Mihajlo Pupin i razgraničenje u Banatu

Mihajlo Pupin i razgraničenje u Banatu

Autor: dr Miloš Savin

Mihajlo Pupin je rođen 1858.[1]godine u Idvoru, srpskom selu u južnom Banatu, nedaleko od Kovačice. Idvor je tokom revolucionarnih događaja 1848. godine pripao tada formiranoj Srpskoj Vojvodini, međutim kada je odlukom austrijskog cara, sledeće godine formirana posebna oblast Srpska Vojvodina i Tamiški Banat, cela granica je izuzeta iz Vojvodine, uključujući i Idvor koji se nalazio u Banatskoj granici. Kao i većina tadašnjih stanovnika Idvora, roditelji Mihajla Pupina nisu bili pismeni. Nacionalni i socijalni ambijent Pupinovog detinjstva je značajno uticao na formiranje njegove zrele ličnosti. Mihajlo je osnovno obrazovanje započeo u srpskoj pravoslavnoj osnovnoj školi u rodnom mestu, a zatim u nemačkoj školi u Crepaji. Srednje obrazovanje je otpočeo u Pančevu, a zalaganjem prote Živkovića, zbog izuzetnih rezultata tokom školovanja, dobio je stipendiju za gimnazijsko školovanje. Srpski građansko-liberalni pokret na čelu sa Svetozarem Miletićem je počeo jasnije da se formuliše počevši od 1860. godine, a kulminira 1869. godine, usvajanjem Bečkerečkog programa i formiranjem Miletićeve Srpske narodne slobodoumne stranke. Ova stranka će predstavljati političko krilo Ujedinjene omladine srpske, a najširi srpski omladinski krugovi postaće krila ovog pokreta. Mihajlo Pupin postaje oduševljeni aktivista srpske omladine, ali zbog sukoba sa nemačkom graničarskom policijom, napušta Pančevo, te prelazi u centar austrijskog slovenstva u Prag, gde nastavlja školovanje, koristeći istu stipendiju. Opterećen finansijskim problemima ostaje u Pragu do 1874. godine, odnosno iznenadne smrti svog oca, nakon čega emigrira u Ameriku. U periodu između 1850. i 1914. godine u SAD, preko severoistočnih luka, se doseljava trideset miliona useljenika, koji zadovoljavaju američke potrebe za radnom snagom, ali donose nove kulturne vrednosti koje značajno oblikuju američko društvo. Sam Pupin je smatrao da odlaskom u Ameriku i lično sa sobom nosi značajnu vrednost, nasleđenu u svom zavičaju, ali kročivši na američko tlo se pomalo i razočarava. Kako je prilikom dolaska u SAD, Pupin raspolagao sa svega pet centi, koje je potrošio na hranu, sve do 1879. godine, kada je položio prijemni za njujorški Kolumbija koledž, izdržavao se radeći teške fizičke poslove. Paralelno sa napornim radom, pohađao je različite kurseve engleskog, grčkog, latinskog. Zahvaljujući izvanrednim rezultatima, ali i istaknutom učešću u sportskim timovima koledža, Pupin je bio oslobođen plaćanja skupocene školarine, a sredstva za život je sticao držeći privatne časove i radeći fizičke poslove. Pošto je diplomirao na Kolumbiji 1883. godine, prelazi na Kembridž u Britaniju zahvaljujući stipendiji iz matematike i fizike. Po završetku Kembridža 1885, odlazi kao stipendista na postdiplomske studije eksperimentalne fizike u Berlin, gde brani doktorsku disertaciju iz oblasti fizičke hemije 1889. Mihajlo Pupin se vraća u Ameriku i postaje jedan od najznačajnijih naučnika svog vremena, i jedan od najznačajnijih srpskih naučnika, pored Nikole Tesle i Milutina Milankovića. Dok se Tesla smatra najvećim pronalazačem, Milanković najvećim istraživačem, Pupina možemo okarakterisati kao najvećeg preduzetnika u oblasti nauke. Pričo o Pupinovim nespornim naučnim dometima ćemo prepustiti njegovim biografima, i stručnjacima iz domena prirodnih nauka, a mi ćemo se usredsrediti na njegovu političku borbu za svoj zavičaj, srpski narod i jugoslovensku državu.

Na samom kraju Prvog svetskog rata, postavilo se pitanje novog razgraničenja u posleratnoj Evropi.

