POLITIČKI ODNOSI IZMEĐU DUBROVAČKE REPUBLIKE I OSMANLIJSKOG CARSTVA SREDINOM XVI STOLEĆA

POLITIČKI ODNOSI IZMEĐU DUBROVAČKE REPUBLIKE I OSMANLIJSKOG CARSTVA SREDINOM XVI STOLEĆA

Autor: Msr Ognjen Karanović, istoričar

Proučavanje dubrovačko-osmanlijskih odnosa u srpskoj istoriografiji poslednja dva veka u osetnoj meri je bilo postavljano u drugi plan, a veliki zatočnici istorijske misli poput Alekse Ivića, Stanoja Stanojevića ili Jovana Radonića o pomenutim odnosima, pa i o samoj istoriji Dubrovačke republike, pisali su više sa aspekta proučavanja istorije srpskog etnosa. Okosnicu tih istraživanja oduvek je činio „prebogati” Dubrovački arhiv, odnosno on je predstavljao i predstavlja „riznicu” sveukupne društveno-političke i kulturološke zaostavštine ne samo Dubrovnika, već i širih evropskih prostora, posebice naroda i država Jugoistočne Evrope. Pomenuta činjenica na najbolji način ilustruje nemerljiv značaj koji je Dubrovačka republika imala u tokovima viševekovnih istorijskih stanja i procesa na ovim prostorima. Ponekad je jedini trag o određenom istorijskom događaju ili ličnosti, moguće pronaći samo u Dubrovačkom arhivu, odnosno on je često predstavljao poslednji „bastion” odbrane i negovanja enormno bogatog nasleđa srpske, ali i kulture drugih južnoslovenskih i romanskih naroda, kako u materijalnom, tako i u duhovnom pogledu. Brižljivo prikupljana građa na južnoslovenskim i srpskim prostorima čuvana je i u riznicama manastira i crkava svih „balkanskih konfesija“. Naravno, pomenuta građa je bila pohranjivana i u arhivima najčuvenijih evropskih dvorova i prestonica, ali brojni ratovi i različiti vidovi, pre svih političke nestabilnosti i društvenih potresa su u velikoj meri doprineli da znatan deo date čuvane građe i nasleđa (bilo da se nalazila u riznicama verskih objekata ili arhivima evropskih prestonica) o svetu koji je dolazio u dodir sa Dubrovnikom u raznim epohama,  doživi prilično tešku sudbinu i neslavan kraj.

Nije potrebno da posebno naglašavamo koliko je to otežalo rad određenom broju istoričara i istraživača u XIX i XX veku koji su posvećivali pažnju naučno-istraživačkom radu, tumačenju, odnosno rekonstrukciji bogate i zanimljive istorije Dubrovnika kao i njegovih odnosa prema društvenim okolnostima koje su pratile život svih socijalnih slojeva stanovnika brojnih srednjovekovnih mediteranskih i drugih zemalja, između ostalih i Otomanske imperije s kojima je isti bio u bliskoj i intenzivnoj interakciji. Dakle, istorijski podaci i činjenice, odnosno istorijska istina o mnogobrojnim pitanjima i problemima vezanim za povesnicu većeg dela zemalja i naroda koji su postojali u bližoj ili daljoj okolini Dubrovačke republike, tokom vekova je u velikoj meri postajala i ostajala nedostupna za šire krugove javnosti, a istovremeno je i strahovito propadala i bila uništavana. Postavlja se neizbežno pitanje kako je bilo moguće da, u vremenu kada je celokupno srednjovekovno „sećanje” naroda Balkana nepovratno „brisano”, tj. nestajalo u vihorima brojnih ratnih pohoda, pre svih turske „najezde”, Dubrovački arhiv sačuva i za buduća pokolenja gotovo neokrnjeno očuva svoje istorijsko saznanje?

