Autor: dr Miloš Savin, istoričar
Često istoriografija devetnaesti vek determiniše kao dugi vek zbog značaja i brojnosti istorijskih događaja i procesa koji su se odigrali u tih sto godina, a koji su bili uzročno-poslednično vezani. Neretko teoretičari istorije smatraju da je takav produženi vek kao jedna istorijska celina trajao od Francuske građanske revolucije 1789. godine pa do kraja Prvog svetskog rata, dok bi dvadeseti vek bio kraći i trajao od 1918. godine pa do pada Berlinskog zida. Naravno, sve ove hronološko-metodološke podele moramo shvatiti veoma uslovno i evropocentrično.
Kada govorimo o istoriji Srba u Vojvodini, odnosno Ugarskoj, devetnaesti vek zaista možemo, događajno i hronološki, da razvučemo od Temišvarskog sabora 1790, pa sve do kraja Prvog svetskog rata. U ovakvoj podeli se jasno ocrtavaju i tri posebna dela: prvi koji bi trajao od Temišvarskog sabora do revolucionarnih događaja 1848, drugi koji bi odredio postojanje Srpske Vojvodine, i treći koji je trajao od Blagoveštenskog sabora, pa do Velike narodne skupštine 1918. godine.
Od sloma revolucionarne i napoleonovske Francuske, zaključno sa Bečkim kongresom 1815. godine, Evropom je vladao reakcionarni i konzervativni kurs, na kratko prekinut uspostavljenjem Julske monarhije u Francuskoj 1830. godine. Habzburška monarhija bila je složena i kompozitna zajednica istorijskih pokrajina nejednakih geografskih, verskih, mentalitetskih, etničkih, društvenih i ekonomskih karakteristika. I kao takva opstajala je vekovima, koristeći različite legitimacijske obrasce, ali iznad svega integrativnu moć i privlačan mehanizam najpoznatije evropske vladarske kuće u moderno doba. Društvo austrijske carevine bilo je čvrsto socijalno struktuirano i jasno hijerarhizovano, a zasnivalo se na dvema suprotstavljenim grupama – privilegovanoj aristokratiji i crkvenom kleru i diskriminisanim masama naroda koje nisu imale politički i društveni uticaj. U tom smislu, navedena staleška struktura austrijskog društva bila je nasleđena iz ranog modernog doba, dok je vladar bio ključni integrativni i kohezioni faktor, ali i primarna institucija vlasti u monarhiji.
Složeni karakter monarhije ili odsustvo jedinstva bilo je uočljivo na mnogo načina jer su svi etniciteti i istorijske pokrajine pokazale odlučnost da ostanu što je moguće više samostalni pod autoritetom Habzburga. Zbog toga su i stvaranje apsolutne monarhije i centralizacija ostali nedovršeni, stvorivši sasvim specifičnu zajednicu naroda čiji nosioci vlasti su usled te nestereotipnosti bili prinuđeni da vode politiku različitu od ostalih evropskih sila. Takvu politiku istoričari su determinisali kao „vladanje pomoću saglasnosti“, što je vekovima stvaralo manje violentan obrazac političke kulture, ali i ograničavalo sposobnost vođenja ekspanzivnih ratova – što je monarhiju dovodilo u poziciju da vodi one pretežno defanzivne. Promenjene istorijske okolnosti, nestanak osmanske opasnosti, modernizacija načina ratovanja u tehničkom i strategijskom smislu i posebno 19. vek kao vek nacija, ishodovali su derogiranje legitimacijskih osnova i objektivno smanjivanje istorijske perspektive za opstanak Habzburške monarhije, odnosno njenog državnog i dinastičkog okvira.
Dugi 19.vek, kao vreme konstituisanja evropskih nacija i uzleta nacionalističkih ideologija, nije bio naklonjen nadnacionalnim i multikonfesionalnim imperijama i prosvećenim monarsima čija je evropska paradigma bila monarhija pod žezlom Habzburga. Bečki vladajući krugovi su strateški radili na tome da u Ugarskoj ne dođe do ozbiljnijeg industrijskog zamaha, sprečavajući i razvoj trgovine i zanata. NJihovom uspehu u limitiranju razvoja mađarskog društva značajno su doprinosili i recidivi feudalne poljoprivrede koji su dominirali Ugarskom. Većinu trgovine i zanatstva su držali nemađarski elementi stanovništva i stranci.
Nedovoljno razvijen mađarski građanski stalež je bio klijentelistički zavisan od ugarske aristokratije, oslanjajući se, pre svega, na stare feudalne privilegije. Upravo zbog zavisnosti od postojećeg sistema, mađarski građanski elementi su pre bili skloni konzervativizmu nego liberalizmu evropskih buržoazija. Glavni sukob u Ugarskoj je postojao između krupnog i sitnog plemstva.
Od velike je važnosti napomenuti da je Ugarska do kraja osamnaestog veka bila poliglotna država. Mađari kao državotvorni, najhomogeniji, ali i narod sa hegemonim pretenzijama na prostoru Ugarske nisu nasilno nametali svoj jezik. Srbi predvođeni mitropolitom Mojsijem Putnikom su od cara Leopolda II zatražili da im odobri održavanje jednog srpskog narodno-crkvenog sabora raspravnog karaktera, na kome bi mogli da formulišu svoje političke zahteve. Iako je mitropolit Mojsije u međuvremenu preminuo, car je dozvolio sazivanje sabora i do toga je došlo 1790. godine u Temišvaru. Srbi su na Temišvarskom saboru zatražili da im se na području Banata da posebna teritorijalna autonomija, odnosno Vojvodina. Na istom saboru za novog karlovačkog mitropolita izabran je dotadašnji budimski vladika Stevan Stratimirović. Zahteve za formiranjem autonomne srpske teritorije Leopold II je načelno prihvatio, ali do formiranja Vojvodine nije na došlo. Konzervativni mitropolit Stratimirović srpske sabore više nije ni zakazivao. Prvi sledeći sabor se održao tek nakon njegove smrti, radi izbora novog mitropolita.
