Autor: Milovan Balaban, istoričar
Ovako veli Gospod nad vojskama, Bog Izrailjev, svemu roblju koje preselih iz Jerusalima u Vavilon:
Gradite kuće i sedite u njima; sadite vrtove i jedite rod njihov;
Ženite se i rađajte sinove i kćeri; i sinove svoje ženite, i kćeri svoje udajte, neka rađaju sinove i kćeri, i množite se tu i ne umanjujte se.
I tražite dobro gradu, u koji vas preselih, i molite se za nj Gospodu, jer u dobru njegovom biće vama dobro.
PROROK JEREMIJA
Ovo piše u Starom zavetu, odnosno ovo je Božija poruka starim Jevrejima kada su dopali vavilonskog ropstva. Slično stanje je bilo u srpskom narodu početkom XVI veka, kada je vlast Osmanlija učvršćena na prostorima Balkana, a posle prodora u centralnu Evropu i osvajanja Beograda, te pobede Turaka na Mohaču 1526. i pokoravanja Ugarske. U tim vremenima srpski narod se najžešće opirao prodoru Turaka. Otpor je počeo na Marici 1371, nastavio se preko Kosova i pokušaja odbrane srpske despotovine da bi se produžio u drugoj polovini XV veka preko srpskih despota u Ugarskoj, kada su Srbi još uvek smatrali da je izgubljena nezavisnost privremena. Posle pomenutog prodora Turaka u centralnu Evropu stvari se kristališu, te Srbi, već izmoreni od gotovo dvovekovnog otpora, shvataju da će ropstvo potrajati. U skladu sa tim se javljaju nova stremljenja u okviru naroda, a istorijske prilike i Božiji promisao dovešće do novih rešenja. Ono najbitnije je stvaranje, ili obnova Pećke patrijaršije.
A dotle, dok su se Srbi koncentrisali na otpor, Carigradska patrijaršija je, odmah po padu Carigrada, dobila berat od sultana, čime je njen rad ozakonjen u okviru turske imperije. Kako je stanje u srpskim zemljama posle pada Smedereva, odnosno konačnog pada srpske države, bilo haotično, Carigradska patrijaršija i Ohridska arhiepiskopija počeli su da šire svoju jurisdikciju na srpske zemlje. Prvo na jugu, a potom su pokušali da svoje ambicije ostvare i na severu. Nedostatak organizacije i nedostatak pravnog osnova kojim bi bila legalizovana Pećka patrijaršija o okviru Turske, davala im je osnova za takav poduhvat. Iako je srpska patrijaršija bila duboko ukorenjena u predanju i biću Srba ona ipak zvanično nije postojala, te je postojala opasnost da se Grci legalizuju kao crkveni upravnici srpskog naroda.
Upravo zbog predanja, sećanja i nacionalnog, zavetnog osećaja Srba, ovo bi bilo teško izvodljivo, ali sa druge strane gledano, da nije obnovljena Pećka patrijaršija Srbi ne bi imali oslonac da baštine sve napred pomenuto. Otuda su Srbi u ovom periodu sve više bili usmereni na obnavljanje svoje crkvene autokefalnosti. To je vreme kada na turski presto dolazi Sulejman zakonodavac i kada Turska doživljava najveći procvat kao najjača sila Mediterana. Uz vojničku superiornost koju je posedovala Turska, u to vreme i Carigrad je bio veličanstven grad, centar imperije, obnovljen u vreme Sulejmana. Isto tako u vreme Sulejmana pokorena je gotovo čitava Ugarska i Turci su pretili Beču. Pretnja će trajati do kraja sledećeg veka, ali ono što je najbitnije je da je Turska u to vreme bila jedna od najbogatijih i najmoćnijih država sveta.
Dakle, o slobodi i obnovi nezavisnosti Srbi u tom trenutku nisu mogli razmišljati. Ali mogli su, kao što je naglašeno, da se koncentrišu na obnovu svoje patrijaršije. Sticaj okolnosti će doprineti da se u to vreme uspinjao na lestvici imperije čovek sa ovih prostora. Posle perioda prevlasti vezira grčkog porekla, dolaskom na vezirsko mesto Mehmeda-paše Sokolovića počinje period vezira srpskog porekla. U carskom gradu se našao Bajica Bajo Nenadić, iz plemena Sokolovića, odveden u Tursku najverovatnije 1521. godine dankom u krvi.