Odgovor na ovo pitanje, ali i konstataciju, u suštini objašnjava značaj i osnove za razumevanje motiva koji autora opredeljuju za obradu date teme. Upravo od vremena stihijskog, ali odlučnog prodora Osmanlija na šire prostore Balkana, posebno nakon osvajanja Srpske despotovine (1459) i Bosanskog kraljevstva (1463), a sasvim nedvosmisleno, posle Mohačke bitke (1526) i konačnog slamanja nekada nemerljivog uticaja Ugarske i uporedo s njom smanjivanja značaja Mletačke republike na Jadranu, Dubrovnik u privrednom, političkom i kulturološkom smislu doživljava svoj novi uspon, koji sa priličnom sigurnošću možemo terminološki determinisati kao početak „zlatnog doba Republike“. Doba velike duhovne i kulturne „revolucije“ koje je zahvatilo najveći deo hrišćanskog sveta Evrope, u strukturalnim okvirima razvijenog humanizma i renesanse, bez sumnje je svoje „plodno tlo“ našlo i na tom „uzanom parčetu balkanskog kopna“, na kome se u XVI veku prostirala Dubrovačka republika.[1] Paradoksalno, u vremenu kada su susedna društva i zemlje od kojih su neke ubrajane u red evropskih sila, zaredom nestajale s političke karte sveta pred otomanskim vojno-političkim i za razliku od dotadašnjeg hrišćansko-evropskog, potpuno novim kulturološkim zamahom, Dubrovnik je nastavio svoj život, uklopivši se u političku zbilju vremena. Zadržavajući pri tom osnovne postavke svog ustrojstva, nasleđene još iz srednjovekovnog perioda, on je istovremeno gradio nove duhovne i u skladu s istim materijalne vrednosti. Taj novi polet, uslovljen i do tada neviđenim ekonomskim, pre svega poletom u sferi trgovačkih odnosa, svakako je bio uslovljen relacijama koje je Republika ostvarivala s Turskom. Zapravo, pomenuti odnosi sa Osmanlijskom imperijom su i definisali taj period razvitka Dubrovnika, a što je i tema našeg rada.

Prva obaveštenja o političkim odnosima između Turske i Dubrovnika u XVI veku nalazimo u spisima dubrovačkih analista. NJihovo kazivanje, mahom fragmentarno, često je pouzdano, odnosno, temelji se u nekim slučajevima i na arhivskim izvorima ali i na svedočenju neposrednih učesnika u nekom događaju. Navedeno kazivanje ima svoju nemerljivu vrednost i kada u skladu s epohom kojoj je nastalo opisuje neke događaje s preterivanjima koja već spadaju u domen legendarnih i mitskih tradicija. Na osnovu radova ranijih dubrovačkih analista, usmene tradicije i ličnog posmatranja, 1595. godine, Serafino Raci objavio je svoju La stori adi Ragusa, scritta nuovamente in tre libri. Nepouzdan i površan kada govori o starijoj istoriji Dubrovnika, Raci je znatno obavešteniji kada izlaže događaje koji su bliži periodu njegovog boravka u Dubrovniku (1587-1589). Potpuniju istoriju Dubrovnika napisao je Jakov Lukarević, koji u svom delu Copioso ristretto  annali di Ragusa, s aspekta posmatranja istorijskih zbivanja u okvirima humanističkih stremljenja, po prvi put unosi empirizam. Posle njega, sve do polovine XVIII veka nije sačuvan nijedan istorijski spis koji bi u širem okviru govorio i o Dubrovniku XVI veka. Rukopisno delo Serafina Crijevića (1686-1759) Sacra Metropolis Ragusina ponovo uzima u razmatranje pomenuti odsek dubrovačke istorije, ali ono nema veći značaj za istraživanje tursko-dubrovačkih odnosa.

Zanimanje za prošlost Republike Svetog Vlaha, oživelo je krajem XIX veka kada je u Dubrovniku ustanovljena istorijska škola koja se oslanjala na tradiciju anala, usmeno predanje i, mada u skromnijoj meri, na arhivska istraživanja. Jedan od prvih predstavnika ove škole bio je Josip Djelčić koji je ostavio mali, ali izuzetno značajan pregled istorije Dubrovnika i njegovih spomenika u delu Dello sviluppo civile di Ragusa considerato ne‘ suoi monumenti storici et artistici. Najistaknutiji predstavnik ove škole i jedan od prvih istoriografa dubrovačko-turskih odnosa bio je Lujo Vojnović koji se oslanjao na pojedine uzore iz savremene italijanske i francuske istoriografije. Objavio je delo Dubrovnik i Osmansko carstvo. U izvesnom smislu, tradiciju „Dubrovačke istorijske škole“, nastavio je Božo Cvjetković u svojim radovima Povijest Dubrovačke Republike i Dubrovačka diplomacija. U prvoj polovini XX veka javljaju se i prvi turkolozi. Vladislav Skarić je dao značajan doprinos proučavanju odnosa između Dubrovnika i Hercegovine u drugoj polovini XVI veka, pre svega svojim radom Podaci za historiju Hercegovine od 1566. do sredine XVII veka. Istoričari koji su se pojavili posle Drugog svetskog rata, u velikoj meri su proširili socio-istorijske studije o Dubrovniku, a u njima posebnu prednost daju ekonomskoj istoriji, prvenstveno izučavanju privrednih odnosa Dubrovnika i Turske. Iako pretežno istraživač i poznavalac ekonomske istorije, Vuk Vinaver je u svojim istraživanjima, dao značajan prilog rešavanju niza pitanja iz političkih odnosa između Turske i Dubrovnika u XVI veku. Nemerljiv doprinos srpskoj i jugoslovenskoj istoriografiji, dao je Radovan Samardžić, koji je u svom delu Veliki vek Dubrovnika izložio pregled političkih i ekonomskih odnosa Dubrovnika i Turske, ali i u radu Diplomatski metodi Dubrovnika. U zbirci Beograd i Srbija u spisima francuskih savremenika (XVI i XVII vek), profesor Samardžić je u predgovoru i komentarima analizirao nekoliko pitanja iz odnosa Dubrovnika prema Francuskoj i Osmanlijskom carstvu. Ekonomski, društveni i kulturni život u jednoj dubrovačkoj trgovačkoj koloniji u Turskoj i njenu unutrašnju organizaciju, Radovan Samardžić je obradio u svojoj studiji Dubrovčani u Beogradu, a za pomenuta pitanja svakako nije bez značaja ni njegov rad Podmladak dubrovačkih trgovaca i zanatlija u XV i XVI veku.

