TAJNI LONDONSKI UGOVOR IZ 1915. GODINE – PROPUŠTENA ŠANSA ILI NEUTEMELJENO NADANJE

TAJNI LONDONSKI UGOVOR IZ 1915. GODINE – PROPUŠTENA ŠANSA ILI NEUTEMELJENO NADANJE

Autor: Msr Srđan Graovac, istoričar

Krah Londonskog ugovora, pred kraj Prvog svetskog rata, onemogućio je Srbiju da izađe na more i zajedno sa Crnom Gorom dobije više od tri stotine kilometara jadranske obale između Splita i Drača. Paradoksalno, tome je u haotičnom raspadu Habzburške monarhije, uz projugoslovenske kalkulacije srpske političke elite, doprinelo i brzo napredovanje srpske vojske. Da li je ovakva interpretacija sudbine tajnog Londonskog ugovora iz 1915. godine samo stogodišnja legenda ili realni sinopsis ispuštene prilike za rešavanje srpskog nacionalnog i državnog pitanja? U narednom izlaganju pokušaćemo da predočimo činjenicu i okolnosti, prema kojima se o sada čuvenom Londonskom ugovoru iz 1915. godine (čiji sadržaj i sam tekst, većina „pozvanih da o njemu diskutuju“, nikada nije ni pročitala), već nekoliko decenija govori kao o izvesnoj „propuštenoj šansi“, koju srpske političke elite nisu na vreme uočile, te „iskoristile priliku“ za stvaranje samostalne i „velike“ srpske države na Balkanu, koja bi u prostornom smislu obuhvatala Bačku, Slavoniju, Dalmaciju, Bosnu i Hercegovinu, itd. Ostaje velika nepoznanica šta je to Srbiji „nuđeno“ 1915. godine i da li je uopšte poznat „identitet ponuđača“? Na prvom mestu, „argument“ protiv teze da je „Srbija suludo odbila, a zatim se i žrtvovala zarad onih koji su bili i ostali njeni neprijatelji“, kako to obično kažu poznavaoci „prave istorije“, jednostavno nije ispravan, odnosno nije argument i ne zasniva se na autentičnim i verodostojnim istorijskim izvorima. Srpska vlada i javnost nisu imale uvid u sadržaj sporazuma, koji je postignut između Kraljevine Italije i Sila Antante, jer je isti bio tajan. Srbija je, kao i ostali zainteresovan svet, za pojedinosti dogovora saznala tek posle revolucije u Rusiji kada je Lenjin, protiveći se tajnoj diplomatiji, obelodanio njegovu sadržinu. Otuda Srbija nije mogla da se odrekne nečega što nije znala da ima, a pride ga nije ni imala, već se o „nagradi“ razmišljalo u prilično nejasnim formulacijama. Drugo, ne manje važno, Srbija je pre dogovora u britanskoj prestonici, 7. decembra 1914. godine usvojila Nišku deklaraciju kojom je odabrala ujedinjenje sa „neslobodnom braćom u Austrougarskoj kao svoj glavni ratni cilj“.

