Autor: prof. dr Boris Stojkovski
Identitetsko pitanje na Balkanu, i posebno u zemljama nekadašnje Jugoslavije, i dalje ostaje vrlo kompleksno i nerešeno. To svakako nije specifikum samo ovog prostora, niti je Balkan po tome jedinstven u Evropi i šire. Dovoljno je samo uzeti primer Španije, koja gotovo pet stoleća nakon formalnog ujedinjenja kruna Kastilje i Aragona ima određene probleme po tom pitanju, ili Belgiju, čija je istorija i u vreme Habzburga i nakon njih, vrlo turbulentna i kompleksna iz ovog aspekta.
Svedoci smo, međutim, da je upravo na našem području u toku i geneza, pa čak i izmišljanje novih identiteta. Ne osporavajući ni najmanje nikome pravo da se izjašnjava kako želi i oseća, bez sumnje je neophodno dekonstruisati nove, političke tendencije, da se naprosto izmisle novi identiteti, te da se, na temeljima srpskog istorijskog i kulturnog nasleđa isti grade, i to gotovo bez izuzetka, sa pozicije mržnje prema svom srpskom izvorniku. Današnja Crna Gora je svakako najeklatantniji primer tako nečega. Stvaranje nove nacije, jezika i pisma, i na koncu crkve je pokušaj da se otme srpski identitet i pretvori u svoju suprotnost. Zbog svega toga, neophodno je vratiti se istorijskim izvorima. Samo na taj način, njihovim objektivnim i naučnim sagledavanjem može se odgovoriti na pitanje o identitetu prostora današnje Crne Gore.
Kada su se Srbi doselili na Balkansko poluostrvo, kao što je u nauci dobro poznato, oformili su nekoliko arhontija, odnosno uslovno rečeno državnih tvorevina. Konstantin VII Porfirogenit, vizantijski car i pisac u svom delu De administrando imperio, namenjenom njegovom sinu i nasledniku prestola Romanu, ovako opisuje srpske zemlje u primorju, koje, bez izuzetka, uključuju i dobar deo današnje Crne Gore i Bosne i Hercegovine.
Treba znati da su Srbi potomci nekrštenih Srba, koji se još zovu i Beli, koji žive sa one strane Turske (Mađarske) na mestu koje se kod njih naziva Bojki (Bojka), gde im je susedna Franačka, kao i velika Hrvatska, ona nekrštena, koja se još zove i Bela. Tamo su, dakle, ovi Srbi živeli od početka.
U pokrštenoj Srbiji su naseljeni gradovi Destinik (Dostinika), Černavusk, Međurečje, Dresneik, Lesnik, Salines, i u oblasti Bosne Kotor i Desnik.
Oni koji sada tamo žive u Zahumlju, Srbi su iz vremena onog arhonta koji je tražio zaštitu od cara Iraklija. Oni su nazvani Zahumljani po planini koja se zove Hum i zaista u jeziku Slovena Zahumljani znači oni iza brda, jer se na ovom području nalazi veliko brdo sa dva grada na njegovom vrhu, Bona i Hum, a iza tog brda teče reka nazvana Bona, što znači Dobra.
Pleme prokonzula i patricija Mihajla, sina Višetinog, arhonta Zahumljana potiče od nekrštenih koji su stanovali na reci Visli i koji su se zvali Litciki, oni su se naselili na reci zvanoj Zahluma.
U zemlji Zahumljana naseljeni gradovi su Ston, Mokriskik, Josli(Ošlje), Galumainik, Dobroskik (Dabar).
Zemlja Travunjana i Konavljana je jedna. Stanovnici su potomci nekrštenih Srba, iz vremena onog arhonta (kneza) koji se odselio iz nekrštene Srbije i zatražio zaštitu cara Iraklija, sve do vremena Vlastimira, srpskog arhonta. Taj knez Vlastimir udao je svoju kćerku za Krajinu, sina Beloja, župana Travunije. U želji da ga učini plemenitijim, svoga zeta, dao mu je titulu arhonta i učinio ga samostalnim. Od njega se rodio Hvalimir, a od njega Čučimir. Arhonti Travunije su uvek bili pod vlašću arhonta Srbije. Travunija na jeziku Slovena znači utvrđeno mesto, i to zato što u zemlji ima mnogo utvrđenja.