Niz drugih pisaca i istoriografa, pretežno na osnovu građe Državnog arhiva u Dubrovniku (nekada Historijskog arhiva Dubrovnika), ali i na osnovu arhivskih fondova drugih arhivskih ustanova, rešavali su izvesna pitanja koja na određeni način ulaze u okvire našeg rada. Tako je Bogdan Krizman objavio dela O dubrovačkoj diplomaciji i Diplomatski ceromonijal Dubrovnika u XVIII stoljeću. Od velike važnosti je da navedemo i dela Josipa Luetića, Dubrovačka Republika u svjetskome milenijskom nautičkokomercijalnom okviru, Luje Vojnovića, Kratka istorija Dubrovačke republike te Zlatno doba Dubrovnika, XV i XVI stoljeće, urbanizam, arhitektura, skulptura, slikarstvo, iluminirani rukopisi, zlatarstvo, i druge. Svakako, pregled građe i literature koje su poslužile prilikom obrade date teme, ne bi bio potpun da ne pomenemo najvažnija dela, kako iz opšte istorije, tako i iz istorije Osmanlijskog carstva i Mediterana. Ova dela, tursko-dubrovačke odnose pominju samo izuzetno, ali opet pružaju mogućnost da se isti posmatraju na jednoj široj osnovi svetskih zbivanja. U datom smislu, nezaobilazna su dela Fernana Brodela, Mediteran, prostor i istorija, ali i Dragoljuba Živojinovića, Uspon Evrope, 1450-1789 ili Nikole Radojčića, Jedna istorija Jugoistočne Evrope, objavljeno u Letopisu Matice srpske 1925. godine.

Grad Dubrovnik kao administrativno-politički, kulturni i privredno-trgovinski centar Dubrovačke republike, već u XV veku, prema tada važećoj statističkoj nomenklaturi, ubrajan je u manje evropske metropole. Svojevrstan kuriozitet ogleda se i u činjenici da je u pomenutom stoleću grad sa okolinom imao oko 40 000 stanovnika, dakle približno broju stanovnika pojedinih evropskih centara poput Londona (50 000), ali i znatno manje od nekih drugih metropola, npr. Firence (100 000).[2] Ranije smo već napomenuli da je Republika svoj procvat doživela u XVI veku, kada Dubrovčani uspostavljaju nove i proširuju već postojeće trgovačke veze s Turcima. Dubrovački kontakti sa Osmanlijama počinju još krajem XIV veka, da bi od 1481. godine Republika i formalno-pravno dospela u vazalni položaj u odnosu na otomansku Portu. Od navedene godine, Dubrovnik je jednom godišnje, tačnije 1. novembra, Porti plaćao tačno utvrđeni danak (u iznosu od 12 500 dukata) u koji je zajedno sa globom bio uključen i đumuruk (carina), ali u svim drugim poslovima, bio je potpuno nezavisan u odnosu na turskog vladara. U skladu s tim, imao je pravo da uspostavlja diplomatske odnose sa bilo kojom drugom državom, osim sa onim zemljama koje su bile u ratnom konfliktu sa Osmanlijskim carstvom.[3]