Period od Temišvarskog sabora pa do revolucionarnih događaja 1849. se u potpunosti poklapa sa dominacijom dve konzervativno-reakcionarne ličnosti – austrijskog cara Franje (Franca) I, koji je vladao od 1792. do 1835. godine, te srpskog karlovačkog mitropolita Stevana Stratimirovića, koji se stolovao od 1790. do 1836. godine. Carstvom je vladala stroga cenzura, a prelaskom Meterniha sa mesta glavnog austrijskog diplomate na poziciju kancelara stvorena je policijska država. Razgranata je mreža špiclova – tajnih policijskih agenata, koji su razvili metod potkazivanja. Režim je strahovao od liberalizma, demokratije i nacionalizma koji su se širili Evropom.
Veliki otpor savremenim političkim kretanjima pružao je i mitropolit Stevan Stratimirović, plemić i veleposednik, rodom iz Kulpina. Stratimirović je strahovao od rasta uticaja srpskog građanstva, koje je bilo sve brojnije i bogatije. Mada su Srbi u Ugarskoj 1792. godine odlukom Požunskog sabora proglašeni za potpuno ravnopravne građane Ugarske, po inerciji oni su i dalje nerado primani u državnu ili županijsku službu sem ako nisu bili plemićkog porekla. Požunski sabor je dao pravo srpskom mitropolitu i vladikama da učestvuju u radu Sabora, ali srpski kler, uprkos obavezi da prisustvuje sednicama, nije iskazivao posebnu zainteresovanost za politička pitanja, oslanjajući se isključivo na bečki dvor i cara.
Iako je zbog političkih stega Franjinog i Meternihovog apsolutizma, te Stratimirovićevog reakcionarnog konzervatizma, politički razvoj austrijskih Srba bio otežan, došlo je do značajnog napretka na polju školstva i kulture. Još od perioda Marije Terezije, Srbi su raspolagali značajnim brojem osnovnih škola i nižih gimnazija. Strahujući od eventualnog unijaćenja buduće srpske elite, mitropolit je dozvolio srpskim građanima da o svom trošku izgrade obrazovne institucije. Stratimirović se zalagao za razvoj školstva, ali je želeo da mu da klerikalnu komponentu. Srpsko građanstvo je svojim novcem, uz mitropolitovu saglasnost, osnovalo gimnaziju u Sremskim Karlovcima (1791/2), te u Novom Sadu (1810/1816). Temelj stvaranju nove srpske elite, koja će poneta liberalizmom i nacionalizmom, dovesti do nacionalnog i kulturnog preporoda Srba na području današnje Vojvodine, postavljen je osnivanjem Srpskog pedagogijuma, odnosno učiteljske škole u Sentandreji 1812. godine, te njenim premeštanjem u Sombor 1816. godine. Mitropolit je osnovao Bogosloviju u Karlovcima i veći broj klerikalnih škola po episkopijama, nastojeći da pojača kulturni nivo srpskog sveštenstava, te da od njih napravi intelektualni branik konzervativnog nacionalizma. Protivteža mitropolitu je bio inspektor srpskih škola, Uroš Nestorović, racionalista koji se zalagao za što modernije obrazovanje Srba radi njihovog što efikasnijeg uklapanja u društvene i političke tokove, naravno lojalne režimu.Od vrhunskog značaja za budući nacionalno-politički razvoj Srba u Vojvodini bilo je školovanje mladih na univerzitetima širom carstva, pa i šire.
Antagonizme, napetosti i kontradikcije evropske politike zaoštrila je ekonomska kriza 1846. i 1847. izazvana sušom i nepovoljnim privrednim parametrima. Hronični deficit političkog legitimiteta feudalne aristokratije, ekonomski osnažena liberalna građanska klasa bez političkog uticaja, početak političke artikulacije depriviranog radničkog pokreta, kao i jačanje novog legitimacijskog obrasca u evropskoj politici – nacionalizma, bile su istorijske tendencije koje su doprinele kompleksnoj slici Evrope, a posebno Habzburške monarhije 19. veka. U Ugarskoj mađarsko društvo nije imalo razvijenu građansku klasu koja bi mogla da pokrene pravu građansku buržuasku revoluciju. Čuveni mađarski istoričar Sabo, koji je prvi na naučno utemeljen, kritički način, analizirao pomenuti fenomen je zaključio sledeće: „Mađarska je stajala pred teškim problemom, da bez građanske klase uvede one institucije, koje su svugde bile baš posledica nezavisnog razvitka građanskog elementa.“ Zauzevši vodeće položaje u državnim službama, mađarsko krupno plemstvo, oslonjeno na Beč, je, putem zaokruživanja svog zemljoposeda, uvećavalo svoj imetak na uštrb sitnog plemstva. Ovaj proces je doveo do stvaranja jedne nove društvene kategorije tzv. „kišnemešek“ – sitnog plemstva, relativno siromašnog i lišenog bilo kakvog uticaja na političke procese.
Sitno plemstvo je u revolucionarnim idejama našlo oružje za osvetu i kompenzaciju. Županije su bile poslednja administrativno-politička uporišta sitnog plemstva, tj. njegovih bogatijih eksponenata. Županijski službenici su dolazili iz reda sitnog plemstva, a županije su razrezivale poreze selima. Sitno plemstvo se protivilo bilo kakvim reformama ovakvog sistema koje bi dovelo do njihovog dodatnog razvlašćivanja i marginalizacije. Seljaci u Ugarskoj su živeli u stanju potpune agonije. Do sredine devetnaestog veka seljaci na veleposedima su često batinani i podvrgavani nasilju. Ugarski seljak je za razliku od feudalca snosio većinu poreskih obaveza. Dinastija Habzburga je upravljala Ugarskom, a i drugim pokrajinama, metodom zavadi i vladaj. Podsticano je podozrenje među različitim društvenim klasama, narodima i pokrajinama.