Bajo se uspinjao na lestvici turske imperije vrlo brzo, postajući treći, potom drugi, a 1565. i prvi vezir imperije. Iako je bio čtec u manastiru Mileševi (koji je u vreme posle gubljenja srpske nezavisnosti i crkvenih smutnji bio srpski prozor u svet i mesto gde je obnavljana misionarska i obrazovna delatnost) nije imao psiholoških i duhovni problema pri prihvatanju islama i turskog državnog ustrojstva. Za razliku od mnogih, koji su bili labilniji te upadali u mistiku koja je proizvodila jak antagonizam prema sunarodnicima, Mehmed je imao stabilnost i prihvatio je islamsko učenje koje je u vreme trpeljivosti turske imperije priznavalo određena prava hrišćanima i Jevrejima kao onima koji su poštovali zakon i proroke do Muhameda. Nisu naravno imali prava kao Muslimani, ali su ipak mogli da nađu svoj kutak u carevini.
Ovakav verski stav Mehmeda (koji je bio vezan za svoj kraj i svoj narod), kao onoga koji je praktično vladao imperijom, odigrao je značajnu ulogu u pokretanju procesa obnove patrijaršije. Mehmed je mogao biti osetljiv na potrebe naroda iz kog je potekao, ali ta osetljivost se nije smela sukobiti sa interesima carstva. Treba još istaći da je u to vreme turska imperija jaka, sa konstantnim trendom proširenja. U takvim okolnostima trpeljivost je bitna karakteristika carstva, što se vidi i po rodu Sokolovića, koji su dolazili i bili primani kod Mehmed-paše bez obzira da li su muslimani ili pravoslavci. Vreme netrpeljivosti doći će kasnije, uporedo sa slabljenjem imperije. Upravo zbog pomenute trpeljivosti postojala je klima da se dozvoli obnova patrijaršije, kao srpske krovne institucije.
Bitan razlog za obnovu patrijaršije su i prilike u svetu koji je okruživao tursku imperiju. Prozor u svet Srbima je bio Dubrovnik sa kojim su trgovali Milešvski monasi. Manastir Mileševa je bio vodeći centar srpske duhovnosti, ali i prozor u svet koji je trebalo shvatiti kako bi se videla sopstvena uloga i sopstvene mogućnosti. A tada, početkom XVI veka, na zapadu su se odigravale velike promene. Posle svetovnog pokreta renesanse, zapadnu Evropu je uzdrmao duhovni pokret reformacije. Kao kontrameru katolici su održali Tridentski sabor (1545-1563), koji je obnovio jedinstvo vere i izvršio pripremu katoličanstva za nova misionarenja i proširenje sfere uticaja. Balkan je bio u planovima Rima, baš kao i pre, u bližoj i daljoj prošlosti.
Preko manastira Mileševe Srbi su bili upoznati sa ovim događajima. Sa druge strane, Turci su pridavali značaj eventualnoj katoličkoj penetraciji na njihove prostore, te su, usled nemogućnosti Grka da duhovno i identitetski očuvaju Srbe i time ojačaju otpornost imperije, bili voljni da to Srbima kao rubnom narodu prepuste. To se moglo najlakše uraditi, ili jedino je tako bilo moguće, obnovom patrijaršije, koja je za Srbe imala značaj čuvara Predanjskog i zavetnog duha, čineći ih tako kompaktnima i donekle zadovoljnima, te usled toga spremnima da budu faktor stabilnosti i kompaktnosti Osmanlijske države.