Dubrovački brodovi plovili su pod sopstvenim obeležjima, a otomanska vlada istim dozvoljava uplovljavanje u Crno more i njegove luke, što je inače strogo zabranjivala neosmanskim trgovačkim ili drugim flotama. Takođe, Dubrovniku je Porta pružala diplomatsku podršku i zaštitu u trgovačkim odnosima sa Mletačkom republikom. Istovremeno, građanima Republike su garantovane brojne povlastice u trgovini na području celokupnog Osmanlijskog carstva. Predmet trgovine bile su sirovinska roba (rudno bogatstvo, so, itd.), produkti zemljoradnje i stočarstva, dakle poljoprivrede, manufakturna i zanatska roba, i drugo. U XVI veku Dubrovnik je imao jaku mornaricu (oko 180 brodova), po jačini i veličini treću u svetu. Brodovi Republike prevozili su robu stranih trgovaca, plovili obalama Sredozemnog mora, stizali čak do Indije, gde je ostala poznata dubrovačka kolonija u Goi i Gvendolinu u kojima još postoji crkva svetog Vlaha, zaštitnika Dubrovnika. Postoje indicije da su dubrovački moreplovci u svojim karakama, tokom trgovačkih putovanja, došli i do obala Severne Amerike, gde su ostvarili kontakt s lokalnim stanovništvom. Iz svega mžemo da zaključimo da su temelj privrednog i ekonomskog uspona Dubrovnika bili posrednička trgovina, pomorstvo, ali i zanatstvo.[4]

Zahvaljujući tim temeljima, od sredine XVI veka u Dubrovniku se akumuliraju znatna finansijska sredstva. Zanatske radionice za proizvodnju sukna, stakla ili sapuna, tržištu nude širok spektar svojih proizvoda koji na mnogim trgovištima postaju cenjena roba. U gradu „cveta” renesansna arhitektura i građevinarstvo, a otvaraju se i brojne ustanove kulturno-prosvetnog, socijalnog, komunalnog i privrednog karaktera. Trgovačka i pomorska udruženja Dubrovčana prerastaju u prave kompanije. Istovremeno, jačaju socijalne razlike između društvenih slojeva dubrovačkih pučana, što je kao posledicu proizvelo izjednačavanje bogate trgovačke elite sa vlasteoskim slojem stanovništva. Osnovni kontakti između dubrovačkih vlasti i osmanskih centralnih vlasti vođeni su preko institucije poklisara. Poklisari su zapravo bili poslanici koji su nosili harač u Carigrad i obavljali većinu diplomatsko-konzularnih poslova. Poklisar je bez izuzetka mogao da bude samo predstavnik vlastele. Dakako, Dubrovnik je u mnogim oblastima Osmanlijskog carstva, ali i u nekim drugim zemljama imao diplomatsko-konzularna predstavništva, koja su štitila trgovačko-pomorske interese Republike. Svakako, odnosi Turske i Dubrovnika u mnogome su uslovili pomenuta stanja i procese u kojima se našla Dubrovačka republika sredinom XVI veka.[5]

Od kraja rata Svete lige (1538-1540) na dubrovačkim granicama, mir je vladao pune tri decenije. To je bio period daljih turskih osvajanja na severu i zapadu, ali i doba punog procvata dubrovačke privrede. Takođe, u ovom vremenskom intervalu, mogli su se već primetiti začeci velike društvene ekonomske krize koja će zahvatiti Tursku, a s njom i Dubrovnik krajem XVI veka. U skladu sa opšte-društvenim i političkim promenama u sferi međunarodnih odnosa i tursko-dubrovačke veze su pretrpele izvesne promene kako po svom sadržaju tako i u javno-manifestacionoj formi. Pad Budima i osnivanje Budimskog pašaluka (1541), ali i uspešna turska intervencija u Banatu i Erdelju (1551-1552), gde je osnovan Temišvarski elajet stvorili su veoma povoljne uslove za značajan rast dubrovačkih trgovačkih kolonija na prostorima nekadašnje Srbije, posebno u Beogradu, kao i za pojavu dubrovačkih trgovaca u novoosvojenim područjima do Budima i Temišvara.[6] Potpunim neuspehom španskog pohoda na Alžir, posle kojeg ona gubi gotovo sve svoje posede u Severnoj Africi (1541), Turska je postala i najveća sila na Mediteranu. Svetorimski car, španski i ugarski kralj Karlo V, bio je prinuđen da sklopi mir s Turskom (1545. i 1547. godine). Uspostavljanjem mira na Mediteranu, dubrovačka trgovina je, pored „osmanskog kopna“, bila bezbedna i na moru. Gotovo neprekidni ratovi koje je Turska vodila u Ugarskoj, Erdelju, Poljskoj, na Krimu, u Persiji, Arabiji, na Indijskom okeanu i u Persijskom zalivu bili su uzrok što su joj stalno bile potrebne ogromne količine najraznovrsnije robe kojom su je snabdevali i Dubrovčani. Povoljan razvitak francusko-turskih odnosa i uticaj francuskih poslanika na Portu, omogućio je Dubrovniku da, spretno koristeći tu saradnju, i na toj strani zaštiti interese i proširi svoje poslove.[7]