Bečki vladajući krugovi su uvideli da paktom sa krupnom ugarskom aristokratijom dobijaju državnu stabilnost, ali ne i finansije. Počevši od Josifa II, odnosno perioda njegove vladavine habzburškim zemljama od 1780. do 1790. godine, bečki dvor je često baratao idejom srazmernog oporezivanja svih stanovnika Ugarske. Zahvaljujući ovakvim težnjama, mađarski seljaci su bili lojalni caru, a neskloni da paktiraju sa sitnim plemstvom. Po programu kancelara Meterniha, donetom neposredno pre revolucionarnog previranja, trebalo je izvršiti administrativne i privredne mere za ojačavanje gradova, trebalo je otkloniti unutrašnje carine prema Ugarskoj, te uvezati Ugarsku u sistem austrijskih železnica. Za uspeh ovakvog programa bilo je neophodno razviti i osnažiti srednju građansku klasu i redukovati uticaj sitnog plemstva. Program je nastojao da se dotadašnje stanje u županijama promeni tako što bi za predsednike županijskih skupština bili imenovani vladini funkcioneri umesto sitnog plemstva, dok bi gradovi na Dijeti bili zastupljeni paritetno kao i županije.
Veliku prepreku realizaciji ovog projekta, predstavljala je struktura mađarskog društva u kome je bilo 600.000 plemića sa porodicama, a svega 575.000 gradskih stanovnika, računajući i seljake preseljene u gradove. Kao „spasilac sitnog plemstva“, politički je delovao Lajoš Košut, sitni plemić bez zemlje, Slovak poreklom, čija majka nikada nije naučila mađarski jezik. Smatra se da je Košut lišen osećaja za realnost uspeo da nametne svoje ideje mađarskoj političkoj eliti. Košut je propagirao mađarski nacionalizam, smatrajući da poljoprivredni posed nije glavni uzrok podela u društvu, nego deficit nacionalnih osećaja. NJegova ključna teza je bila da je upravo sitno plemstvo supstanca mađarske nacije, što je naišlo na odličan prijem kod pripadnika ove društvene grupe, koji su maštali o restauraciji svog srednjevekovnog uticaja, a protivili se bilo čemu što ima strane primese. Košut je zahtevao Ugarsku za mađarsku (jedno)nacionalnu državu, čime je dodatno stekao popularnost.
Tokom stoleća koje je prethodilo revolucionarnim zbivanjima 1848/49. godine, Srbi su na području današnje Vojvodine masovno naseljavali Granicu, koja je tokom 18. veka znatno redukovana na područja južnih delova Banata, Bačke i Srema. Kako bi se sprečio odlazak Srba za Rusiju, formirani su Velikokikindski distrikt u Banatu, Potiski distrikt u Bačkoj, kao i Komorski dominijum u Sremu, sa povoljnijim uslovima za opstanak nego u ugarskom, feudalnom, provincijalu. Srbi su činili značajan deo populacije slobodnih kraljevskih gradova Novog Sada, Sombora i Subotice, koji su bili izuzeti iz feudalnog sistema, a određene slobode, uključujući i pravo na otkup vojne službe imali su i gradovi na području Granice. Za razliku od ostalih naroda u Ugarskoj, Srbi su imali brojnu i bogatu građansku klasu. Po statistici čuvenog mađarskog statističara i geografa, Eleka Fenješa iz 1846. u celoj Ugarskoj je trgovina bila slabog obima dok je na području današnje Vojvodine cvetala. Za razliku od mađarskog plemstva, srpsko je bilo drastično malobrojnije i suštinski se nije mešalo u društveni život.
Zapadnu i srednju Evropu je krajem februara 1848. obuhvatila antifeudalna, građansko-demokratska revolucija, koja će dovesti do značajnih socijalnih i kulturnih promena. U Beču je svrgnut kancelar Meternih, probudile su se severna Italija i Češka koje su se nalazile u okviru Austrije. Na vojvođanskom prostoru došlo je do socijalnih i agrarnih pobuna. Revolucionarne težnje Srba i Mađara su se u početku potpuno podudarale. Međutim, mađarski revolucionari su nakon preuzimanja vlasti odbili da priznaju ista prava Srbima, smatarajući da u Ugarskoj, odnosno Mađarskoj, postoji samo jedan politički narod – Mađari. Raskol između mađarskog i srpskog pokreta ubrzo je prerastao u krvavi srpsko-mađarski rat. Na čelo srpskog pokreta je, gotovo samoinicijativno, stao mladi plemić Đorđe Stratimirović, koji je ubrzo zadobio podršku građanstva i nižih komandnih krugova među Srbima u Vojnoj granici.
Srpski mitropolit Josif Rajačić, krupni feudalac odan dvoru, pod pritiskom brojnih narodnih delegacija i peticija, je pristao da zakaže Srpsku skupštinu. Kako bi se izbegla mogućnost da se mitropolit predomisli, između 10 i 15 hiljada ljudi se okupilo u Sremskim Karlovcima gde je od 13. do 15. maja održana Majska skupština koja je proglasila Srpsku Vojvodinu. Rajačić je od početka gledao kako da dezaovuiše Stratimirovića i minimizuje njegovu ulogu, smatrajući ga za konkurenta i usijanu glavu. Kao krupni feudalac, interesno vezan i apsolutno lojalan habzburškom caru, Rajačić je bio kontrarevolucionar i carista, čvrst u nameri da srpski revolucionarni pokret pretvori u antimađarski, probečki, kontrarevolucionarni pokret.
