Autor: dr Miloš Savin, istoričar
Još tokom Revolucije 1848/49, u Srpskom pokretu u Vojvodini postojala je podela na konzervativce i progresivnije elemente, koje još uvek ne možemo smatrati liberalnim građanstvom u punom smislu te reči. Konzervativci okupljeni oko krupnog klera i patrijarha Rajačića bili su u potpunosti okrenuti ka austrijskom caru i tzv. merodavnim bečkim krugovima. Oni dominiraju u drugoj fazi revolucije, kada srpski pokret postaje sastavni deo kontrarevolucionarnih snaga. Protivtežu konzervativcima su činili elementi oko Đorđa Stratimirovića, koji su se na Beč oslanjali pre svega zbog nemogućnosti dogovora sa mađarskim faktorom, ali pokušavajući da pre svega očuvaju srpski narodni karakter pokreta u Vojvodini. Stratimirović je bio krupni zemljoposednik, plemić, izdanak vojno-klerikalne loze. Iako su ga bečki merodavni krugovi smatrali za najopasnijeg živog Srbina, Austrija se nije odlučila da ga eliminiše. Ubrzo nakon sloma revolucije i proglašenja Vojvodine Srbije i Tamiškog Banata Stratimirović je napravio pakt sa austrijskim carem, za koga je obavljao niz poverljivih diplomatskih, vojnih i političkih misija.
Period postojanja ovakve Vojvodine podudario se sa apsolutističkim režimom austrijskog kancelara Aleksandra Baha, te se možemo složiti sa konstatacijom Svetozara Miletića da su Srbi za svoju lojalnost Beču za nagradu dobili isto što su Mađari dobili za kaznu. Nakon ukidanja Bahove Vojvodine u srpskim građanskim krugovima sazreva liberalna politička ideja čiji se nosioci okupljaju oko Svetozara Miletića, koji uskoro postaje gradonačelnik Novog Sada. Nakon ukidanja Srpske Vojvodine austrijski car je dozvolio Srbima da održe Blagoveštenski sabor u Sremskim Karlovcima aprila 1861. Odlučeno je da ovaj sabor bude raspravno-političkog a ne crkveno-školskog karaktera. Pravo učešća na njemu imali su samo Srbi sa područja ukinute Vojvodine, ne uključujući Vojnu granicu. Car je zakazao ovaj sabor kako bi ponovo zaplašio Mađare potezanjem pitanja Vojvodine.
Bez obzira na idejna i ideološka razmimoilaženja, sve političke struje na saboru su se zalagale za to da se Srbima mora obezbediti jedna posebna autonomna Vojvodina na području Južne Ugarske, kao politička i teritorijalna autonomija. Dominantni konzervativci i klerikalci su smatrali da se autonomna Srpska Vojvodina može ostvariti isključivo oslanjanjem na austrijskog cara i bečku kamarilu, pozivajući se na stare srpske privilegije i carska obećanja, koja su nebrojeno puta do tada bila pogažena. Patrijarh Rajačić i dvorski savetnik Đorđe Stojaković bili su noseći stubovi ovakve politike. Uprkos ranijim sukobima sa Rajačićem, Đorđe Stratimirović je takođe bio vođa konzervativaca.
Kako se u Austriji tog doba polemisalo da li austrijsko carstvo treba da bude centralizovano, federalizovano ili dualizovano, spram toga su se i srpski politički krugovi opredeljivali. Svetozar Miletić je smatrao da je, promišljajući dotadašnju bečku politiku, najrealnije rešenje stvaranje dualne austro-ugarske države, pošto bi na taj način Beč učinio ustupak samo najvećoj državno-etničkoj grupi. Na ovaj način bi Srbi bili ponovo izigrani, pa je insistirao da se autonomna Vojvodina traži od Mađara, koje za uzvrat treba podržati u njihovim indipendističkim težnjama. Stratimirović se zalagao za federalizaciju austrijskog carastva. Iako je predviđano da federalne jedinice postanu samo tradicionalne nasledne krunovine, poput Mađarske, Češke, Hrvatske itd., konzervativci su se nadali da će ubediti bečke merodavne krugove da i Srbi zbog svojih zasluga treba da dobiju posebu federalnu jedinicu Vojvodinu, što nije bilo realno.