Sve gore navedeno su razlozi koji su omogućili da obnova patrijaršije u tom trenutku bude u interesu Srbima i Turcima, pa čak i Grcima. A tehnički se to odvijalo na sledeći način: u to vreme Ohridski arhiepiskop Prohor, ne shvatajući istorijski trenutak, pokušava da ozvaniči vlast nad Pećkom patrijaršijom, odnosno onim njenim severnim delovima gde se nije osećala grčka prevlast. Kao odgovor na to izrodila se buna Pavla Smederevca, koja će trajati praktično do 1541, kada će on biti osuđen na saboru (koji su činili većinom Grci i pro-grčki episkopi), a Ohridska arhiepiskopija i Carigradska patrijaršija preuzeti ingerencije nad celokupnom prostoru koji je nekada kontrolisala Pećka patrijaršija.
No, ova epizoda je kratko trajala jer se istorijski trendovi nisu mogli menjati, a potreba postojanja Pećke patrijaršije nije se mogla ignorisati. Vreme konačnog preuzimanja srpske crkve nije značilo početak već kraj grčke dominacije. To je vreme kada, kako je naglašeno, gotovo svi shvataju potrebu obnove patrijaršije (čak i Carigrad i Grci shvataju da u cilju stabilizacije rubnih delova Turske mora da se učvrsti i učini kompaktnim srpski narod, što se može samo kroz obnovu patrijaršije), ali i vreme uspona Mehmed-paše u strukturi Osmanlijske imperije. Postavljanje za trećeg vezira je značilo osvajanje moćne pozicije, a kontakt sa rodbinom u Sokolovićima pri manastiru Mileševi mogućnost zajedničkog rada na obnovi patrijaršije sa tadašnjom srpskom duhovnom elitom, koja je ,uzgred budi rečeno, deo njegovog roda i koja je njemu oduvek bila poznata.
Kada je shvaćena potreba ustupaka Srbima Mehmed-paša je aktiviranjem svojih veza i dobro oprobanom metodom potkupljivanja izdejstvovao obnovu patrijaršije. Sve vreme je radio i bio u kontaktu sa svojim, najverovatnije bratom, Makarijem Sokolovićem, istovremeno zajedno sa srpskim prvacima učestvujući u pravljenju strukture koja će biti spremna kada do obnove dođe. Ovo ne znači da se mešao u izbor patrijarha (njega bira sabor), ali znači da je Mehmed paša radio studiozno, na prostoru koji mu je poznat i sa ljudima koje poznaje. Patrijaršija je obnovljena, odnosno Makarije kao prvi patrijarh je dobio berat od sultana, 1557. godine.
Patrijarh Makarije, kao naslednik trona Svetog Save, počinje svoju delatnost baš kao i Sava. Organizuje eparhije i mitropolije. Pećka patrijaršija je obuhvatala ogroman prostor, kojim je anektirala i zaokružila kompletnu teritoriju na kojoj su bili rasuti Srbi. Bila je čak veća od Carigradske patrijaršije, a svi Srbi nikada, kao u vreme patrijaršije u okviru Turske, neće biti u sastavu neke srpske institucije. Prostor koji je ona obuhvatala čak je prelazio granice Turske i ulazio u delove Ugarske i Mletačke republike. Osim Centralne Srbije u njenom sastavu su bili Srbi sa prostora Makedonije, Bosne i Hercegovine, Ugarske do severno od Sent Andreje, Dalmacije itd.
Čitav srpski narod je sada mogao da se vrati pod okrilje crkve, koja je obezbeđivala očuvanje kursa na svetosavskom putu spasenja, objedinjujući onaj nadvremenski cilj Srbima, koji im je čuvao identitet i zavet, a koji su opet obezbeđivali smisao naciji vođenoj ka cilju spasenja, onom eshatološkom ili krajnjem smislu egzistencije naroda i pojedinca. Takođe, patrijaršija je omogućila da narod sada prihvati kompletno nasleđe Nemanjića, nasleđe koje je manje ili više u srednjovekovnoj srpskoj državi bilo rezervisano za elitu. Sada je narod čitav taj Predanjski biser prihvatio i sačuvao za buduće generacije, istovremeno stvarajući novo, u podvigu građeno, predanje duhom naslonjeno na Nemanjiće. Može se reći da je Pećka patrijaršija sačuvala srpski hrišćanski put, zavetno svetosavsko opredeljenje i spasila srpsku naciju, obezbeđujući kontinuitet između srpskog srednjeg veka i moderne istorije, odnosno početaka stvaranja srpke državnosti u novom veku.