Stratimirović nije suštinski bio orijentisan protiv bečkih interesa, ali je u odnosu na mitropolita/patrijarha ipak bio liberalniji. Na čelu glavnog odbora svojevrsne vlade Vojvodine se nalazio upravo Đorđe Stratimirović. Patrijarh je kratkotrajni boravak Stratimirovića u Beču, gde mu je sestra umrla, zloupotrebio za formiranje novog Glavnog odbora sa sedištem u Zemunu. Lokalni komandanti, narodni kapetani, koje je imenovao Đorđe Stratimirović, u Titelu i Žablju su dobili naređenja od patrijarha Rajačića da ga živog ili mrtvog predaju patrijarhu. Uprkos mučnoj situaciji, za nešto više od jedne decenije, Rajačić i Stratimirović će postati politički saveznici.
Tokom revolucije 1848/49. odnosno mađarsko-srpskog oružanog sukoba, delovalo je da su zauvek porušeni svi mostovi saradnje i komunikacije između Srba i Mađara, međutim neposredno pre nego što će carska Rusija, na poziv habzburškog dvora, anihilirati mađarske oružane snage, došlo je do izvesnog pomaka. Tada je Košut poslao u Beograd grofa Đulu Andrašija, koji je u to vreme zastupao interese mađarske revolucije u Istanbulu. Inicijalna Košutova ideja je bila da se Srbi napokon priznaju kao ravnopravan narod u Ugarskoj, da vlada Srbije izdejstvuje da se mađarska vlada i vojska povuku preko Vojvodine u Srbiju i odatle zajedno sa Srbijom nastave rat protiv Austrije. Andraši je tražio da se potpiše ugovor o prijateljstvu i saradnji između Srbije i Ugarske.Srbija nije bila voljna da menja svoj dotadašnji stav, a u tom trenutku Mađari su pretrpeli svoj finalni poraz kod Vilagoša. Srbija je ipak napravila jedan ustupak – dozvolila je eksponentima mađarske revolucije da se preko njene teritorije povuku u Osmansko carstvo. Austrijski car je 15. decembra 1849. godine doneo patent o osnivanju Vojvodine Srbije i Tamiškog Banata, koja će se često nazivati i Srpska Vojvodina i Tamiški Banat.
Vojvodina je suštinski predstavljala samo jednu upravnu jedinicu, bez ikakvih narodnih ili autonomnih srpskih odlika. Vojvodina je izuzeta iz Ugarske i poverena austrijskom ministarstvu policije na upravu, a zvanični jezik je bio isključivo nemački. Austrijski car je sebe proglasio za velikog vojvodu Vojvodine Srbije. Period postojanja Vojvodine Srbije se u potpunosti poklopio sa apsolutističkim režimom austrijskog ministra Aleksandra Baha, pa se odomaćio naziv Bahova Vojvodina. Agresivna germanizacija, policijski režim, centralizacija i austrijski državni unitarizam su glavne odlike Bahovog apsolutizma. Visoki troškovi izgradnje i održavanja administrativnog sistema opteretili su srpsko građanstvo.Tokom postojanja Bahove Vojvodine, svi oblici političkog delovanja su bili zabranjeni.
Pod pritiskom opšteg nezadovoljstva u celoj monarhiji, car je otpočeo proces decentralizacije. Procenivši da mu Srbi više nisu potrebni, u nameri da za svoju spoljnu politiku zadobije Mađare, car je 27. decembra 1860. godine lično napisao odluku kojom je Vojvodina ukinuta i potpuno prisajedinjena Ugarskoj, izuzev rumskog i iločkog sreza koji su pripojeni Hrvatskoj. Nakon ukidanja Vojvodine dolazi do postepenog formiranja i prve organizovane srpske liberalno-opozicione stranke na čelu sa Svetozarem Miletićem, koji je izabran za gradonačelnika Novog Sada.
Politički program srpske liberalno-opozicione stranke, poznate pod nazivom Srpska narodna slobodoumna stranka, će se sve do 1869. godine bazirati na Miletićevom članku iz „Srpskog dnevnika“, objavljenog početkom januara 1861. godine pod nazivom „Na Tucindan“. U tom članku Miletić predlaže potpuni raskid vojvođanskih Srba sa Bečom, te političku borbu za priznanje autonomne Srpske Vojvodine od strane Mađara. Miletić je formulisao princip „Mi smo i Srbi i građani“, ističući jednak značaj nacionalne autonomije, demokratije i građanskog društva. Srpska pozicija se, naizgled, promenila kada je došlo do nesporazuma između austrijskih i mađarskih vladajućih krugova, bečki dvor rešio da ispoštuje zahteve Srba, ali samo formalno, kako bi zaplašio mađarske merodavne krugove i ublažio srpsko negodovanje.
Austrijski car je dozvolio Srbima da održe Blagoveštanski sabor u Sremskim Karlovcima aprila 1861. godine i odlučeno je da ovaj sabor bude raspravno političkog a ne crkveno školskog karaktera. Carevim ukazom učešće u saboru je predviđeno samo za Srbe iz bivše Vojvodine, bez Vojne granice, Slavonije, Hrvatske i drugih delova Ugarske. Činjenica je, da je odlukom da se dozvoli Srbima da organizuju sabor političkog i raspravnog karaktera, bečki dvor priznao Srbe kao poseban politički narod. Sabor je pored patrijarha (predsednika sabora) i tri vladike, trebalo da broji još 75 delegata – od čega 25 iz monaško-svešteničkih redova, a preostalih 50 iz građanskog staleža. Izbori za sabor su bili elektorskog tipa, naime prvo su izabrani birači, koji su izglasali poslanike. Ipak, ove izbore je karakterisala velika demokratičnost i široko biračko pravo. Kako se zbog brzine nije precizno mogao izvesti i sprovesti imovinski i strukovni cenzus, ispostavilo se da su pravo da biraju i da budu birani imali skoro svi punoletni Srbi sa područja ukinute Vojvodine. Pošto je sabor svečano otpočeo sa radom u njemu su se odmah iskristalisale dve dominantne grupe – konzervativnu i liberalnu.