Političke razlike između Miletića i Stratimirovića nisu bile nepremostive u početku. Za izbore za Ugarski sabor 1865. godine došlo je i do taktičke izborne kohabitacije u vezi sa pitanjem izbornih jedinica, ali ubrzo nakon izbora, svaka grupacija se okrenula svom političkom zaokruženju. Oko visokog srpskog, austrijskom caru odanog klera i Đorđa Stratimirovića formirala se politička grupacija zvana Crna četa, koja je zastupala manjinu bogatih Srba interesno vezanih za Beč. Pored vladike/mitropolita-patrijarha Samuila Maširevića i Đorđa Stratimirovića, Crnu četu činili su: Jovan Hadžić (Miloš Svetić), Petar Ninković, Emil Čakra, Milan Dimitrijević Grozni, Aca Popović Zub i Jovan Grujić Jota. Ova grupacija je delovala oko svog političkog organa – časopisa Srbobran, koji je izlazio pod okriljem patrijarha Rajačića i patrijarha Maširevića.
Srbobran je osnovan 1861. godine da bi organizovano kontrirao Srbskom dnevniku, koji je u tom periodu zastupao interese politike Svetozara Miletića. Ovaj časopis je branio interese dva dvora, bečkog i njemu naklonjenog beogradskog, kojima takođe nije odgovarao građanski liberalizam i emancipatorski nacionalizam Svetozara Miletića. Kako ovaj časopis nije imao značajan broj pretplatnika, patrijarh Samuilo Maširević je naložio sveštenstvu da se pretplati na njega, a Đorđe Stratimmirović je izdejstvovao i pomoć od austrijske vlade za izlaženje lista. Iako su srpski klerokonzervativci delovali u sprezi sa bečkom vladom i otvoreno se zalagali protiv ispunjena mađarskih političkih zahteva, odmah po Austrougarskoj nagodbi oni su se okrenuli mađarskoj vladi i ona ih je oberučke prihvatila.
Pošto je Srbobran bio kompromitovan pred mađarskim političkim krugovima, nekadašnjom podrškom austrijskom kancelaru Šmerlingu i antimađarskim stavovima, odmah po prestanku njegovog izlaženja počeo je da izlazi Srpski narod. Ovaj list je pokrenut u mandatu predsednika ugarske vlade Đule Andrašija, a pokrenuo ga je Đorđe Stratimirović, po dogovoru sa patrijarhom Maširevićem, koji je i finansirao ovaj konzervativni list. Ključnu ulogu za Srpski glas imao je osvedočeni član Crne čete, profesor novosadske srpske gimnazije Jovan Grujić Jota. List je pokrenut u momentu kada je usvajanjem Bečkerečkog programa za srpsku opoziciono-liberalnu stranku, kao platforme za delovanje na ugarskom saboru, definitivno formirana Miletićeva Srpska narodna slobodoumna stranka. Grujić je suštinski kormilario ovim novinama, ploveći u najcrnje konzervativne vode, pa je i Stratimirović počeo da se distancira od sopstvenih novina, smatrajući da je Jotina politika previše udvorička prema ugarskoj vladi i Obrenovićima. Zbog toga je Stratimirović, na koncu 1872. godine, obznanio svoj program za formiranje jedne „umerene ali liberalne“ srpske stranke, pokušavajući da se pozicionira između Miletića i politike koju je propagirao list Srpski narod.