Ovako dobri uslovi za razvitak njegove privrede omogućili su Dubrovniku da bez većih potresa prebrodi ekonomsku krizu koja je zahvatila Evropu zbog naglog priliva plemenitih metala, naročito srebra i izazvala skok cena i poremećaje u društvu. Bez tako dubokih potresa i u manjoj meri nego na Zapadu, pomenuta kriza je zahvatila i Tursku.[8] Pored privrednih i ekonomskih izazova, navedeni period je bio i doba procvata dubrovačke kulture, njegove literarne, društvene i političke misli. Bila je to epoha „akademija“, Marina Držića, Nikole Dimitrovića, Stijepa Gučetića, Savka Bobaljevića, Andrije Čubranovića i Nikole Nalješkovića. S druge strane ovo je bila epoha u kojoj su obrazovanja sticali Frano Gundulić i jedan Mavro Orbini, u kojoj su jezik i misao Marina Držića dobijali nove i danas prepoznatljive okvire. Usled različitih uticaja, politički mentalni sklop dubrovačkog društva je dostigao nove etičke granice. Ustrojstvo dubrovačke vlade i njena oficijelna politika je često izvrgavana podsmehu i preziru, ali ni u ovoj novoj epohi nijedan društveni subjekt nije imao volje da je menja. Bogati trgovačko-zanatlijski sloj građana, svestan svoje snage i svojih mogućnosti, postaje „čuvar” vlasteoskih prava i njenog oligarhijskog sistema uprave. Upravo u ovom periodu, udeo vlastele u ukupnom broju stanovnika počinje da opada, a ona sama se sve više povlači iz poslova.[9] Moralan svest i novi mentalni politički identitet dubrovačkih građana, uticao je i na odnose Republike sa Portom. Vlada je raspolagala sa tridesetak vlastelina, nekoliko građana i desetak kurira (među kojima su najistaknutiji bili Petar Piplica i Radonja), koji su uglavnom nosili sav teret diplomatskih misija u Turskoj. Međutim, izuzetnih znalaca turskih prilika, onih koji bi svojom spretnošću i upornošću mogli da znače mnogo na tom polju diplomatskih poslova, kao što je nekoliko decenija ranije bio Stijepo Sorkočević, bilo je veoma malo.[10]

Do pedesetih godina XVI veka, a u teškim trenucima po državne i trgovačke interese, vlada je mogla da računa jedino na Šiška Gučetića i DŽivu Stijepovog Sorkočevića, a od novih ljudi na Klementa Gučetića, Marina Getaldića, Martolicu Kabudžića, Benka Đurđevića i Nikolicu Bunića. Na druge službenike, u ovim poslovima, uglavnom nije mogla da se osloni, zbog njihovih ličnih osobina ili krajnje nekompetentnosti za obavljanje delikatnih diplomatsko-konzularnih misija. Kada su u pitanju sami tursko-dubrovački odnosi, navedeni procesi su se dešavali u decenijama znatnog porasta trgovačkog prometa, naglog snaženja dubrovačkih trgovačkih kolonija u zapadnim delovima Turskog carstva, ali i pojave novih činilaca u trgovačkom prometu s Turskom, odnosno turskih, jevrejskih, jermenskih i persijskih trgovaca, kao i formiranje turskih zanatskih čaršija. Pomenute činjenice, zajedno sa novim političkim uslovima, odredile su i njihove političke odnose, koji su dobili jedan novi sadržaj i intenzitet. Međusobni diplomatski saobraćaj postao je veoma živ. Tako je 1543. godine iz Turske u Dubrovnik došlo i u njemu boravilo najčešće od dva do petnaest dana, 66 raznih emisara: Portinih glasnika, sklava, čauša, okolnih kadija, emina, nazora, sandžakbegovih službenika i funkcionera, vojnih starešina iz okolnih turskih garnizona. Navešćemo tačan broj poseta predstavnika turskih centralnih, vojnih i lokalnih organa vlast: 1544-54, 1545-57, 1546-84, 1547-83, 1548-70, 1549-67. U petoj deceniji XVI veka, Dubrovnik je u Tursku upućivao nešto manje diplomatskih emisara. Bez obzira na ovaj podatak, predstavnici vlade Dubrovačke republike bili su stalno prisutni kod Porte, ali i kod većine inokosnih i kolektivnih aparata vlasti lokalnog karaktera, kao što su npr. sandžakbegovi i kadije u Alžiru, vojvode i emini u Valoni, Volosu, Sofiji, Novom Pazaru ili Beogradu. NJeni poklisari, u ovo vreme, gotovo bez prekida su smenjivani na porti, tako da se kod nje stalno nalazio bar jedan od njenih predstavnika.[11]