Bez obzira na idejna i ideološka razmimoilaženja, sve grupe na saboru su se zalagale za to da se Srbima mora obezbediti jedna posebna autonomna Vojvodina na području Južne Ugarske, kao politička i teritorijalna autonomija. Dominantni konzervativci i klerikalci su smatrali da se autonomna Srpska Vojvodina može ostvariti isključivo oslanjanjem na austrijskog cara. Liberalna stranka oko Svetozara Miletića je smatrala da je neophodno ostvariti srpska prirodna prava, i to pre svega oslanjajući se na Ugarsku, kako bi se sprečila mogućnost ponovne instrumentalizacije Srba od strane Beča. Liberali su smatrali da ustavnim sredstvima putem Ugarskog sabora, treba organizovati Vojvodinu, kao jednu autonomnu županiju u delimično federalizovanoj ili regionalizovanoj Ugarskoj, gde bi i drugi narodi poput Slovaka i Rumuna imali pravo na svoju teritorijalnu autonomiju.
Za ostvarenje ovakve ideje je bila neophodna saradnja Srba i drugih narodnosti Ugarske sa naprednim, demokratskim krugovima mađarskog društva. Miletić je smatrao da bi samo Srpska Vojvodina, priznata od strane Mađara, mogla da bude održiva i dugovečna. Većina u saboru predvođena Stojakovićem i Rajačićem, je prevagnula. Austrijski car je sa zadovoljstvom prihvatio zahteve Blagoveštenskog sabora, ali ni jedan od srpskih zahteva nije ispunio. Razvoj ugarskog parlamentarizma, srpski liberali su doživeli kao šansu, pa su 1865.godine, pred izbore za Ugarski sabor u Novom Sadu organizovali stranački odbor za izradu političkog programa za srpske poslanike. Odbor je podelio kandidate po izbornim oblastima i postigao neponovljiv uspeh – osvojio je 12 poslaničkih mesta u Ugarskom Saboru. Tokom celokupnog perioda ugarskog građanskog parlamentarizma glasačko pravo nije imalo više od 7% birača, a Srbi su činili svega 2.5% stanovništva, što poseban značaj daje organizacionim sposobnostima Miletićeve Srpske narodne slobodoumne stranke. Shvativši značaj stranačkog organizovanja, Miletić je 1866. godine pokrenuo list „Zastava“ kao jezgro za čvršće ideološko formiranje Slobodoumne stranke.
Porazi koje su Habzburgovci trpeli od strane Italijana i Prusa nisu ostavili Franji Josifu mogućnost da neguje antagonizme u okviru Austrijskog carstva. Svestan činjenice da je dotadašnji modus operandi njegove dinastije zavadi i vladaj delimično ugrožen, odabrao je da se nagodi sa predstavnicima mađarskog veleposeda. Nagodbom Habzburška monarhija je prerasla u Austrougarsku, specifičnu državnu tvorevinu, do tada neviđenu u Evropi. Zapadnim delom države, odnosno istorijskim austrijskim pokrajinama se upravljalo iz Beča, dok se istočnim upravljalo iz Pešte, nakon izvesnog vremena Budimpešte. Jedinstvo dve gotovo države prezentovao je vladar, koji je bio ujedno austrijski car i mađarski kralj. Država je imala zajedničku inostranu politiku, armiju i finansije koje su bile zadužene za funkcionisanje zajedničkih organa. Ostalim aspektima državnog poretka su se bavili unutrašnji organi Austrije i Ugarske. Obe države su imale sopstvene dvodome parlamente i njima odgovorne vlade.
Uprkos odredbama nagodbe kojom su predviđali stvaranje zajedničke vlade, situacija je bila znatno drugačija. Car je po sopstvenom nahođenju postavljao ministre inostranih poslova, vojske i finansija, kojima je lično rukovodio, bez ikakvog zajedničkog parlamenta, predsednika vlade i sl. Jedno od najvećih posledica nagodbe je bilo razvijanje kapitalističke privrede. Obzirom da je u prethodnom istorijskom periodu Ugarska bila dominantno poljoprivredna zemlja, što je bilo u interesu Beča i krupnih mađarskih veleposednika, ona je po zaostajanju u kapitalističkom razvoju bila sličnija carskoj Rusiji nego zapadnoevropskim državama. Stabilizacija političkih okolnosti, te izgradnja razvijene železničke mreže, stvorili su pozitivan kreditni ambijent, koji je prouzrokovao vrtoglavi razvoj kapitalističke privrede u Ugarskoj, znatno brži nego u ostalim delovima istočne Evrope. Brzina obrta kapitala je dovela do toga da se broj kreditnih ustanova povećao za dvadeset i pet puta, dok se obim kredita udesetostručio. Nakon nagodbe, putem kredita u Ugarsku je masovno plasiran strani kapital, poput Rotšilda i drugih bankarskih kuća. Naravno, suštinski interes stranog kapitala nije bio da ostane zarobljen u Mađarskoj, nego da se uvećan vrati svojim matičnim ustanovama, ali sa obzirom na to da je postojao deficit domaćeg kapitala, u početnoj fazi on je inicirao ogroman rast privrede. Vremenom došlo je i do akumulacije domaćeg kapitala, koji je putem štednih zadruga plasiran u proizvodnju.
Ipak, ovaj period nije poznat samo po usponu, nego i po čestim privrednim krizama, od kojih je najpoznatija ona iz 1873, prouzrokovana krahom berze. Ogromnu promenu u funkcionisanju privrede donela je izgradnja pruga u Ugarskoj. Prva pruga je izgrađena 1846. godine, a do izbijanja revolucije postojalo je svega dve stotine kilometara pruga. Do pada Bahovog apsolutizma ovaj broj će biti udesetostručen, ali i dalje nedovoljan za obimniji privredni razvoj.