U nameri da se i formalno distancira od Jote Grujića, Stratimirović je pokrenuo časopis Srbska politika. Na stranicama Srpskog naroda pored Jovana Grujića Jote posebno su se isticali njegov kolega, profesor novosadske srpske gimnazije Milan Dimitrijević Grozni i okoreli konzervativac Đorđe Popović Daničar. Kako bi izazvao raskol u tadašnjem srpskom javnom mnjenju u Vojvodini, njihov rad je finansirao patrijarh/mitropolit Samuilo Maširević. Grujić je ubrzo postao i formalno glavni urednik Srpskog naroda, zbog čega je dao otkaz na prestižno mesto gimnazijskog profesora. Kako je Grujić pod plaštom srpstva širio potpuno nerodoljubivu propagandu, pa je njegov list u širim krugovima dobio posprdan naziv „Turski narod“. Miletić je Grujića okarakterisao kao „najvećeg nesrećnika“, a Svetozar Marković je Jotu i njegove saradnike nazivao „turkosima“ i „banditima“.
Grujić je lako dolazio do novca, pošto je bio spreman da zauzvrat stavi svoje pero i stranice lista u službu onih koji su bili spremni to da plate. Dobro se povezao sa bačkim episkopom, veoma uticajnim klerikalcem Germanom Anđelićem, koji je prepoznao upotrebnu vrednost Grujića i njegovih novina. Serijom članaka u Srpskom narodu Anđelić se obrušavao na Miletića, Jovana Subotića i druge neistomišljenike. Dokazavši se kao najcrnji konzervativac, odan mađarskoj vladi i bečkom dvoru, Germana je austrijski car, mimo volje Srba i važećih procedura, imenovao za srpskog patrijarha. Anđelić je počeo da finansira Grujića još 1873. godine, a kada je postao patrijarh, svoje finansijsko prisustvo je drastično povećao. Jota je posredstvom svojih veza omogućio patrijarhu da bude veoma zastupljen i u pozitivnom svetlu predstavljen u prorežimskoj mađarskoj, budimpeštanskoj štampi, koja je kreirala javno mnjenje među Mađarima. Uz Anđelićevu blagonaklonost, Jota je uzimao veće količine rakije, vina i bermeta kojima je bukvalno korumpirao pijance i organizovao ih kao podršku svojoj politici. Kada je Grujić ipak preterao u tome, patrijarh i mađarska vlada su počeli da finansiraju izlaženje novog, u početku nekompromitovanog lista Naše doba, na čijem čelu je stajao Stevan Pavlović, nekadašnji prvak Miletićeve Narodne stranke.
Novonastala situacija je prilično razbesnela Grujića, ali pošto je i dalje finansijski zavisio od Anđelića, morao je da podvije rep i čeka pogodan trenutak da mu se osveti. Kada se nekoliko godina kasnije German razboleo, što je koincidiralo sa nezadovoljstvom mađarske vlade njegovom crkvenom organizacijom i političkim rezultatima, Grujić mu je okrenuo leđa i podržavao stavove vlade. Dodatno svetlo na ovu situaciju baca činjenica da je njegov list još od odlaska Đorđa Stratimirovića finansirala i mađarska vlada. Ugarska vlada ga je stimulisala i tako što su razni javni konkursi i objave na srpskom ekskluzivno objavljivani na stranicama Srpskog naroda.
Pošto je i vlada Srbije, odnosno namesništvo na čelu sa Blaznavcem, vodila mađarofilsku politiku, Grujić je lako ostvario poslovnu saradnju i sa njima. Novac iz Srbije Grujić je nastavio da prima i nakon punoletstva kneza Milana i tokom vlade Jovana Ristića, kako bi branio dinastiju Obrenović od opozicije. Među Srbima u Novom Sadu Grujić je postao omražena ličnost, pa su ga čak i vlasnici izbacivali iz svojih kafana. Broj pretplatnika Srpskog naroda je stalno opadao, što je drastično umanjivalo značaj ovog lista kod njegovih finansijera.