Ovoj zemlji Travuniji podređena je druga zemlja nazvana Konavlje. Konavlje na jeziku Slovena znači teretna kola, zbog toga što je zemlja ravna pa oni sve svoje poslove obavljaju upotrebljavajući kola.
Na području Travunije i Konavlja nalaze se naseljena mesta Travunija (Trebinje), Ormos (Vrm na Trebišnjici), Risan, Lukavec, Zatleblje (Zetliv).
Duklja je dobila svoje ime od grada u toj zemlji koji je osnovao car Dioklecijan, ali je sada to opusteli grad, premda se i sada naziva Dokleja (Duklja).
U zemlji Duklji nalaze se veliki naseljeni gradovi i to Gradac, Novigrad, Lontodokla.
Nazvani su Pagani zato što nisu prihvatili krštenje u vreme kad su svi Srbi primili krštenje. Naziv pagani na jeziku Slovena znači nekršteni ali na jeziku Romeja njihova zemlja se zove Arenta (Neretva) pa se i oni nazivaju Arentani (Neretvljani) sa strane istih Romeja.
U Paganiji su naseljeni gradovi Mokro, Verulja (Vrulja), Ostrok i Slavinec (Gradac). Uz to oni poseduju i ova ostrva: veliko ostrvo Korčula, na kom postoji i grad, drugo veliko ostrvo Mljet, koje spominje sveti Luka u Delima Apostolskim, pod imenom Melita, na kome je zmija ugrizla Svetog Pavla za prst, a koju je on bacio u vatru, drugo veliko ostrvo Hvar, drugo veliko ostrvo Brač. Tu postoje i druga ostrva koji nisu pod vlašću istih Pagana: ostrvo Hoara (?Sušac?), ostrvo Vis, ostrvo Lastovo.
Kako se može videti iz Porfirogenitovog zapisa, od svog dolaska na Balkansko poluostrvo u vreme cara Iraklija (610-641), Srbi su naselili u velikoj meri ceo prostor i današnje Crne Gore, kao i Bosne i Hercegovine i delova Dalmacije. Iz ovoga je jasno da su i Duklja, kao i Zahumlje i Travunija smatrane srpskim zemljama. Kada se ovo poredi sa današnjim tumačenjem termina Duklja i Dukljani jasno je da je posredi ozbiljna greška. Dukljani i Duklja nemaju nikakav etnički zaseban identitet. On može biti samo uslovno rečeno državni, budući da u srednjem veku koncept države i državnosti nikako ne odgovara savremenom poimanju.
Istorija Duklje do početka XI veka je prilično maglovita, ali od tog stoleća stvari su značajno jasnije, iako je korpus izvora srazmerno mali. Svakako najbitnija ličnost jeste knez Jovan Vladimir, koji je postao i zet cara Samuila. Naime, ovaj vladar je pokorio i srpske zemlje, a prema Letopisu popa Dukljanina, u njega se zaljubila Teodora Kosara, ćerka Samuilova, kada ga je ugledala u tamnici. Samuilo ga je tada pustio, oženio svojom ćerkom i postavio nazad za vladara u Duklji. Jovan Vladimir je postradao 1016. godine od ruke Jovana Vladislava, sina Samuilovog, koji ga je na prevaru ubio odsekavši mu glavu. Izvesno je da je Jovan Vladimir kanonizovan u hrišćanskoj crkvi nedugo posle smrti. Napisano mu je i žitije, koje je izgleda bilo predložak i autoru Letopisa. Na taj način, Jovan Vladimir je postao i prvi srpski svetitelj.