Prevoz robe i poljoprivrednih proizvoda se mahom odvijao putem reka i kanala, pošto su kopneni putevi usled blata i vetra bili teško prohodni tokom gotovo pola godine, i svodili su se isključivo na zaprege. Do početka dvadesetog veka cela Ugarska, uključujući posebno današnju Vojvodinu, bila je dobro povezana prugama, kojih je bilo preko sedamnaest hiljada kilometara. Razvojem železnice poljoprivreda ugarske je dostigla svoj apsolut, s obzirom da je prehrana austrijskog dela monarhije zavisila od proizvoda iz Panonske nizije. Železnica je olakšala i pojeftinila transport i time doprinela intenzivnijoj proizvodnji i većoj zaradi.
Putem irigacije, meliorizacije i oranjem velikih livada došlo je do povećanja obradivog zemljišta. Razvoj poljoprivredne nauke je doprineo smeni poljoprivrednih kultura na istoj površini, čime je sve manje zemlje ostajalo uparloženo, što je dovelo do dupliranja dotadašnje proizvodnje. U ovom periodu je došlo i do obimnog korišćenja poljoprivredne mehanizacije. Obim ratarske proizvodnje je prouzrokovao i razvoj intenzivnog stočarstva.
Do same Austrougarske nagodbe, na području Ugarske, gotovo da nije ni postojala ozbiljnija industrija. Do njenog znatnijeg razvoja dolazi tek u poslednjim decenijama XIX veka. Usled upliva austrijskog kapitala dolazi do formiranja akcionarskih društava, koje žele da oplode investicije učestvujući u privrednoj utakmici. Ovo predstavlja značajnu novinu, pošto su počeci mađarske industrije vezani pre svega za inicijativu individualnih kapitalista.
Bitno je naglasiti da je uprkos uspesima i u privredi i u poljoprivredi, Ugarska i dalje zaostajala za evropskim državama svog doba. Opštu modernizaciju države, pratila je i povećana briga za javno zdravlje, što je rezultiralo povećanjem broja stanovnika. Došlo je i do značajnog prelivanja agrarne sirotinje u industrijski proleterijat, kao i do seobe stanovništva u veće industrijske centre, na prvom mestu u Budimpeštu. Prestonica Ugarske je za manje od pedeset godine povećala broj stanovnika sa sto pedeset hiljada na preko sedamsto hiljada stanovnika. Brojno mađarsko sitnoposedničko plemstvo, ključni element revolucionarnih događaja iz 1848/49. godine je ostalo u potpunosti bez poseda ali je svoje uhlebljenje našlo u raznim državnim organima. Do kraja veka gotovo četiri miliona stanovnika Ugarske su bili sluge i nadničari. Industrijski razvoj, ipak, nije bio dovoljno velik da uposli ove ljude, a pomisao o bilo kakvoj agrarnoj reformi u njihovu korist je bila jednako strana svim mađarskim vladama.
U ovom periodu dolazi i do stvaranja radničke,industrijske, vanagrarne, klase u Ugarskoj. Broj industrijskih radnika je iznosio preko pola miliona ljudi, što je činilo skoro 14 procenata populacije Ugarske u užem smislu. Nakon Austrougarske nagodbe, celokupan srpski klero-konzervativni politički milje, koji je do tada bio neraskidivo vezan za Beč, preko noći se stavio u službu ugarske vlade, svog dojučerašnjeg neprijatelja. Ova činjenica u potpunosti demistifikuje i razotkriva oportunizam klerikalnih i konzervativnih krugova među Srbima u Vojvodini.
Ugarski sabor je 1868.godine doneo Zakon o narodnostima, koji je dozvolio Srbima da samostalno uređuju svoje crkvene, školske i fondovske poslove, ali je odbio njihove zahteve za teritorijalnom autonomijom. Zakon, iako na oko liberalan za sva prava data narodnostima, pre svega srpskoj crkveno-školskoj autonomiji, propisivao je obavezan državni nadzor, što će kasnije biti korišćeno upravo za gušenje garantovanih prava. Zakonom je predviđeno postojanje jedne, nedeljive, političke mađarske, nacije, kojoj bi pripadali svi stanovnici Ugarske. Specifičnost ovog zakona je činjenica da ga je upravo Ugarska vlada neprekidno kršila, na štetu narodnosti. Reagujući na nagodbu i zakon, Srpska narodna slobodoumna stranka je usvojila na predlog Svetozara Miletića Osnove programa za srpsku liberalno-opozicionu stranku, na konferenciji u Bečkereku, početkom 1869. godine.
Bečkerečki program, sa izmenama iz 1872. godine, je postao osnova srpskog opozicionog delovanja na Ugarskom saboru u narednim decenijama. Srpska narodna slobodoumna/liberalna stranka na čelu sa Miletićem je postala masovni, oduševljeni, narodni pokret vojvođanskih Srba. Bečkerečki program je obavezivao poslanike srpskih liberala da na Ugarskom saboru insistiraju na ravnopravnosti svih naroda Ugarske sa mađarskim narodom, na većim građanskim i demokratskim slobodama i zalagao se za još veću samostalnost Ugarske nego što je predviđeno nagodbom.
