ubistva i silovanja postala je jermenska svakodnevica. 200.000 žena i dece je asimilovano, završavajući na pijacama roblja i u haremima. Poslednjih decenija potomci ovih ljudi tragaju za istinom o sopstvenim korenima. Konfiskovane su crkve, manastiri, masovno su menjani jermenski toponimi i sistematski je zatiran svaki trag jermenskog postojanja na njihovom vekovnom istorijskom prostoru. Verski jermenski objekti su uredbom stavljeni na službu muslimanima a svaki naziv planine, mesta, jezera i reke je sistematski poturčen. U teroru prema Jermenima posebno nečasna uloga je pripala turskim Kurdima, koji su korišćeni za najstrašnija zlodela.
Galipolje je bilo mesto nastanka australijske i novozelandske nacije ali i polje na kome je Turska povratila svoj ponos i svoje samopouzdanje. Vojni poraz sila Antante, najpre u pomorskoj bici a potom i u kopnenom okršaju, pokazao je da saveznici ne samo da nemaju realan uvid u vojne i moralne kapacitete pritisnute Turske, već da ni najmanje ne mare za posledice u regionu. Ipak, retko ko će danas reći da je Operacija „Galipolje“ sasvim nepotrebno probudila imperijalnu zver. Nakon rata, Turska je sudila organizatorima zločina nad Jermenima, ali su svi bitni protagonisti zločina već živeli napolju sa lažnim identitetom, uglavnom u Berlinu. Stotinak zločinaca Britanija je držala na Malti, ali ih je bez suđenja razmenila za svoje vojnike iz uticajnih porodica.
Operacija „Nemezis“
Kada podbaci ruka pravde a naročito kada pravda izmiče svakom pravu, onda pojedinci ili kolektiviteti uzimaju pravdu u svoje ruke, da nepravdi iz osvete sude. Nezadovoljni međunarodnom pravdom, jermenski ekstremisti su osudili na smrt 200 ljudi iz Turske i Azerbejdžana. U operaciji kodnog imena „Nemezis“ prvo je 1921. godine u Berlinu ubijen ključni čovek genocida iz 1915. Nakon što je ubio Mehmed Talat-pašu, atentator se po ranijem planu dobrovoljno predao. Namera mu je bila da tokom suđenja javno progovori o turskim zločinima. Nemački sud, pritisnut sramotom jer je pod lažnim identitetom skrivao ključne zločince i pritisnut iskrenošću atentatora koji je dokumentovao da su mu tokom zločina stradala 63 rođaka, doneo je oslobađajuću presudu.
Atentator na Talat-pašu je bio Sogomon Telirijan, koji će nakon suđenja dobiti drugi identitet i drugo ime ‒ Saro Melikijan. U Srbiju je došao uoči genocida, a u Beogradu će provesti veći deo života. Držao je pržionicu kafe „Vardar“ u centru grada. Jedan Marsejski trg nosi ime po njemu. Umro je u Kaliforniji gde mu je podignut spomenik u vidu obeliska na čijem vrhu ponosni orao ubija zmiju.
U Beogradu je 1983. godine izvršen atentat na turskog ambasadora. Ranjeno je nekoliko građana koji su pokušali da uhvate atentatore. Bio je to završni deo operacije „Nemezis“, nazvane prema grčkoj boginji osvete Nemezi. Jermeni su uspeli da likvidiraju veći broj ljudi sa spiska „200“.
Tursko suočavanje s prošlošću
Dana 24. maja 1915. Ujedinjeno Kraljevstvo, Francuska i Rusija usvojile su tekst zajedničke deklaracije kojom su po prvi put u pravnoj praksi direktno optužili jednu državu za zločin protiv čovečnosti. Turska je optužena da je odgovorna za zločin protiv čovečnosti počinjen prema pripadnicima jermenske zajednice u tadašnjoj Turskoj. Iza Holokausta, ovo je najistraženiji zločin u istoriji. Pojam „genocid“ je stvoren da opiše ovo zlo. Igra istorije je što je njegov autor bio Rafael Lemkin, pravni ekspert, poljski Jevrejin. Te 1942. godine još uvek se nije imao uvid u obim i užas nemačkih nacističkih zločina, ali je termin dobio aktuelno značenje.
Zaključno sa krajem 2019. godine ukupno 31 država sveta je priznala masovna ubistva Jermena kao genocid, uključujući između ostalih Rusiju, Francusku, Nemačku, Kanadu, Italiju, Sjedinjene Države i Vatikan, odnosno Savet Evrope. Republika Turska kao pravni naslednik Osmanske imperije negira genocid i označava masovne zločine protiv Jermena u tom periodu kao „jermenski masakr“ nastao usled previranja tokom rata u toj zemlji. Pored Turske, jedina država koja negira genocid nad Jermenima je Azerbejdžan. U Turskoj je bilo kažnjivo tvrditi da je nad Jemenima počinjen genocid. Turska nije poricala zločin, tvrdeći da je do umiranja 200‒300.000 Jermena došlo u vrtlogu rata u međusobnim obračunima, te da dobar deo krivica snose sami Jermeni jer su se digli protiv imperije, podstrekivani od strane Rusije. Pamte se suđenja Pamuku, Drinku…
- godine ubijen je Hrant Dinko, turski novinar jermenske nacionalnosti. Hapšenje i suđenje maloletniku koji je izvršio ubistvo pratio je niz skandala. Nakon što su se u javnosti pojavile fotografije načinjene za vreme hapšenja, na kojima se ovaj sedamnaestogodišnjak slikao s osmehom na licu okružen isto tako raspoloženim policajcima a sve sa turskom zastavom u pozadini, došlo je do velikih protesta javnosti. Sahrani ubijenog novinara je prisustvovalo preko 100.000 ljudi, što jasno pokazuje da u Turskoj postoji svest o zločinu koji nije smeo da se desi. Ipak, deo turske javnosti i danas veruje u patriotizam Talat-paše, čija urna je u Istanbul dopremljena vozom ukrašenim nacističkim zastavama, koji je otpremio lično Adolf Hitler.
Bila je ovo priča o težini suočavanja s mračnom prošlošću zemlje imperijalne istorije, priča o pravu zamalo nestalog jermenskog naroda na goli život i na punu istinu, o obavezi odbrane vlastitog identiteta i o važnosti prošlosti u donošenju prelomnih odluka.
Ostavi komentar