Pored prvog kanonizovanog srpskog vladara, Duklja je podarila i prvog srpskog kralja. Okrunjivanje Mihaila Vojislavljevića u tesnoj je vezi sa napredovanjem Duklje pod njegovim ocem Stefanom Vojislavom. Kao i ranije, počujmo kako izvori tumače ove događaje: Stefan Vojislav, arhont Srba, koji je bio pre kratkog vremena pobegao iz Carigrada i zauzeo zemlju Srba, proteravši odande Teofila Erotika. Vojislav je očigledno bio zarobljenik ili talac u Carigradu koji se odmetnuo i oslobodio svoju zemlju proteravši Teofila Erotika, vizantijskog namesnika. Vizantijski izvori, dakle, bez izuzetka Vojislava povezuju sa Srbima i takvim ga smatraju. Kekavmen ga direktno navodi ὁ Τριβούνιος ὁ Σέρβος-Βοϊσθλάβος ὁ Διοκλητιανός, dakle kao Travunjanina Srbina i Vojislava Dukljanina. Na drugom mestu naveden je još eksplicitnije kao Stefan Vojislav arhont (knez) Srba – Στέφανος ὁ καὶ Βοϊσθλάβος, ὁ τῶν Σέρβων ἆρχων.
Ovom prilikom nećemo se previše zadržavati na istorijskim događajima, budući da je tema identiteta u fokusu. Ali valja reći da je Vojislav vodio niz sukoba sa Vizantijom, gde je svakako najznačajnija Bitka kod Bara i savez koji je Vojislav sklopio sa tadašnjim vizantijskim dubrovačkim strategom Kataklonom. Vojislav i Duklja su bili umešani i u dva slovenska ustanka na Balkanu pod vođstvom Petra (O)Deljana i Alusijana 1041-1042. godine. Ustanici su se izdavali za naslednike Samuilove dinastije i uzburkali su ceo Balkan u tom kratkom periodu.
Mihailo Vojislavljević je nasledio svoga oca na tronu u Duklji. Bio je prvi srpski kralj, pošto je pre 1077. godine izvesno dobio krunu od pape. Naime, upravo te 1077. godine u pismu pape Grgura VII Mihailo se naziva sclavorum rex. Bio je nesumnjivo deo velike koalicije papinih saveznika u borbi protiv Vizantije, a i u kontekstu politike jačanja papstva. Ovaj ugledni pontifeks Rimske crkve stvoro je čitavu mrežu vazala od Normana do Danske. Mihailo je takođe poneo i visoku vizantijsku titulu protospatara a bio je i mogući vizantijski zet, ali do tog braka se ne zna da li je došlo. NJegova široka balkanska politika dovela ga je nužno i u sukobe sa Carstvom, pa se kao arhont Srba (Dalmata) spominje i u spisu Aleksijada vizantijske princeze i istoričarke Ane Komnine. U Stonu je Mihailo podigao i crkvu Svetog Mihaila, u kojoj je njegov kraljevski portret na kome se vide uticaji normanskog i italijanskog freskopisa i graditeljstva.
Smeštena na razmeđi istočne i zapadne civilizacije, Duklja, kao i njene naslednice na tom području, bile su izložene uticajima obe sfere. Stoga je mešanje uticaja Rimokatoličke crkve i pravoslavne bilo i očekivano i prirodno. Istovremeno, treba uvek imati na umu da je verski identitet, ili makar njegova javna manifestacija, srednjovekovnih vladara neretko bio i fluktuirajući, vezan i za oportune političke okolnosti i prilike. Osim toga, u najranijim decenijama nakon 1054. godine, velike razlike između dve crkve se nisu ni primećivale, niti su smatrane dvema odvojenim institucijama.
Mihailov naslednik Bodin, kao uostalom i njegov otac, radili su na učvršćivanju dukljanske nezavisnosti i nastojali da stvore i nezavisnu crkvu. Često se u istoriografiji smatra da je 1089. godine nastala barska nadbiskupija, ali je u novije vreme ovo mišljenje podvrgnuto kritici. Sam Konstantin Bodin, pak, bio je tokom svoje karijere i saveznik i protivnik Vizantije, a sa njim su se susreli i vođe Prvog krstaškog rata 1096. godine.
Bodinovom smrću Duklja počinje da opada, a među srpskim zemljama uzdiže se Raška (Srbija), čije je vladare župane Vukana i Marka postavio upravo sam Konstantin Bodin. Uzdizanje Raške vezano je u prvom redu za dinastiju Vukanovića, a u vreme dok se ova dinastija bori sa Vizantijom upravo u Duklji, za koju se sve više koristi i termin Zeta, u njoj se rodio Stefan Nemanja. NJegov otac Zavida sklonio se u Duklju u dinastičkim previranjima u Raškoj i tu se 1113. godine u Ribnici kod Podgorice rodio Stefan Nemanja.