Kako je nakon Anđelićeve smrti patrijaršija u Karlovcima prestala da dotira Grujićevu publicistiku, a mađarska vlada počela da sumnja u njegove domete, Grujić je ostao bez finansija i ugasio je list. Pokušao je da ga ponovo pokrene 1893. godine, ali u tome nije imao uspeha pošto je u međuvremenu potpuno osiromašio. Novo uhlebljenje, u početku skriveno od javnosti, Jovan Jota Grujić je našao Straži.
Ovaj novosadski list pokrenuo je Stevan Jović nezadovoljan odnosima u radikalnoj stranci u Vojvodini, čiji je bio član. Jović je bio penzionisani podoficir austrougarske vojske, inženjer po struci, a nakon penzionisanja je izdržavao svoju sedmočlanu porodicu radeći kao geometar u rodnim Križevcima u Hrvatskoj. Na izborima za Srpski narodno-crkveni sabor 1890. godine, u trenutku kada su radikali bili u opadanju pošto se Jaša Tomić našao u zatvoru zbog ubistva Miše Dimitrijevića, Jović je izabran za poslanika kao radikalski kandidat u Bjelovarskom srezu. Obuhvaćen političkim entuzijazmom, specijalizovao se za narodno-crkvenu tematiku i počeo da piše novinarske tekstove i analize za zagrebački Srbobran i novosadsku Zastavu. U kratkom roku dokazao se kao dobar novinar, pisao je nadahnuto, ali inženjerski precizno i veoma logično, spreman da polemiše i sučeljava misli bez straha. Članci Stevana Jovića godili su tadašnjim čitaocima, zaintrigiranim raznim političkim spletkama i tabloidnim etiketiranjem neistomišljenika. Kako je zbog robijanja Jaše Tomića Zastava izgubila kormilo i počela loše da posluje, sa ciljem da se podilaženjem širim masama očuva tiraž te podigne moral radikalnoj stranci i njenom apatičnom članstvu, upravljački odbor Zastave je doneo odluku da se uredništvo poveri Stevanu Joviću. Ponesen ambicijom, Jović je napustio geometarski posao u Križevcima i sa suprugom i petoro male dece se doselio u Novi Sad i preuzeo uredništvo, bez ikakvog pisanog ugovora sa porodicom Miletić, u čijem je vlasništvu list bio. Međutim, Jović je ubrzo zapao u nemilost kod porodice Miletić, koja mu je dala otkaz, te se sa petoro male dece bukvalno našao na ulici bez ogreva i hleba usred zime. Posle šestomesečnih neuspeha u traganju za novinarskim i dopisničkim poslom, rešio je da pokuša da se zaposli kao geometar, ali upravo tada, aprila 1893. godine, stigao mu je poziv da se vrati na čelo Zastave, naravno opet bez ugovora. U narednom periodu ponovo su krenule primedbe na Jovićev rad. Posebno mu je zamerano što je privatno postao prijatelj sa Jotom Grujićem. Više puta je od Jovića zahtevano da raskine ovo prijateljstvo, što je on odbio, smatrajući da ne može stranka da mu diktira sa kime će privatno da se druži. Slavko Miletić je ponovo otpustio Jovića, navodno zbog primedbi koje je na njegov rad iznosio sam Svetozar Miletić, koji je već jedanaest godina bio u potpunom nervnom rastrojstvu.