Patrijarha, kojeg je birao sabor kao naslednik crkveno-državnih sabora iz doba Nemanjića, bio je centralna ličnost srpskog naroda. Otuda je i katolička misionarska propaganda, koja je uspevala na rubovima srpskog naroda, morala da računa na njegov autoritet ukoliko je htela da postigne uspeh. Srbi su poštovali patrijarha kao svog istinskog poglavara, što je bilo i razumljivo usled nedostatka države, ali i saveznika u okruženju. Zaista, Srbi kao da su tada bili sami u svetu, ostavljeni od svih osim Boga oličenog u crkvi na čijem je čelu bio patrijarh. Otuda i poštovanje patrijarha i sabranost naroda oko njega, kao garanta očuvanja zaveta i puta spasenja garantovanog u crkvi Božijoj kao pripadajućem delu čitavog organizma univerzalne, vaseljenske crkve.
Srpska crkva pod patrijarsima iz roda Sokolovića živela je u miru sa Turskom imperijom. Nemiri će početi kada turska počne da slabi i kada uđe u ratove sa hrišćanskim silama, pre svega Austrijom. Već u ratu 1593, posle bitke kod Siska i poraza Turske, Srbi su digli ustanak u Banatu. Nosili su barjake sa likom Svetog Save (što govori da je crkva i svetosavski duh bio nosilac ideologije suživota sa Turskom u duhovnoj slobodi, ali i nosilac ideje oslobođenja) što je navelo Sinan-pašu da na Vračaru spali mošti srpskog svetitelja i ne znajući da time još jače učvršćuje njegov kult.
No, posle ovih nemira patrijarsi su morali da prođu kroz jedan period kada turske vlasti nisu imali poverenja u srpsku crkvu. To poverenje se nikada neće vratiti, ali će crkva biti tolerisana, makar kao nužno zlo. No, posle velikog rata Turske i Austrije 1683 -1689, kada su Srbi listom stali uz Austriju i rata 1737 – 1739, posle kojih su se Srbi masovno selili u Habzburšku monarhiju, poverenje će nestati, a zadužena i bačena u nemilost, bez velikog dela naroda koji je emigrirao na sever, patrijaršija će brojati svoje poslednje godine.
U ta poslednja vremena patrijaršije, poverenje turskih vlasti bilo je izgubljeno. Carigradska patrijaršija je pokazivala snažne pretenzije da zauzme prostore srpske crkve. Svakovrsna zapuštenost i prezaduženost institucije vodile su neminovnom ishodu, ukidanju patrijaršije 1766. Ali to se desilo kada je ona ispunila svoju istorijsku, ali pre svega zavetnu i duhovnu ulogu. Sa druge strane možemo konstatovati da je ona formalno ukinuta, ali da je u narodu živela, baš kao i posle 1459, kada je formalno bila ugašena. Bilo kako bilo, ukidanje patrijaršije odrazilo se na duhovno i sveukupno obrazovanje Srba što svedoči i Vuk Karadžić. Otuda je ono bilo tako nisko u vreme Prvog srpskog ustanka.
Ipak na kraju možemo konstatovati dve stvari: prvo, patrijaršija je imala sudbonosnu ulogu u sabiranju Srba oko zavetnih i nadvremenskih vrednosti, čime je nastavljen duhovni put naroda koji je trasirao Sveti Sava, kao i nacionalnih identitetskih (shvaćenih opet kroz zavet) temelja, sačuvanih u nenaklonjenoj imperiji, u teškim vremenima i sačuvanih za moderno doba. Drugo, posle ukidanja patrijaršije nastupila je noć, možda najtamnija koja uvek nastupi pred svitanje, a ono će biti događaj nacije kada izbije Prvi srpski ustanak, koji označava početak novovekovne borbe naroda za obnovu svoje državnosti. Kada se sve sabere može se reći da je patrijaršija zadatak očuvanja zavetnog duha i identiteta nacije obavila bolje od kasnije stvorene srpske i jugoslovenske države, ali to je druga tema i ne spada u ovaj rad.
Ostavi komentar