Nemanjina žitija i svi drugi izvori toga vremena, jačanje Nemanjine vlasti i širenje vlasti na Duklju i druge srpske zemlje posmatrali su kao sabiranje otačastva, ujedinjenje srpskih zemalja, a sam Nemanja je na Duklju gledao kao na svoju dedovinu.
U povelji manastiru Hilandaru 1198. godine srpski veliki župan jasno kaže: Stoga po mnogoj svojoj i neizmernoj milosti i čovekoljublju darova našim pradedovima i našim dedovima da vladaju ovom zemljom srpskom, i Bog svakojako upravljaše na bolje ljudima, ne hoteći čovečje pogibli, i postavi me velikoga župana, narečenoga u svetom krštenju Stefana Nemanju. I obnovih svoju dedovinu i većma utvrdih Božjom pomoću i svojom mudrošću, danom mi od Boga, i podigoh propalu svoju dedovinu i predobih: od morske zemlje Zetu i sa gradovima.
Nemanjina dinastija je bila organski dakle vezana za Duklju, odnosno Zetu, kako je već sam Stefan Nemanja naziva. Na tlu Zete niču i prve zadužbine. Đurđevi Stupovi kod Berana, svetinja koja i danas postoji, zadužbina je Stefana Prvoslava sina Tihomira, najstarijeg brata Stefana Nemanje. Rastko Nemanjić (Sveti Sava) bio je knez Huma (Hercegovine), a Vukan je dobio na upravu Zetu i nosio staru dukljansku titulu kralja. Ona nije imala praktične posledice već je bila više odblesak starih tradicija u ovoj zemlji. Vukanovo potomstvo se organski vezalo za pravoslavnu crkvu, a i sam Vukan, iako je od pape i Ugarske tražio podršku, bio je bez sumnje srpski vladar. Manastir Morača ktitorsko je delo Stefana Vukanovića, a Davidovica je zadužbina Dimitrija Vukanovića, poznatog kasnije monah David. Vukanovi već sinovi, dakle, sagradili su hramove koji i danas postoje.
Od Vukana letopisi prate potomke sve do Vratka, navodnog oca kneginje Milice. Iako su letopisi pozniji, jasno je da je ovo vezivanje i dukljanskih/zetskih vladara bilo organsko vezivanje Zete kao dela nemanjićke države. Prestolonaslednik srpskoga trona neretko je bio kralj Zete ili stolovao tamo, a pomoć zetske vlastele bila je odsutna u nekim previranjima na srpskom prestolu.
U crkvenom pogledu, kada je Sveti Sava osnovao autokefalnu srpsku arhiepiskopiju 1219. godine, zetska episkopija je osnovana u starom sedištu crkvi Svetog Mihaila na Prevlaci, a crkva Svetog Đorđa, odnosno već pomenuti Đurđevi Stupovi kod Berana postali su sedište budimljanske eparhije. Obe ove dijeceze i danas su integralni deo Srpske pravoslavne crkve, sa gotovo neprekidnim osmostoletnim kontinuitetom. Od doba cara Dušana Zeta je sedište mitropolije, a mitropolite zetske možemo, sa manjim ili većim hijatusima, pratiti do konca srednjeg veka.
Nakon 1371. godine započeto je feudalno rastakanje države, a Zetom su zavladali Balšići, koji su morali lavirati između Turaka, Mletaka i Despotovine. NJih su nasledili Crnojevići, a samo područje Zete i cele današnje Crne Gore, bilo je delimično pod mletačkom upravom, Osmanlije su započele osvajanja, a od 1421. godine Zeta je u Despotovini i njome vlada budući despot Đurađ. Nakon propasti Despotovine Crnojevići sve do kraja srednjeg veka vladaju Zetom. Od kraja XIII veka počinje da se javlja i termin Crna Gora, koji se najviše u doba Crnojevića javlja, i koji označava guste šume Lovćena, Crmnice sve do manastira Vranjina. Kao latinski ekvivalent, javlja se u dubrovačkim i mletačkim dokumentima Montagna nigra, Monte Negro, Monti negro, odakle je i poteklo Montenegro.