Definisanje granica Vojvodine, odnosno državnih granica nove jugoslovenske države prema Rumuniji i Mađarskoj je predstavljalo veliki problem. Samo su granice Srema bile nesporne sa jugoslovenskog stanovišta. Baranja, Bačka i Banat su bile tri odvojene županije u ugarskom državno-administrativnom sistemu, koji nije prepoznavao Vojvodinu. Na Pariskoj mirovnoj konferenciji će se pokazati da od vojvođanskih oblasti nije bila sporna samo Južna Bačka, te minijaturni podunavski deo Banata od Perleza do Kovina.

            Srpska vojska je 6. novembra 1918. godine bez otpora prešla u Vojvodinu. Beogradskim primirjem 13. novembra, Mađarska je pristala da u potpunosti izmesti vojsku, koja je ranije kapitulirala, van linije razdvajanja koju su odredili saveznici, ali je dogovoreno da civilna uprava sve do mirovne konferencije ostane u rukama Mađarske. Demarkaciona linija je zauzimala znatno veće područje od onoga koje će ući u buduću jugoslovensku državu. Krfska i Ženevska deklaracija, i jedna od Vilsonovih 14 tačaka su predviđale isključivo pravo naroda, ali ne i zemalja, na samoopredeljenje. Vojvođanima se žurilo sa otcepljenjem od Ugarske, a nije bilo realno očekivati da će se hrvatski i slovenački političari prioritetno zalagati za što povoljnije spoljno razgraničenje Banata i Bačke sa Rumunijom i Mađarskom, kada su i sami imali isti problem. Srbija je, zbog velikih žrtava i pobede u ratu, uživala izvanrednu međunarodnu popularnost i simpatije.

Narodno veće države SHS je 24. novembra 1918. godine izglasalo ujedinjenje sa Srbijom i Crnom Gorom svih jugoslovenskih zemalja uključujući i Vojvodinu. Istovremeno je održan Veliki narodni zbor u Rumi koji je doneo odluku da se Srem u slučaju spora Narodnog veća i srpske vlade o stvaranju nove jugoslovenske vlade, direktno prisajedini Srbiji.

Uprkos stanovištu da je odlukom Države SHS o ujedinjenju sa Srbijom, posebna vojvođanska skupština nepotrebna, u Novom Sadu je 25. novembra ipak počela sa radom Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena Banata, Bačke i Baranje. Velika narodna skupština je donela dve odluke. U prvoj odluci na prvom mestu je, radi što povoljnijeg spoljnog razgraničenja Vojvodine, zamoljena Srbija da mirovnoj konferenciji zastupa interese Vojvodine. Istom odlukom proglašeno je prisajedinjenje Srbiji i nastavak jugoslovenskog ujedinjenja. Drugom odlukom je proglašeno otcepljenje od Ugarske i formirani su Narodni savet kao skupštinsko telo i Narodna uprava kao izvršno telo.

Objektivno govoreći ove odluke nisu imale međunarodnopravni značaj, a njihov cilj je pre svega bio marketinške prirode i sticanje prednosti pred međunarodnu konferenciju. Suprotno Beogradskom primirju koje je predviđalo da paralelno sa srpskim vojnim zauzećem nastavi da funkcioniše mađarska civilna vlast, Narodna uprava je odlučila da preuzme svu vlast na teritoriji Vojvodine (bez Srema). Uprava je imenovala nove župane i zatražila je od srpske vojske pomoć u održavanju reda na svojoj teritoriji.

Akcijama narodne uprave potpuno su preuzete sve ingerencije preostalih mađarskih organa, čime je izmenjena politička realnost. Srpska vojska je u praksi blagonaklono i zaštitnički gledala na delovanje Narodne uprave. Pošto su Rumuni istakli pretenzije na ceo Banat, Narodna uprava je izdejstvovala da srpska vlada uputi demarš. Uspostavljanje vlasti Narodne uprave nailazilo je na otpor mađarskog i nemačkog činovništva koje je bilo lojalno mađarskoj vladi.  Narodna uprava se suočila sa tzv. Banatskom republikom koja je takođe preuzimala organe vlasti u temišvarskom Banatu, sa ciljem njegovog očuvanja u okviru Mađarske. Banatska republika je raspolagala i sopstvenom milicijom, što Narodnoj upravi nije dozvoljeno. Narodna uprava je 16. februara 1919. godine uspela da smeni rukovodstvo Banatske republike i zabrani rad njenim organima.  Narodna uprava je preuzela i vršila najznačajnije funkcije vlasti, a tom prilikom je propagirala ravnopravnost svih naroda i jezika u Vojvodini.