Pošto je ponovo izbačen iz Zastave, Jović je rešio da je vreme da pokrene sopstveni politički list i putem njega se obračuna sa svima koji su učestvovali u njegovom otkazu. Jovićevi planovi su izazvali veliko uznemirenje i strah, pošto je već imao dovoljno iskustva i značajan broj simpatija među radikalskim biračima. Smatralo se da može da razjedini radikalnu stranku. Za pokretanje novog političkog lista Joviću je bio neophodan veliki novčani iznos za kauciju kod ugarske vlade. Novac za kauciju trebalo je da prikupe somborski radikali koji su podržavali Jovića, međutim, upravo tada je otpočela izgradnja mlina u Somboru, pa su Somborci sav novac uložili u njegove deonice. Dogovoreno je da Jovićev list ima sedište u Novom Sadu, te da otpočne da izlazi kao nepolitički list kako bi se izbegla kaucija. Jovićevi sledbenici su smatrali da list treba da se zove Nova Zastava, ali se on odlučio da se list zove Straža, te da stražari kako Zastava i radikalna stranka „ne padnu u ruke narodnih izroda“. Iako je Straža u početku pisala sa radikalskih stanovišta, vremenom je politički evoluirala udesno, izražavajući umerenije stavove. Ovo se pre svega osetilo po blagonaklonosti prema obrenovićevskoj Srbiji i ugarskoj vladi, pod očiglednim uticajem Jote Grujića.
Između Straže i Zastave je došlo do pravog publicističkog rata. Deo radikala i njihove štampe, poput radikalskog Vršačkog glasnika, opravdavali su Jovićeve poteze, međutim, deo koji se zalagao za njegovo potpuno isključenje iz radikalskih redova je imao prevagu, pa je Jović izbačen iz stranke.Jović je, lično, uvek dopuštao mogućnost da se izmiri sa radikalima, ali pod fer uslovima. Jović je napadan da u Straži direktno sarađuje sa Jovanom Jotom Grujićem i Milanom Dimitrijevićem Groznim, što radikali nikada nisu uspeli da dokažu, ali što je sa istorijske distance ipak belodano, uprkos tome što su tada to i Jota i Grozni demantovali. Pojedini konzervativni političari su uspevali da uz novčanu nadoknadu proguraju pojedine članke u Straži, što je bio stari Jotin metod obezbeđivanja finansija. Takođe, Straža je napadala patrijarha Georgija Brankovića, iza čega se krio sukob između Jote Grujića i novog patrijarha, koji je obustavio finansiranje Srpskog naroda. Oktobra 1894. godine Straža je formalno preobraćena u politički list, odnosno u organ Nezavisne srpske narodne radikalne stranke, koja je u svom programu tvrdila da će se najradikalnije boriti za očuvanje i proširenje srpske crkvenoškolske autonomije u Austrougarskoj.
Nezavisni radikali, vođeni Jovićem, poput notabiliteta 10 godina ranije odustali su od toga da budu opozicija u državnopolitičkom pitanju. „Stražari“ su se zalagali za oslobođenje i ujedinjenje Srpstava na Balkanu uz oslonac na Mađarsku. Shvativši da mu nezavisni radikali nisu opozicija već podrška, predsednik mađarske vlade Šandor Vekervele je bukvalno dao Joviću novac, koji je Jovićeva žena položila za plaćanje kaucije kako bi Straža postala politički list. Takođe, obezbedio im je i godišnju subvenciju. Radikali koji su sledili Jovića kao vatrenog radikala napustili su ga zbog njegovog političkog oportunizma, ali njih su uskoro nasledili, ne u manjem broju, radikali skloniji umerenoj politici. Neskriveni interes mađarske vlade je bio da stimulacijom Straže i nezavisnih radikala doprinese cepanju radikalne stranke, međutim, odnos ugarskih merodavnih krugova o tom pitanju se promenio.
Izvesno je došlo do nagodbe sa Jašom Tomićem i on je 1896. godine, iako prvobitno osuđen na doživotnu robiju, pušten iz zatvora. Jović je putem Straže, uz tajni angažman Jote Grujića, naneo najveću štetu radikalima tokom njihovog postojanja, međutim, mađarska vlada je odlučila da zaigra na drugu kartu. Poslednji broj Straže izašao je 18. januara 1896. godine. Jovan Jota Grujić je dočekao starost u teškom siromaštvu, prezren i odbačen od svoje sredine. Pošto nije imao ni krevet, spavao je na podu, a za razliku od Milana Dimitrijevića Groznog, nikada nije revidirao svoje ranije političke stavove.
Ostavi komentar