Geopolitika pravoslavlja: ukrajinski crkveni raskol

Geopolitika pravoslavlja: ukrajinski crkveni raskol

Autor: Milorad Vukašinović

Odluka Vaseljenske patrijaršije o pokretanju postupka priznavanja „autokefalnosti Ukrajinske pravoslavne crkve “ otvorila je mnoga veoma složena pitanja. Ovde nije reč samo o manifestaciji rivalstva Carigrada i Moskve – dva duhovna centra svetskog pravoslavlja, već pre svega o borbi za ovladavanje prostorom koji sa stanovišta „sakralne geopolitike“ ima prvorazredan simbolički značaj. Treba li uopšte podsećati šta za Rusiju znači Kijev, odnosno koliko je u svesti ruskog naroda utemeljena predstava o Kijevskoj Rusiji – kao Prvoj Rusiji koja je preko kneza Vladimira Svjatoslaviča 988. godine primila hrišćanstvo. Baš kao i predstava o Rusiji kao „Trećem Rimu“.

Zanimljivo je da je tzv. „crkveni raskol u Ukrajini“ podstaknut razbijanjem Sovjetskog Saveza i stvaranjem samostalne ukrajinske države. Vremenom je verska podela u Ukrajini prerasla u prvorazredno političko (geopolitičko) pitanje. Tokom tzv. Narandžaste revolucije 2004. godine „ukrajinske crkve“ su se i politički podelile. Većina je podržala tadašnjeg prozapadnog kandidata i kasnijeg predsednika Viktora Juščenka, dok je kanonski priznata UKP – Moskovskog patrijarhata podržala proruskog kandidata, kasnije takođe predsednika Viktora Janukoviča koji je svrgnut sa vlasti 2014. godine. Već tada se pokazalo da je za ukrajinske separatiste  „autokefalnost UPC“ neophodna radi zaokruživanja „ukrajinskog nacionalnog identiteta“ koji nije dovršen ukoliko je najveći broj pravoslavnih vernika pod kanonskom jurisdikcijom Ruske pravoslavne crkve. Nije nikakva tajna da je proteklih godina Carigradska patrijaršija ne samo u Ukrajini, nego i u drugim delovima postsovjetskog prostora, nastojala da uspostavi pravoslavne crkve odvojene od uticaja Moskovske patrijaršije, što je uticalo na stvaranje „paralelnih crkvenih struktura“ (Estonija, Moldavija) i produbilo duboko nepoverenje Moskve prema Carigradu.

Pretenzije Moskve i Carigrada na prevlast u svetskom pravoslavlju imaju svoje istorijsko objašnjenje. Patrijarh Vartolomej je poslednjih godina insistirao na istorijskoj poziciji Carigradske  patrijaršije koja je utvrđena na vaseljenskim saborima. S druge strane jasno je da je Ruska crkva najveća u pravoslavlju i da samim tim želi posebnu ulogu i čast. Ona se oseća posebno odgovornom za zaštitu „slovenskog elementa u pravoslavlju“ što situaciji u Ukrajini daje i to značenje.

Ruska pravoslavna crkva odbacuje argumente ukrajinskih vlasti i Carigrada da se na području ove države ponašala nekooperativno. Svesna komplikovane situacije, Moskovska patrijaršija je još 1990. godine dala znatnu autonomiju Ukrajinskoj pravoslavnoj crkvi na čelu sa mitropolitom kijevskim i cele Ukrajine koji priznaje ruskog patrijarha za prvojerarha ove crkve. Rezidencija kijevskog mitropolita je u čuvenoj Kijevsko – pečerskoj lavri. Ovoj mitropoliji pored svih Rusa pripada i preko 20 miliona Ukrajinaca, što je čini najuticajnijom na tim prostorima.