 Nakon Formiranja vlade Kraljevine SHS 20. decembra 1918. godine, zatraženo je ukidanje vojvođanske Narodne uprave, pošto je ona predstavljala smetnju stvaranju centralizovane države. Uprava je podnela ostavku, ali je nastavila sa radom i poslednju sednicu je održala 11. marta 1919. godine. Pošto je Narodni savet dao mandat Narodnoj upravi, ona je zahtevala da je Savet raspusti. Deo članova Narodnog saveta se protivio njenom raspuštanju, ali je za četiri glasa pobedio zahtev Jaše Tomića da usvoji ostavka pokrajinske vlade, ali da se ona zamoli da ipak privremeno nastavi sa radom.

Paralelno sa procesom jugoslovenskog ujedinjenja, došlo je i do ujedinjenja rumunskog naroda. Na nacionalnom skupu u Alba Juliji 1. decembra 1918. godine rumunski poslanici su doneli odluku o priključenju Transilvanije i celog Banata kraljevini Rumuniji. Pored Rumunije i Mađarska, iako poražena u ratu, polagala je istorijsko, ali poput Srba i Rumuna i narodno pravo na Banat. Do rešenja napetog geopolitičkog problema došlo je tek na mirovnoj konferenciji u Parizu, koja je počela sa radom 18. januara 1919. godine u versajskom dvorcu. Versajski pregovori nisu bili kratkog daha, pa je do konačnog razgraničenja Kraljevine SHS i Mađarske došlo tek 4. juna 1920. godine, Trijanonskim sporazumom, a konačno razgraničenje u Banatu sa Rumunijom izvršeno je 10. septembra 1920. godine.