U prvim godinama posle rata Svete lige (1538-1540) razvitak dubrovačko-turskih odnosa bio je veoma povoljan za sultanove štićenike. Do 1543. godine uspešno su rešavana sva ona pitanja koja su bila pokrenuta u vreme rata ili su se javila kao njegova posledica. Tako su uređeni i odnosi između Dubrovnika i Venecije, što je i Turska odlučno zahtevala. Prestali su unapred pripremani uskočki napadi na dubrovačku teritoriju ili preko nje u Tursku. Bez obzira što se proces oslobađanja Dubrovčana, zarobljenih tokom proteklog rata, sporo odvijao, ipak su se oni najvećim delom vratili svojim kućama do 1543. godine. Porta nije pravila ozbiljnije smetnje ni zbog izgradnje novih utvrđenja u Dubrovniku. Jedino s Bali-begom odnosi nisu bili uređeni i to sve do njegovog smenjivanja u maju 1541. godine, pa i kasnije kada je istakao zahtev da mu vlada vrati nekoliko hiljada aspri koje mu je ostala dužna od prodaje soli. U vezi ovog pitanja je među njima vođen dugotrajan spor, međutim sve to nije moglo da ima uticaj na opšte „sređivanje“ prilika. Porta je sa svoje strane ozbiljnije protestvovala jedino zbog neprijateljske delatnosti Marina Zamanje, vlastelina kojeg je optuživala za špijuniranje. Tražila je i njegovo izručenje, ali se i tu zadovoljila objašnjenjem dubrovačke vlade da nije u pitanju špijun već njen ugledni vlastelin. Spor između Porte i republike je nastao i zbog toga što je harač za 1541. godinu upućen sa zakašnjenjem od dva meseca, a izbijali su i drugi incidenti, pokretana nova pitanja, međutim bez dubljeg značaja, pa su samim tim i brže i efikasnije rešavana. U decembru 1540. godine u Tursku su prebegla tri dubrovačka podanika: Marko Petišić, Andrija Božidarević i Barić Draselji, optužena za pljačku na Slanskom Primorju i u Osobljavi. Na zahtev dubrovačke vlade, koja je za svakog posebno nudila po 10 000 aspri, Bali-beg ih je zarobio i predao dubrovačkom sudu.[12]

Da se slični slučajevi i kasnije ne bi ponavljali, vlada je u martu 1541. godine tražila od Porte da naredi svim sandžakbegovima, kadijamai provincijskim ajanima da joj predaju sve građane Republike koji bi prebegli na tursku teritoriju u nameri da na taj način izbegnu dubrovački sud. Ostalo je zabeleženo da su u decembru 1540. godine, „neki Uscochi Turcheschi” zarobili u Slanskom Primorju četiri Dubrovčanina. U vezi oslobađanja zarobljenika i utvrđivanja njihovog identiteta Bali-beg nije pravio uobičajene smetnje, ali je zatražio od vlade da njegovom čaušu preda dva brata Radašinovića koji su nekoliko godina ranije prebegli iz Turske, a u pomenuto vreme se nalazili na dubrovačkoj teritoriji. Dubovrovačka vlada je izašla u susret ovim zahtevima. Početkom decembra 1541. godine vlada je zamolila trebinjskog subašu da povede istragu zbog izvesne pljačke u Konavlima. U martu 1542. godine ista je naredila svojim trgovcima da ne prenose i ne prodaju robu stranaca kako bi se izbegle potencijalne konfliktne situacije sa turskom stranom.[13] Međutim, opisani nesporazumi na relaciji Republike i turskih lokalnih i centralnih vlasti, nisu mogli da pokvare korektne odnose između Osmanlijskog carstva i Dubrovnika koji su uspostavljeni po završetku rata sa Svetom ligom. Posebno pozitivnu dimenziju, dubrovačko-turski odnosi su dobili nakon što je Rustem-paša Opuković, suprug ćerke sultana Sulejmana Veličanstvenog, Mihrimah, inače poreklom Bosanac, postao veliki vezir, odnosno prvi čovek Porte. NJegovi odnosi sa Dubrovnikom, kojeg je smatrao za svog „štićenika”, predstavljaju posebno poglavlje u celokupnoj istoriji odnosa Otomanske imperije i Republike. Rustem-paša je bio izuzetno uticajan, visoko poštovan i neizmerno bogat čovek u Osmanlijskom carstvu. Dužnost velikog vezira obavljao je gotovo neprekidno osamnaest godina od 1543. do 1561. godine, tačnije do svoje smrti.[14] Velika poslovna sposobnost, kao i basnoslovno bogatstvo Rustem-paše, postali su osnova njegovih odnosa sa Dubrovačkom republikom, koja se posebno interesovala za brojne brodove žita, kao prihoda sa hasa velikog vezira.[15]

