HRVATI U BOSNI I HERCEGOVINI OD POČETKA XX VEKA DO DEJTONSKOG SPORAZUMA 1995. GODINE

HRVATI U BOSNI I HERCEGOVINI OD POČETKA XX VEKA DO DEJTONSKOG SPORAZUMA 1995. GODINE

Autor: Msr Srđan Graovac, istoričar

            Sve do prvih decenija XX veka pitanje postojanja hrvatskog nacionalnog identiteta u Bosni i Hercegovini imalo je veoma diskutabilan karakter. U skladu sa rezultatima opšteg popisa stanovništva u pomenutim zemljama, publikovanim 22. aprila 1895. godine  koje su se u datom periodu nalazile pod austrougarskom okupacijom (iako pod formalno-pravnim suverenitetom Osmanlijskog carstva), dolazimo u priliku da uvidimo da je u Bosni i Hercegovini živelo 1 591 036 stanovnika, od čega u Bosni 1 361 868, a u Hercegovini preostalih 229 168. Gustina naseljenosti stanovništva po kvadratnom kilometru bila je mala, svega 80 stanovnika, a u ondašnjim austrijskim naslednim zemljama jedino je u Salcburgu evidentiran niži stepen gustine naseljenosti (70 stanovnika). Takođe, možemo da ustanovimo da je gustina naseljenosti populacije u administrativnim jedinicama regionalne uprave u organizaciji okupacione vlasti bila veoma približna pomenutom proseku. Recimo, u oblastima Hercegovine i delova središnje Bosne u kojima je u popisima stanovništva u toku XX veka bila evidentirana masovnija zastupljenost populacije sa hrvatskom nacionalnom provenijencijom, gustina naseljenosti po kvadratnom kilometru iznosila je 65 stanovnika. Uz 30 hiljada Albanaca koji su živeli u jugoistočnim delovima ovih zemalja, nekoliko hiljada osmanlijskih Turaka i oko 8 hiljada Jevreja, na osnovu popisnih listića zabeleženo je da je u Bosni i Hercegovini živelo 98% Južnih Slovena ili kako je zvanično terminološki determinisano, Srba.

Bez obzira što su austrougarske vlasti u etničko-nacionalnom pogledu stanovništvo u Bosni i Hercegovini determinisali kao srpsko, iste su i te kako prepoznali jasne razlike u strukturi konfesionalne provenijencije bosanskohercegovačkog društva. U tom periodu u Bosni i Hercegovini živelo je oko 550 000 stanovnika muslimanske veroispovesti (35%), zatim, oko 674 000 stanovnika, kako je navedeno „šizmatočko-pravoslavne“ konfesije (43%), te 334 hiljade stanovnika rimokatoličke veroispovesti (21,3%), uz 4 hiljade protestanata. Kada je bilo u pitanju stanovništvo rimokatoličke konfesije, isto je u većini živelo na prostorima severnog dela Hercegovine i oblastima središnje Bosne, koncentrisano oko grada Travnika, negdašnjeg sedišta osmanlijske uprave u Bosni. Pomenuto katoličko stanovništvo u većini je pripadalo kmetskoj seosko-socijalnoj populaciji.

Snažan kohezioni faktor u integraciji ovog rimokatoličkog stanovništva predstavljao je, razume se uticaj i delatnost organizacionog sistema Rimokatoličke crkve u Bosni i Hercegovini. Još u srednjovekovnom periodu, na ovim prostorima bila je prisutna Bosanska biskupija, koja je delovala pod ingerencijom nadbiskupije u ugarskoj Kaloči, ali sa snažnim uticajem franjevačkog monaškog reda. Navedena crkvena dijaceza reorganizovana je 1735. godine u Apostolski vikarijat za Bosnu i Hercegovinu, te je ista ponovo poverena na staranje franjevačkom monaškom redu. Od 1846. godine jedinstveni Vikarijat je podeljen na dva dela. Nekoliko godina pre austrougarske okupacije BiH papa Lav XIII uzdigao je status Vikarijata na stepen Vrhbosanske nadbiskupije sa sedištem u Sarajevu, a data arhidijaceza imala je nadležnost nad nekoliko svojih organizacionih celina sa centrima u Banjaluci, Mostaru, Duvnu (današnjem Tomislavgradu) i Trebinju. U svim dijacezama Vrhbosanske nadbiskupije delovalo je 20 muških manastira sa 182 monaha, od kojih je 17 pripadalo franjevačkom monaškom redu, dok su tri bila poverena trapističkoj zajednici. Istovremeno, delovalo je 27 ženskih konventskih kongregacija.