Po pitanju autonomije Vojvodine, program je tražio pokretanje parlamentarne debate na Ugarskom saboru o zahtevu Blagoveštanskog sabora. Srpski klerik, arhimandrit, potonji mitropolit-patrijarh German Anđelić je uz podršku ugarskih vlasti, pokušao da formira Srpsku umerenu stranku, sa ciljem da bude opozicija Miletićevom pokretu. Nedugo potom, Đorđe Stratimirović je pokušao da osnuje svoju stranku, izašavši pred Srbe sa svojim programom koji je bio daleko umereniji od Bečkerečkog. Na Srpskomnarodno-crkvenom saboru 1869/71. godine Srpska narodna slobodoumna stranka je imala ogroman uticaj. Već na Preobraženskom saboru Miletićevi liberali kao većinska grupa. Mađarska vlada, koja nije mogla da zaustavi nameru liberala da namesto preminulog patrijarha Maširevića, izabere sebi bliskog kandidata, prekinula je sabor u sred sesije.Ovakva praksa će trajati sve do radikalske pobede na Srpskom crkvenom saboru 1902.
Pod uticajem Svetozara Markovića, tokom njegovog boravka u Vojvodini, iz pansrpske liberalne organizacije Ujedinjena omladina srpska, izdvaja se Nova omladina, nošena socijalističkim učenjem. Okosnicu Nove omladine činila je grupa vršačkih socijalista okupljenih oko Laze Nančića, Jaše Tomića, Koste Lere, Braće Tokin… Nova omladina na inicijativu novosadske grupacije, a na čelu sa Đurom Krasojevićem, potonjim dugogodišnjim predsednikom Radikalne stranke, 1880. godine je ušla u fazu stvaranja sopstvene političke organizacije, budućih radikala. Za razliku od Nove omladine, u samoj Srpskoj narodnoj slobodoumnoj stranci, stvorena je unutrašnja opozicija Miletiću, formiranjem tzv. notabiliteta.Suštinu onoga što možemo nazvati notabilitetskom politikom u Vojvodini, predstavlja politika somborskog poslanika i prvaka Srpske narodne slobodoumne stranke Nike Maksimovića. Početak njegovog notabilitetstva datira upravo iz iste 1873.godine. Svestan da je stranka u naponu snage, Maksimović je nije napustio, već je delovao unutar protivno njenom programu i Svetozaru Miletiću. Zbog navodne veleizdaje Svetozar Miletić je uhapšen leta 1876. godine, a pušten je nakon što je postalo jasno da je oboleo od progresivne paralize, odnosno sušenja mozga krajem 1879. godine.
Dok se vođa stranke nalazio u zatvoru, nastupila je malodušnost u njenim redovima, dominirala je umerena struja, politika je bila razvodnjena, a umerenu politiku nezameranja ugarskim vlastima počelo je da podržava sve vise starih i uglednih članova stranke, koji su smatrali da vise ne postoje uslovi za nekadašnju političku borbu. Nakon oporavka, Miletić je u Novom Sadu aprila 1881. godine sazvao veliki zbor birača stranke. Novosadski zbor je iskristalisao tri frakcije u srpskom liberalno-opozicionom pokretu – liberale, notabilitete i radikale/socijaliste. U avgustu 1882.godine Svetozar Miletić je potonuo u najteži oblik bolesti, što je dovelo do njegovog konačnog odlaska iz društveno-političkog života. Stranku je faktički nastavio da vodi Miša Dimitrijević, uz pomoć prvog čoveka novosadskih liberala Ilije Vučetića.
Maksimović je za 25.mart 1884. godinu sazvao konferenciju za 40 najistaknutijih članova stranke, u Budimpešti u luksuznom hotelu „Hungarija“. Novi notabilitetski program u četiri tačke izneo je i obrazložio dr Svetislav Kasapinović. Suština programa je bila odustajanje od opozicione politike prema vladi i borba za srpska prava u doslednoj primeni Zakona o narodnostima i u okvirima Srpske crkvenoškolske autonomije. Notabiliteti su 13. aprila 1884. godine održali impozantan zbor sa preko hiljadu birača Srpske narodne slobodoumne stranke iz 52 mesta. Ovaj skup je bojkotovala grupa liberalnog centra okupljena oko Miše Dimitrijevića. Na ovom zboru notabiliteti su usvojili umereni Kikindski program.
Ubrzo nakon formiranja sopstvene stranke notabiliteti su izgubili uticaj, a ugarska vlada interesovanje za njih. Posle čitave zavrzlame vezane za „Zastavu“, do kog je dovela želja Miletićeve porodice da je proda, na čelo lista je došao radikal Jaša Tomić, koji se na koncu oženio sa Miletićevom ćerkom Milicom. Do ozbiljne konfrontacije između radikala i liberala će doći nakon izbora za Srpski narodno-crkveni sabor 1885. godine, a funkcionisaće preko sopstvenih organa tj. glasila – liberalnog „Branika“ Miše Dimitrijevića i radikalske „Zastave“. Izbori za crkvene opštine i eparhijske skupštine su pokazali veliki rivalitet između liberala i radikala u okviru još uvek formalno nepocepane stranke. Do formalizacije postojanja dve odvojene stranke doćiće tek 1887. godine, kada će Tomić formirati Celokupnu srpsku narodnu slobodoumnu stranku, koja će ubrzo nakon toga promeniti naziv u Srpska narodna radikalna stranka, a Miša Dimitrijević će svoj liberalni deo konstituisati kao partiju kontinuiteta pod istim nazivom Srpska narodna slobodoumna stranka, odnosno Srpska liberalna stranka.