Tajni Londonski ugovor predstavljao je jedno od mogućih rešenja u Velikom ratu, koje se samo u određenom pogledu odnosilo i na političke, ratne, pa i državno-nacionalne interese dve srpske države, Crne Gore i Srbije. Prevashodno, Londonski ugovor se odnosio na interese Kraljevine Italije, koja je uostalom i sklopila pomenuti sporazum sa Silama Antante 26. aprila 1915. godine u Londonu, na osnovu koga je u narednim mesecima i stupila u rat protiv svojih doskorašnjih saveznika iz reda zemalja, članica Centralnih sila. U opisanom kontekstu, moramo da razumemo da je Italija bila jedina velika evropska sila koja do 1915. godine nije ušla u rat, jer je jednostavno i strpljivo čekala na ispunjenje sopstvenih, pre svih, megalomanskih političko-teritorijalnih zahteva, koje je „ispostavila“ svim zaraćenim stranama u oružanom sukobu. Sile Antante imale su više mogućnosti da datim zahtevima izađu u susret, iz razloga što je Italija zahtevala dominaciju u jadranskom basenu, konkretno u primorskim oblastima Dalmacije, Boke, Crne Gore i Albanije, gde je Austrougarska imala presudan politički uticaj, a veliki deo datih teritorija je, ionako ulazio u sastav zemalja hiljadugodišnje Habzburške monarhije. Kao što smo napomenuli, u okviru pomenutog ugovora iz aprila 1915. godine pominju se Srbija i Crna Gora, kao i Hrvatska, koja tada svakako nije postojala kao suverena i nezavisna država. U naučno-istorijskom i istoriografskom smislu, navedene činjenice veoma su važne, zbog toga što se u srpskoj javnosti, pa čak i u delovima akademske zajednice, neprestano ukazuje na izvesnu okolnost, prema kojoj je na osnovu pomenutog ugovora Srbiji ponuđeno „formiranje“ nekakve „Velike Srbije“, što je apsolutno netačno i to iz više razloga. Sasvim je drugo pitanje da li se Londonski ugovor i njegove odredbe tumače na pogrešan način, zbog izvesne neobaveštenosti o tom istorijskom događaju ili se razlozi karaktera tendencioznog tumačenja nalaze u određenim političko-interesnim platformama kreatora političke zbilje na Balkanu. Na prvom mestu, Srbija uopšte nije predstavljala ugovornu stranu u tom sporazumu, niti je ista uzela učešće u procesima koji su uslovili usvajanje ovog famoznog dogovora. Pojedini delovi srpske političke elite, konkretno članovi Vlade Kraljevine Srbije, koju je predvodio Nikola Pašić, za ugovor i neke njegove segmente saznali su u kuloarima „evropske političke scene“. Pored političke, naučno-akademske, metodološke, pa i etičke korektnosti u istraživačkim procesima koji se odnose na sagledavanje ovog istorijskog događaja, razlog zbog kojeg bismo trebali da ostvarimo uvid u konkretan deo teksta ugovora, koji se odnosi na Srbiju i srpski narod, nalazi se i u osnovnoj potrebi da, upravo široki slojevi javnosti steknu uvid u fakte koji se u navedenom obligacionom dokumentu otkrivaju. Iz datih razloga, imamo nameru da u ovom eseju predstavimo pomenute delove teksta Ugovora iz Londona 1915. godine, a koji su se odnosili na položaj i budućnost ondašnje Kraljevine Srbije i Kraljevine Crne Gore:

SADRŽAJ SPORAZUMA POTPISANOG IZMEĐU PREDSTAVNIKA VLADA ZEMALJA-ČLANICA SILA ANTANTE (UJEDINJENOG KRALJEVSTVA VELIKE BRITANIJE I IRSKE, REPUBLIKE FRANCUSKE I RUSKOG CARSTVA), SA JEDNE STRANE I KRALJEVINE ITALIJE SA DRUGE STRANE, 26. APRILA 1915. GODINE U LONDONU

(DELOVI KOJI SE ODNOSE NA SRBIJU)

Zaključci Londonske konferencije:

Po naređenju svoje vlade, markiz Imperiali, ambasador NJegovog Veličanstva kralja Italije, ima čast da saopšti veoma poštovanom Sir E. Grey-u, glavnom državnom sekretaru NJegovog Britanskog Veličanstva za inostrane poslove, i njihovim ekselencijama g. Pavlu Cambon-u, ambasadoru francuske republike i g. grofu de Benckendorff-u, amasadoru NJegovog Veličanstva cara svih Rusa, sledeći

MEMORANDUM

– – – – – – – – –

Član 5.

Italija će dobiti i provinciju Dalmaciju u njenim sadašnjim granicama, obuhvatajući na severu Lisaricu i Tribanj, a na jugu do jedne linije, koja počinje na obali rta Planka i koja se proteže na istok prateći vrhove, koje stvaraju razvode na način, da će na italijanskoj teritoriji ostati sve doline i vodene žile, koje silaze prema Šibeniku, kao što su Čikola, Krka i Butišnjica i njihove pritoke. Italija će, takođe, dobiti ostrva, koja se nalaze na severu i na zapadu Dalmacije počev od ostrva Premude, Silbe, Oliba, Škrde, Maun, Pag i Vir na severu, do Mljeta na jugu, obuhvatajući ostrva Sv. Andrija, Biševo, Vis, Hvar, Torkul, Korčula, Kaciol i Lastovo, sa susednim grebenima i ostrvcima, zatim Palagruž, izuzev ostrva Veliki i Mali Drvenik, Čiovo, Šolta i Brač.