Razvoj srpske kulture u Zeti je posebno prisutan u vreme Balšića i Crnojevića. Za to je zaslužna i jedna žena. U pitanju je Jelena Lazarević Balšić Hranić, ćerka kneza Lazara, diplomata prvog muža Đurađa II Stracimirovića Balšića, koja je potom pomagala pomagala sinu Balši III (u jednom momentu je morao preći na rimokatoličanstvo i sa Mlečanima i uz papsku podršku vojevao na Turke). Jelena je bila i ktitorka Bogorodice Goričke, manastira nastalog 1440. godine. Diplomata je bila i za svog drugog muža bosanskog vlastelina Sandalja Hranića, pratilac u Budimu 1412. godine na viteškim igrama. Saradnja sa sestrom Oliverom je bila mnogostrana, ali je Jelena Balšić ostavila ogroman trag u srpskoj kulturi. Gorički zbornik i posebno njeno Otpisanije bogoljubno, što je zapravo pismo koje je uputila svom duhovniku i velikom isihasti po imenu Nikon Jerusalimac, je remek-delo epistolarne književnosti kod nas. NJeni spisi pisani su srpskoslovenskim jezikom, dok su manastiri koje je podizala ili koji su nastali u njeno doba i docnije, organski vezani za svetosavsko nasleđe. Manastiri Skadarskog jezera i drugih delova Zete, poput Beške, Moračnika, Ždrebaonika i drugih nicali su diljem srpskih predela Crne Gore. I Prečista Krajinska u kojoj su počivale mošti Svetog Jovana Vladimira, i u kojoj je docnije bilo i privremeno sedište zetske mitropolije. Cetinjski manastir, zadužbina Ivana Crnojevića, kojeg su, slično Dečanima i Studenici, gradili majstori pod jakim italijanskim uticajem, postao je i prva srpska štamparija. Jeromonah Makarije postao je otac srpske i rumunske knjige, jer je Oktoih na Cetinju štampao 1494. godine, a nešto docnije otišao je u Vlašku. Tradiciju srpske štampane knjige nastavili su Božidar Vuković Podgoričanin, koji je štampariju preneo u Veneciju i njegov sin Vinćenco, odnosno Vicko Vuković. Zahvaljujući njima, od Zete srpska štampana knjiga i pisana reč prenele su se u Mletačku republiku. Monah Jovan Maleševac, koji je prepisivao knjige u Pljevljima došao je u dodir sa ranim protestantizmom i čak lektorisao i redigovao knjige na srpskom jeziku koje je štampao Primož Trubar, a u cilju širenja reformacije među Srbima.
Sve ovo svedoči jasno o pripadnosti srpskom identitetu kulture, duhovnosti i umetnosti na tlu Zete, odnosno Crne Gore. Nakon 1371. godine, kada je propala dinastija Nemanjića i kada je srpsko carstvo doživelo kraj, zetska vlastela se ponašala u skladu sa vremenom u kom su delovali. Politički, oslanjanja je bilo i na Turke i na Mletke. Ne čudi što su pojedini predstavnici i Balšića i Crnojevića menjali versku pripadnost, a politički i posebno vojno se neretko sukobljavali sa drugom srpskom vlastelom i vladarima, uključujući i one u bosanskom kraljevstvu. Međutim, pripadnost srpskom duhovnom biću i srpskoj kulturi, kao i pravoslavnim korenima, sa svim uticajima Istoka i Zapada, oslikavali su pozni srednji vek na tlu Crne Gore.
Analizirajući izvore, zatim rukopisno i arhitektonsko nasleđe, uzevši u obzir da se desetine portreta samo Svetog Save nalaze u manastirima diljem Boke Kotorske, jasno je da se celo tlo današnje Crne Gore može smatrati jedino delom srpskog identitetskog korpusa, a od Novog veka, odnosno od doba formiranja modernih nacija i integralnim delom srpskog naciona. Svaki pokušaj negiranja tako nečega vodi daleko od nauke, u političke glibove i među totalitarne ideologije, jer jedino one podržavaju ovakve neutemeljene promene identitetskih kodova.
Ostavi komentar