Krajem 1889.godine kulminirao je liberalsko-radikali sukob koji se žestoko vodio polemikom između „Zastave“ i „Branika“. Ova epizoda odnosa između dve srpske opozicione partije rezultirala je 4. januara 1890. godine (na Tucindan) ubistvom Miše Dimitrijevića koje je lovačkim nožem, sa predumišljajem, izvršio Jaša Tomić, na novosadskoj železničkoj stanici pred očima Dimitrijevićeve supruge i najbližeg prijatelja Nikole Joksimovića, urednika „Branika“. Navodni povod za ovaj Tomićev akt je bilo podrugljivo pisanje „Branika“ o pismu Milice Miletić 1884. godine, svom tadašnjem vereniku Branku Petroviću, u kome mu je obećavala da će kada se venča sa njom u miraz dobiti „Zastavu“ i mesto urednika u njoj. Ne treba zaboraviti da je upravo Milica Tomić, od udaje za Jašu, koristila „Zastavu“ za klevetanje i omalovažavanje bivših saradnika njenog oca, ne libeći se uvreda i neistina. Jaša Tomić je nakon ovoga prvostepeno osuđen na doživotnu robiju, što je viša instanca preinačila u šestogodišnju zatvorsku kaznu koju je 1890 – 1896. odrobijao u zatvoru u Vacu, pod veoma povoljnim uslovima, radeći u stolarskoj radionici.
Iako se smanjenje kazne dovodi u vezu sa različitim peticijama koje je pokretala Tomićeva supruga, istina je potpuno drugačija. Sasvim je izvesno da je Tomić sklopio tajni sporazum sa određenim mađarskim državnim strukturama, što će brojne činjenice i potvrditi. Nakon ubistva Miše Dimitrijevića, srpski liberali će doživeti detant u narednoj deceniji, da bi početkom XIX veka, bili potpuno marginalizovani od strane radikala. Izbori za Crkveno-narodni sabor 1902. godine predstavljali su ključnu pobedu Tomićevih radikala, ne samo u Saboru već i generalno, pošto ostvaruju potpunu dominaciju među srpskim biračima. Dobijaju čak 37 mandata, spram 5 liberala, 11 vladinovaca i 19 samostalaca iz Hrvatske. Sve ostale stranke postaju samo nemoćni svedoci radikalske politike. Upravo ovaj saziv Sabora učvršćuje nas u uverenju da je postojao dogovor radikala sa ugarskim strukturama. Naime, u ranijim situacijama kada je srpska opozicija pobeđivala na izborima za Sabor, spregom klera i vladinog komesara nije omogućeno funkcionisanje sabora. Ovaj put, međutim, srpska verosipovedna autonomija je servirana radikalima bez ikakvih prepreka. Kada su preuzeli institucije srpske autonomije, radikali su su zatekli sve izmirene troškove i višak od 800.000 kruna u kasi. Nakon odlaska sa vlasti iz autonomnih organa 1910, radikali su drastično umanjili imovinu Srpske crkve te ostavili dug od 800.000 kruna. Naime, radikali su oduzeli imovinu od crkava i manastira te je proglasili za imovinu autonomije kojom oni upravljaju. Na ovaj način su sproveli svoju antiklerikalnu politiku, ali je čitav period njihovog upravljanja obeležen korupcijom, proneverama i aferama. Tokom svog delovanja radikali su načinili veliki broj prekršaja, koji će kasnije biti pravno objašnjenje za ukidanje celokupne srpske narodno crkvene autonomije 1912. godine.
Početkom XX veka, na vojvođanskom prostoru, počinje sa formiranjem Srpska demokratska stranka. Primarno moramo obratiti pažnju na intelektualni kapacitet i idejno-politički značaj demokrata. Ova politička platforma je uspela da poveže vrhunske vojvođanske intelektualce tog doba, kao na primer Milutina Jakšića, Miletu Jakšića, Isidoru Sekulić, Veljka Petrovića, Ignjata Pavlasa, Tihomira ostojića i mnoge druge. Na prelazu u XX vek na prostoru današnje Vojvodine stasava novo kolo srpske inteligencije koje svojim političkim idejama pravi potpuni diskontinuitet sa dotadašnjim političarima. Ove demokratske grupe se razvijaju širom Vojvodine, sa najjačim uporištima u Kikindi, Pančevu, Somboru i Novom Sadu. Upravo u Kikindi se 1906. godine okupila grupa demokratski orijentisanih srpskih intelektualaca, koja je ocenila da je za politički rad neophodno osnivanje sopstvene srpske demokratske političke organizacije, te svog političkog lista, koji bi poslužio i kao prvi korak ka stvaranju Srpske demokratske stranke u Vojvodini. Idejni pravac Kikindskoj demokratskoj grupi, koja je bila nukleus demokratske stranke, dao je Milutin Jakšić (1863 – 1937), penzionisani profesor bogoslovije, pravnik i najveći poznavalac istorije i političke misli vojvođanskih Srba. Pokretanje „Srpskog glasa“ (1907) možemo smatrati kao osnivanje Srpske demokratske stranke u Vojvodini, pošto su ovaj list, gotovo sve demokratske grupe u Vojvodini prihvatile kao svoj organ.
Srpske demokrate su organizovale zemljoradnike, radnike, nadničare i zanatlije u političkoj borbi za agrarnu reformu i pravedniju socijalnu raspodelu. Oštro su se protivili komunistima i socijalistima, smatrajući da samo društvenim promenama bez revolucije, može doći do pravednijeg društva u okviru kapitalizma. Na levici ove grupe su se nalazili sveštenik Mileta Jakšić, koji je u mladosti zastupao krajnje leve agrarne stavove, te Vasa Stajić, koji se takođe ograđivao od socijalizma, smatrajući da su opravdane samo nacionalne revolucije.
Jula 1908. održana je konferencija u Novom Bečeju na kojoj je usvojen Nacrt programa Srpske demokratske stranke. Program se sastojao iz dva dela, nacionalnog i građansko-demokratskog.Prevaga je data drugom delu programa, s obzirom da je u datom periodu jedini suštinski nacionalni cilj bio opstanak i očuvanje srpskog identiteta. Na novobečejskoj konferenciji najviše je insistirano na političkim pravima Srba, na demokratiji i socijalnoj pravdi. Međutim, ova konferencija nije u potpunosti urodila plodom, s obzirom da su demokratske grupe iz Vojvodine bile raznorodne.
Ostavi komentar