Otkup i oslobađanje zarobljenih Dubrovčana kao i sprečavanje nasilnog „poturčivanja” ili „turčenja”, zauzimaju i svojim značajem i obimom važno mesto u dubrovačko-turskim odnosima ovog razdoblja. Raniji sultanovi fermani nisu mogli da spreče pojavu navedenih incidentnih situacija. NJima je jedino bilo garantovano posredovanje Porte, ali je izvršavanje njenih hućuma (zapovesti, naredbi) koje je izdavala za svaki pojedini slučaj, ponekad bio veoma težak i spor proces. Drakut-reis, od 1546. godine naslednik Hajrudina Barbarose, s kojim Dubrovnik nikako nije mogao da uspostavi dobre odnose, na primer nije se uopšte osvrtao na naređenja iz Carigrada i pristajao je na oslobađanje Dubrovčana jedino uz otkup po njihovoj tržišnoj ceni. Zbog pomenutog odnosa Drakut-reisa prema dubrovačkim građanima i sam pomen njegovog imena u gradu i Republici, izazivao je opšte zaprepašćenje i užas, a pojavljivanje reisovih brodova u Jadranskom moru dovodio je do užurbanih ratnih priprema. Kada je opustošio obale Južne Italije i Sicilije, polovinom 1545. godine, u vodoma nadomak Đenove, Drakut-reis zarobio je jedan dubrovački galeon i tri nave, a njihove posade oko 130 ljudi izložio na severnoafričkim trgovima roblja. Početkom avgusta iste godine uplovio je u Jadransko more, a vlada Republike odmah je uputila sve raspoložive brodove do Lopuda, Šipana i Koločepa kako bi znatan deo građana i vlastele sa ostrva prebacili u grad ili u Ston (stanovnici Dubrovnika su se na ostrva sklonili usled velikih letnjih vrućina – primedba autora). Međutim, Drakut-reis nije ni nameravao da plovi prema severu, već se, zadovoljan dotadašnjim plenom, iznenada zaputio prema Alžiru. Svakako, u istoriji Dubrovačke republike, ovo je bio najveći broj Dubrovčana zarobljenih od strane gusara. Porta je reagovala brže nego obično. Dubrovačke vlasti su već krajem oktobra 1545. godine primile njen hućum kojim je naredila sandžakbegu Alžira da „pošto nijedan Dubrovčanin ne može biti učinjen robom niti Turčinom”[16], odmah oslobodi sve zarobljenike. Robovi uhvaćeni ovom prilikom, otkupljivani su pojedinačno ili u manjim grupama gotovo jednu deceniju.[17]

Nakon iscrpnih diplomatskih akcija uz priličnu indiferentnost turske vlade (pored deklerativnih nastojanja da se ovaj problem reši u korist dubrovačke države), a sa nepopustljivim stavom Drakut-reisa, u martu 1553. godine, Dubrovnik je upozoravao Portu da se u drakutovoj floti još uvek nalazi oko pedeset Dubrovčana, okovanih za vesla. Posle godinu dana, sa novim Portinim hućumom, vlada je uputila Vasilija Nikolića sa Koločepa u Alžir kako bi se za pomoć obratila bivšem Barbarosinom ćehaji Muart-agi koji je u tom periodu postavljen za sandžakbega Tripolisa. Nekoliko meseci kasnije, 28. juna 1554. godine, u diplomatsku misiju Drakutu je uputila Marina Petrova Crijovića sa nalogom da gusarskom komandantu prenese izvinjenje vlade za sve eventualne „neugodnosti” i nesuglasice između njega i Porte, do kojih je došlo zbog pitanja oslobađanja dubrovačkih robova. Istovremeno, upućen je i zahtev Drakutu da oslobodi preostale sužnje. Drakut je bio prinuđen da napokon popusti. Posle više od dve nedelje, 15. jula 1554. godine, Drakut je sa turskom flotom doplovio u Novi, gde se susreo sa dubrovačkim emisarima, poklisarima Martolicom Kabudžićem i Klementom Gučetićem. Tom prilikom oslobođeni su gotovo svi Dubrovčani osim njih nekoliko, koji nikada nisu ni pronađeni.[18]