U istoriji Pariske mirovne konferencije možemo uočiti dve faze, u prvoj je došlo do pripreme mirovnog ugovora sa Nemačkom, dok se druga faza bavila mirovnim ugovorima sa ostalim poraženim državama (Austrija, Mađarska, Bugarska i Turska), te otklanjanjem spornih pitanja između pobedničkih i novonastalih zemalja. Stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Srbija je na nju prenela svoj međunarodni ugled države pobednice koja je stradala i herojski se borila tokom rata. Na mirovnu konferenciju, delegacija Kraljevine SHS je došla bez izgrađene međunarodne politike. Delegaciju su činila četiri člana sa mandatom da učestvuju na samoj konferenciji i to: bivši predsednik srpske vlade Nikola Pašić u svojstvu predsednika delegacije, dr Ante Trubić, dr Milenko Vesnić i dr Ivan Žolger. Pored njih delegaciju su činila i tri člana ravnopravna za davanje predloga, ali bez prava učešća na samoj konferenciji: Mateja Bošković, dr Josip Smodlaka i dr Otokar Ribarž. Gledano po nacionalnom ključu delegaciju su činila tri Srbina, dva Hrvata i dva Slovenca. Za razliku od ostalih delegacija u jugoslovenskoj nije bilo najodgovornijih predstavnika državne vlasti. Takođe, uočavamo da među njima nije bilo ni predstavnika Srba iz Vojvodine, o čijoj se sudbini odlučivalo, a koji nisu imali razloga da veruju da će hrvatski i slovenački članovi biti previše zainteresovani za što povoljnije razgraničenje sa Banatom, Bačkom i Baranjom, obzirom na to da pitanje razgraničenja sa Italijom i Austrijom nije bilo rešeno. Srpski članovi delegacije imali su dobro razrađen plan razgraničenja sa Mađarskom i Rumunijom „Pešićev plan“, nazvan po generalu Petru Pešiću, šefu vojne misije pri mirovnoj konferenciji. Ovim planom u okviru Kraljevine SHS ostali bi Bela Crkva, Vršac, Temišvar, Kikinda, Subotica, Baja, Pečuj i Sigetvar. Pešićeva linija je bila podložna kritici članova jugoslovenske delegacije koji su smatrali da je možda oportunije žrtvovati delove Banata i Bačke, zarad što veće dobiti na Jadranu. Vremenom je Pešićevu liniju, nasledila Pašićeva linija, nazvana po Nikoli Pašiću, koja je zvanično propagirala umereno rešenje dok je realno stajala na pozicijama Pešićeve linije. Po Pešićevoj liniji jugoslovenskom  Banatu bi pripalo oko 685.000 stanovnika, od čega oko 265.000 Srba i oko 95.000 Rumuna, dok bi okvirima Pašićeve linije bilo oko 656.000 stanovnika, od čega 258.000 Srba i 85.000 Rumuna. Nasuprot jugoslovenskoj delegaciji, Rumuni su kao maksimalni kompromis bili spremni da odustanu samo od minijaturnog parčeta Banata, trougla između Perleza, Pančeva i Beograda, neophodnog za vojnu odbranu Beograda. Jugoslovenska delegacija je imala veliku podršku Francuske, Engleske i SAD-a. Jedino na području Banata, Francuzi su vodili veoma izbalansiranu politiku uzmeđu Rumunije i Kraljevine SHS. Iako mnogi istoričari spore, novi dokazi potkrepljuju tezu da je po pitanju razgraničenja u Banatu, značajnu ulogu imalo i lobiranje Mihajla Pupina. Pupin je još 1912. postao počasni konzul Srbije, a potom i SHS u SAD. Svojim ugledom i društvenom prohodnošću kroz krugove američke elite, Pupin je ceo rat lobirao za srpsku stvar. Tokom ratne 1916. godine uredbom američkog predsednika Vudroa Vilsona, formiran je američki Nacionalni savet za naučna istraživanja, sa ciljem da pomoću njega najsavremenija naučna dostignuća iskoriste radi pobede Sjedinjenih država u Velikom ratu. Jedno od vodećih uloga u ovoj instituciji koja će kasnije prerasti u NASA, imao je upravo Mihajlo Pupin. Kako su pregovori o razgraničenju zapali u ćorsokak, te je nastupila pat pozicija, na konferenciji se po pozivu predsednika vlade Kraljevine SHS Stojana Protića, obreo lično Pupin. On je lično još sa studija poznavao predsednika Amerike Vudroa Vilsona, koji se lično nalazio na čelu američke delegacije u Parizu. Takođe je bio u ličnom prijateljstvu sa akademikom Daglasom Džonsonom, profesorom geologije sa Univerziteta Kolumbija, koji je u Parizu bio predsednik američkog odbora za razgraničenje. Pored pomenutih Pupinov blizak prijatelj iz mladosti je bio i član američke delegacije rezervnog generala Džona Kartija, inače elektroinženjera. Pupin je 19. aprila 1919. godine uputio zvanični memorandum američkom predsedniku na osnovu dobijenih podataka o etničkim i istorijskim karakteristikama spornih graničnih područja nove jugoslovenske države. Smatra se da je upravo na osnovu ovog dokumenta, Vilson tri dana kasnije dao izjavu o nepriznavanju Londonskog ugovora, po kome bi Banat pripao Rumuniji, a Dalmacija Italiji. Uprkos podršci, velike sile su odugovlačile sa priznanjem Kraljevine SHS stavljajući do znanja da njeno konačno razgraničenje, kao i mađarsko i rumunsko, pre svega zavise od njihove volje. Bilo je i izrazito neprijateljski nastrojenih sila pobednica poput Italije, koja je u stvaranju jugoslovenske države videla pretnju po svoje geopolitičke interese, pre svega na Jadranu. Teritorijalna komisija Pariske mirovne konferencije nije prihvatila nijedan srpski, ali isto tako ni rumunski predlog o razgraničenju u Banatu. Pomorišje je ostavljeno Mađarskoj, a jugoslovensko-rumunski spor je rešen tako da u Rumuniji ostane oko 65.000 Srba i drugih Slovena, u jugoslovenskom Banatu oko 75.000 Rumuna. Grad Temišvar i skoro cela Tamiška županija je pripala Rumuniji, dok je ostalo u većini zaključeno po principu Pašićeve linije. Što se Bačke tiče, komisija je zauzela stav da se granica povuče južno od Segedina na Tisi i južno od Baje na Dunavu tako da Kraljevini SHS pripadnu „velike glomeracije poluurbane i poluseljačke Subotica i Sombor. Komisija je zauzela stav da po pitanju cele Baranje nema previše argumenata da se ona priključi novoj jugoslovenskoj državi, te joj je dodeljen samo južni deo sa centrom u Belom Manastiru. Nakon odluka komisije došlo je do politike malih teritorijalnih izmena. O angažmanu i doprinosu Mihajla Pupina prilikom razgraničenja, za vreme njegovog života pisano je malo, pa se malo i znalo. Pupin je sam o tome sa dozom sete krajem 1934. godine pisao Milivoju Matiću, ističući da je njegov doprinos razgraničenju mnogo bolje poznat američkoj nego jugoslovenskoj javnosti. Francuz Mark Helis je dao sličnu ocenu – „Mihajlu Pupinu, duguje onaj Banat koji je srpski po svom narodu i po svojim običajima što nije predat Rumunima.“

[1] Neki izvori navode da se Pupin rodio 4 godine ranije.