Neutralizovano će biti:

l. – Cela obala od rta Planka na severu do južne obale poluostrva Pelješac na jugu tako da se obuhvati ćelo poluostrvo;
2. – deo obale, koji počinje na severu na jednoj tački udaljenoj 10 kilometara južno od Cavtata, pa se zatim prostire prema jugu sve do reke Vojuše tako da obuhvata zaliv i luke Kotor, Bar, Ulcinj, Sv. Ivan Medovanski, Drač, ne kršeći prava koje ima Crna Gora na osnovu izjava koje su velike Sile izmenile aprila i maja 1909; ova prava se odnose samo na sadašnju teritoriju Crne Gore i neće važiti za one zemlje i luke koje će joj tek biti dodeljene; prema tome, nijedan deo obale, koju danas ima Crna Gora, neće biti neutralizovan; na snazi će ostati ograničenja koja se odnose na luku Bar na koja je pristala Crna Gora 1909;
3. – i na kraju sva ostrva koja nisu dodeljena Italiji.

Primedba

Četiri velike Sile saveznice dodeliće Hrvatskoj, Srbiji i Crnoj Gori sledeće teritorije:

Na gornjem Jadranu čitavu obalu od Voloskog na granici Istre do severne obale Dalmacije, obuhvatajući sadašnju ugarsku obalu i hrvatsko primorje, sa lukom Rijeka i malim lukama Novi i Karlobag, kao i ostrva Krk, Prvić, Grgur, Goli i Rab. Na južnom Jadranu, u oblasti za koju su zainteresovane Srbija i Crna Gora, cela obala od rta Planka do reke Drim, sa važnim lukama Split, Dubrovnik, Kotor, Bar, Ulcinj i Sv. Ivan Medovanski, i sa ostrvima Veliki Drvenik, Mali Drvenik, Čiovo, Šolta, Brač, Jakljan i Koločep. Luka Drač ostaće nezavisnoj muslimanskoj državi Albaniji.

– – – – – – – – –

Član 7.

Ako Italija dobije Trient i Istru po članu 4, Dalmaciju i Jadranska ostrva u granicama određenim u cl. 5. i zaliv Valona (član 6), i ako se centralni deo Albanije sačuva za stvaranje male neutralizovane autonomne države, ona se neće protiviti da se severni i južni deo Albanije – ukoliko to žele Francuska, Velika Britanija i Rusija – razdele između Crne Gore, Srbije i Grčke. Obala od južne granice italijanskog imanja Valona pa do rta Stylos biće neutralizovana.
Italiji će biti naloženo da zastupa Albaniju u njenim odnosima sa inostranstvom. Italija se saglasila sa tim da se u svakom slučaju na istoku Albanije ostavi dovoljno velika teritorija sa ciljem da se osigura zajednička granica Grčkoj i Srbiji na zapadu Ohridskog jezera.

– – – – – – – – –

Član 16.

Ovaj dogovor držaće se u tajnosti. Jedino će pristajanje Italije na deklaraciju od 5. septembra 1914. biti objavljeno odmah posle objave rata od strane Italije ili protiv nje.

Upoznavši se sa ovim Memorandumom predstavnici Francuske, Velike Britanije i Rusije, ovlašćeni za to, zaključili su sa predstavnikom Italije, koji je takođe ovlašćen od svoje vlade, sledeći Ugovor.

Francuska, Velika Britanija i Rusija izjavljuju svoju saglasnost s Memorandumom koji je predložila italijanska vlada.

Pozivajući se na članove 2 i 3 Memoranduma, koji predviđaju vojnu saradnju četiri velike Sile na kopnu i moru, Italija izjavljuje da će ući u rat što pre je moguće i to u roku koji neće biti duži od mesec dana od potpisa ove izjave. U potvrdu čega su ovlašćeni predstavnici stavili svoje potpise i overili ga svojim pečatima.

Sačinjeno u Londonu, u četverostrukom originalu, 26. aprila 1915.