Nasuprot tome, ukrajinska vlast je uz pomoć raskolničkih struktura proteklih godina stvarala situaciju koja je sa aspekta kanonskog prava potpuno neprihvatljiva. Sve to omogućilo je antiruskim elementima da praktično upravljaju ukrajinskim crkvenim pitanjem. Pored jedine kanonski priznate Ukrajinske pravoslavne crkve – Moskovskog patrijarhata, na području Ukrajine deluju još i raskolničke Ukrajinska pravoslavna crkva – Kijevskog patrijarhata, zatim Ukrajinska autokefalna pravoslavna crkva i druge neregularne „pravoslavne“ strukture. Uz to, versku situaciju  dodatno usložnjavaju i pretenzije Unijatske grkokatoličke crkve i Rimokatoličke crkve, posebno na zapadu Ukrajine gde su antiruski sentimenti najviše izraženi.

Ukrajinska kriza dramatično je eskalirala posle državnog udara 2014. godine, što je prouzrokovalo referendum o pripajanju Krima Rusiji, ali i tragični rat na proruskom istoku ove zemlje. Zbog situacije u Ukrajini objedinjeni Zapad (SAD, EU) uveo je drastične sankcije Rusiji, uz stalne vojne provokacije ukrajinskih separatista (Azovsko more). Otuda je za aktuelni kijevski režim rešavanje tzv. crkvenog pitanja uz pomoć Carigrada izuzetno važno jer je u funkciji daljeg potiskivanja Rusije sa tih prostora. Zajednička ideja Kijeva i Carigrada je da se crkveni raskol prevlada organizovanjem sabora na kojem bi se ujedinile sve „pravoslavne crkve“ u Ukrajini (kanonska UPC – Moskovskog patrijarhata, zatim UPC – Kijevskog patrijarhata i Ukrajinska autokefalna pravoslavna crkva) u jedinstvenu pravoslavnu crkvu (Ukrajinsku pravoslavnu crkvu) koja bi „tomos o autokefalnosti“ dobila ne od Moskve već od Carigrada. U vezi s tim, Carigradska patrijaršija je ukinula odluku iz 1686. godine kojom je Kijevska mitropolija predata na upravljanje Moskovskoj patrijaršiji.

Zbog toga je RPC s pravom ogorčena na najnovije odluke Carigrada, čije delovanje isključivo odgovara interesima onih sila koje žele da izazovu podele ne samo u Ukrajini nego i čitavom pravoslavlju. Već sada je došlo do prekida „evharistijskog opštenja“ između Moskve i Carigrada, uz sasvim osnovana pribojavanja da bi, prema ukrajinskom scenariju, Carigrad mogao da prizna raskolničke strukture i u drugim pravoslavnim zemljama  (Makedonija, Crna Gora).

Ugledni verski analitičari (poput Aleksandra Rakovića) ukazuju da se događaji u pravoslavnom svetu moraju tumačiti u širem epohalnom kontekstu, i upozoravaju da je od završetka Hladnog rata do danas na delu doktrina „religioznog intervencionizma“ koju i  na postsovjetskom i na postjugoslovenskom prostoru predvode SAD. Karakteristika ove doktrine je nastojanje da se, na različite načine, između ostalog i izazivanjem crkvenih raskola, razore strukture tradiconalnih crkava (RPC i SPC) i tako uruši postojeći kanonski poredak. Na taj način je objavljen svojevrstan rat pravoslavlju koji je u mnogim segmentima gori od nekadašnjeg uticaja komunističke ideologije u pravoslavnim zemljama. Za razliku od ateističkog komunizma danas se rat protiv pravoslavlja vodi pod izgovorom zaštite ljudskih prava i demokratije od navodno „agresivnog ruskog imperijalizma“.

Da je uostalom reč o dugoročno planiranoj strategiji, svedoče i reči jednog od korifeja zapadne politike Karla Bilta koji je povodom „ukrajinske krize“ neuobičajeno otvoreno izjavio da na tom prostoru Zapad ratuje protiv pravoslavlja koje za novi svetski poredak „predstavlja veću opasnost od islamskog fundamentalizma“.