[1] Najbolji dokaz ovih postavki, možda se sastoji i u činjenici da je Dubrovačka republika svojom uredbom od 27. januara 1416. godine, u potpunosti ukinula ropstvo kao društvenu kategoriju. Istovremeno je i zabranila prevoz robova na svojim brodovima, čime je postala prva zemlja u Evropi koja je zabranila ropstvo, vidi: Vinko Foretić, Povijest Dubrovnika do 1808, Od osnutka do 1526, Nakladni zavod Matice hrvatske, Zagreb, 1980, str. 110.

[2] Vinko Foretić, nav. delo, str. 75.

[3] Radovan Samardžić, Veliki vek Dubrovnika, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2010, str. 185-188.

[4] Vinko Foretić, nav. delo, str. 110-111.

[5] Isto, str. 112-145.

[6] Jorjo Tadić, Dubrovačka arhivska građa o Beogradu 1521-1571, I, Beograd, 1950. Uporedi i Bogumil Hrabak, Beograd kao žitno tržište i žitarstvo šire beogradske okoline u XVI veku, Godišnjak Muzeja grada Beograda, knjiga IV, Beograd, 1957, str. 59-70.

[7] Nikola Radojčić, Jedna istorija Jugoistočne Evrope, Letopis Matice srpske, 305, 1-2, Matica srpska, Novi Sad, 1925, str. 125.

[8] Isto

[9] Dragoljub Pavlović, O krizi vlasteoskog staleža u Dubrovniku XVII veka, Zbornik radova Instituta za proučavanje književnosti SAN, II, Beograd, 1952, str. 28-38.

[10] Josip Luetić, Dubrovačka Republika u svjetskome milenijskom nautičkokomercijalnom okviru, Restoran Ragusa 2, Restoran Picolo mondo, Dubrovnik, 1989, str. 54-61.

[11] Navedeni podaci nisu potpuni. U pitanju su samo oni turski funkcioneri koji su zabeleženi kao gosti dubrovačkog kneza i kojima je vlada platila troškove boravka u gradu. Nisu uzeti u obzir ni oni ljudi koji su dolazili u Dubrovnik nekim privatnim poslovima, kao ni oni što su zabeleženi kao Turci ili „ljudi“ hercegovačkog sandžakbega, „nekoliko janičara iz Novog“ ili kao „pratnja“ nekog višeg funkcionera, zatim turski trgovci, brodovi i brodske posade, vidi: Jorjo Tadić, Dubrovački portreti, I, Srpska književna zadruga, Beograd, 1948, str. 117. Uporedi i Lujo Vojnović, Kratka istorija Dubrovačke republike, Marica Schidlof-Vojnović, New York, 1962. str. 98-102.

[12] Jorjo Tadić, Dubrovački portreti, I, Srpska književna zadruga, Beograd, 1948, str. 124.

[13] Državni arhiv u Dubrovniku, Lettere e commissioni di Levante (u daljem tekstu Lett. di Lev.) XXII, 215, 216, 268-276. Uporedi i Državni arhiv u Dubrovniku, Acta Consilii Rogatorum (u daljem tekstu Cons. Rog.) XLV, 204.

[14] Lett. di Lev. XXII, 289-291. Kao svojevrstan kuriozitet možemo da navedemo i činjenicu da je nakon smrti velikog vezira u njegovoj riznici pronađeno samo u novcu 11 300 000 akči.

[15] Bernard Stuli, Povijest Dubrovačke Republike, Arhiv Hrvatske, Časopis Dubrovnik, Zagreb, Dubrovnik, 1989, str. 48.

[16] Lett. di Lev. XXX, 20-22, 28, 44. Uporedi i Gliša Elezović, Tursko-srpski spomenici Dubrovačkog arhiva, sa sedamnaest faksimila i više crteža vodenih žigova, III, Geca Kon, Beogse, 1932, str. 24, 80, 391.

[17] Ferdo Šišić, Kratak pregled povijesti republike dubrovačke, Pregled povijesti hrvatskoga naroda, od najstarijih dana do 1873, Matica hrvatska, Zagreb, 1916, str. 509-511.

[18] Božo Cvjetković, Dubrovačka diplomacija, Dio I, Jadran, Dubrovnik, 1923, str. 69-97.