Sir Edward Grey
Cambon
Marchese Imperiali
Graf Benckendorff

Pokušajmo da rezimiramo navedeni tekst. Početkom Prvog svetskog rata većina zemalja Starog kontinenta odabrala je strane. Antanta i Centralne sile borile su se za naklonost Bugarske, Rumunije, Osmanlijskog carstva, a najviše za – Italiju. Za zemlju koja je imala oko 36 miliona ljudi, gotovo koliko i Francuska, Italija je imala neviđenu stratešku važnost: strana koja ju je imala uz sebe mogla je direktno da ugrozi „srce operacija“ protivničkog saveza. Ujedinjena 1871. godine, Italija je razvila iredentizam, nameru da prisvoji sve teritorije u susednim zemljama u kojima, makar i u manjini ili relativnoj većini, žive Italijani. Pomenute namere Italija je formulisala u skladu sa principima tzv. „istorijskog prava“. Rukovođeni navedenim saznanjima, Britanija, Francuska i Rusija, 26. aprila 1915. godine u Londonu su u velikoj meri izašli u susret zahtevima Italije, što je uglavnom imalo reperkusije na geopolitički položaj Dalmacije i drugih krajeva na „balkanskom Jadranu“. Osnovna težnja Italije bilo je ostvarenje političke dominacije nad oblastima koje su u italijanskoj geodemografskoj i geopolitičkoj, stručno-terminološkoj kulturi determinisane leksičkim odrednicama „Mare nostrum“ (Naše more), što je zapravo referenca koja se odnosi na prostor istočnog Sredozemlja.

Na osnovu sporazuma u Londonu, Italija je trebalo da od Austrije dobije Južni Tirol (koji i danas predstavlja predmet svojevrsnog političkog spora između Austrije i Italije), Trst i deo Julijskih Alpa. U navedenim okolnostima „kriju se“ razlozi zbog kojih je organizovana „Londonska konferencija“, kada je usvojen pomenuti sporazum. Za Srbiju, Crnu Goru i Hrvatsku (pomen date zemlje implicira nameru da se Hrvatima obezbedi stvaranje njihove države) postoje pomeni o kojima isti entiteti nisu bili obavešteni. Tako u Članu 5. stoji da će „Hrvatskoj, Srbiji i Crnoj Gori u Gornjem Jadranu biti dodeljen potez od zaliva Volosko, sa lukama Rijeka, Novi i Karlobag do granice Dalmacije (pomenuti Tribanj)“. „U Donjem (južnom) Jadranu, u predelima koji su od interesa Srbije i Crne Gore, Srbiji i Crnoj Gori pripašće potez od Rta Planke do reke Drim, sa lukama Split, Dubrovnik, Kotor, Bar, Ulcinj i Sv. Jovan Medovski (LJeš), i sa ostrvima Veliki Drvenik, Mali Drvenik, Čiovo, Šolta, Brač, Jakljan i Koločep. Luka Drač ostaće nezavisnoj muslimanskoj državi Albaniji.“ Članom 7. ističe se da će „Italija dozvoliti Srbiji, Crnoj Gori i Grčkoj da uzmu delove severne i južne Albanije ukoliko budu ispunjena obećanja njoj data (Južni Tirol, Julijski Alpi, Dalmacija i Valona), te da neće sprečiti Srbiju i Grčku da imaju zajedničku granicu na Ohridskom jezeru“. Kao što vidimo Bosna, Hercegovina, Slavonija sa Sremom i Bačka, u datom sporazumu se ni ne pominju. Inače, za ove krajeve, razmišljalo se da njihov status bude definisan na osnovu rezultata referenduma, gde bi glas naroda odlučio „kojim putem dalje“, ali ni to nije bila mogućnost koju je definisao Londonski ugovor.

Sudbina, zapravo nepostojećeg „projekta Velike Srbije“ zavisila je od volje velikih sila, a ser Edvard Grej je svojom neformalnom ponudom Nikoli Pašiću u leto 1915. godine samo pokazao da su velike sile spremne mnogo toga da ponude, ukoliko žele neku „protivuslugu“ zauzvrat. Međutim, navedene ponude iste nikada ne obavezuju. Kao dokaz ponuđenoj tezi i fakticitetu, može da posluži primer Italije kojoj su saveznici iz Sila Antante obećali velike ustupke, čak i formalne iste potvrdili svojim potpisima u aprilu 1915. godine, a onda odbili date ponude odbili da implementiraju na način kako je to bilo definisano u datom ugovoru. Isključivo, u opisanom kontekstu moramo da posmatramo „postojeće“, pa „nepostojeće“, „pristojne“ i „nepristojne“ ponude Srbiji, koje su njeni saveznici istoj nudili ili nisu nudili u 1915. godini.