            Austrougarska okupacija Bosne i Hercegovine umnogome je doprinela razvoju rimokatoličke crkvene organizacije i širenju uticaja pomenutog konfesionalno-duhovnog života u ovim zemljama. U periodu manjem od pola veka, od 1850. godine do pomenutog popisa stanovništva 1894. i 1895. godine, broj stanovnika rimokatoličke veroispovesti uvećan je sa 150 hiljada na 334 142 stanovnika. Važno je da napomenemo da, recimo u 1880. godini, u oblastima između Gradiške i Banjaluke nije živeo nijedan katolik, a za samo petnaest godina, na tom istom prostoru, podignuto je 10 rimokatoličkih samostana. Takođe, pre austrougarske okupacije, u Trebinju je živelo svega 7 rimokatoličkih porodica, da bi u 1894. godini, u ovo gradu bilo prisutno nekoliko parohija, odnosno župa i rimokatoličkih hramova. Ukupno, do austrougarske okupacije, u osam crkvenih župa u Hercegovini živelo je 36 000 rimokatolika, koji su svoje veroispovedne aktivnosti praktikovali pod nadzorom 25 sveštenika. Deceniju i po kasnije, na istom prostoru bilo je prisutno 45 parohija sa 100 sveštenika, a u istima je živelo 110 hiljada stanovnika rimokatoličke veroispovesti.

Svi navedeni podaci veoma su važni za razumevanje socioistorijskih okolnosti u kojima su delovanjem Rimokatoličke crkve i austrougarskih vlasti, na početku prethodnog stoleća bili stvoreni uslovi za formiranje do tada nepostojećeg hrvatskog nacionalnog identiteta u Bosni i Hercegovini. Kao što smo imali prilike da sagledamo, sve do početka XX veka, u etničko-nacionalnoj strukturi stanovništva Bosne i Hercegovine, osim srpske, nije bila prisutna nijedna druga nacionalna zajednica slovenskog ili bolje reći južnoslovenskog etničkog porekla. Svakako, data nacionalna zajednica egzistirala je pod snažnim uticajem divergentno-diferentnih karakteristika u pogledu konfesionalne strukture u bosanskohercegovačkoj populaciji. Dakle, srpska nacionalna zajednica bila je podeljena u tri, međusobno suprotstavljene i različite verske skupine. Međutim, pomenuta okolnost dramatično je izmenjena u prvim decenijama XX veka i to ne samo na prostorima Bosne i Hercegovine, već i u susednoj Hrvatskoj i Slavoniji. Naime, u sagledavanju i tumačenju delovanja Katoličke crkve na prostoru Balkana, tačnije na području koje je nekada pripadalo Austrougarskoj monarhiji, a kasnije Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno Jugoslaviji, često se zanemaruje, bar kod publicista i novinara, jedan događaj iz 1900. godine, čije se dejstvo osetilo maltene sutradan, a oseća se i danas. Radi se o „Prvom hrvatskom katoličkom kongresu“, održanom u Zagrebu, od 3. do 5. septembra pomenute godine. Ne znamo ko je u personalnom smislu bio idejni tvorac doktrine donete na Kongresu, da se katolicizam čvrsto poveže sa hrvatskim domoljubljem, ali se opravdano sumnja da je kreator ove dogmatičke doktrine bio nadbiskup Sarajevski Josip Štadler. Jednostavno, na Kongresu je usvojena doktrina prema kojoj svi rimokatolici južnoslovenskog porekla koji žive na prostorima Trojedne kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, te Bosne i Hercegovine, ali i Bačke, Banata, Baranje i Srema, u nacionalno-etničkom poreklu moraju biti definisani kao pripadnici hrvatskog nacionalnog identiteta.

            Sa hrvatskog nacionalnog stanovišta, ova doktrina pokazala se kao izuzetno plodonosna, jer je podstakla čvrstu, masovnu, homogenizaciju Hrvata i svih katolika koji su živeli na prostoru Dalmacije, Hrvatske i Slavonije, svakako Bosne i Hercegovine, i to na ideji stvaranja samostalne hrvatske države. Trebalo bi imati u vidu da se Austrougarska raspala samo 18 godina kasnije, da je već te 1900. godine hrvatski nacionalizam buktao kao plamen, nošen kondenzovanim i široko rasprostranjenim idejama hrvatskog „oca domovine“ Ante Starčevića. Uz široki prosvetno-duhovni i kulturološki rad, pod okvirnim nadzorom Rimokatoličke crkve u Bosni i Hercegovini, do vremena stvaranja Jugoslavije 1918. godine, gotovo celokupno rimokatoličko stanovništvo u Bosni i Hercegovini usvojilo je stav da isto pripada nacionalnoj vertikali hrvatskog naroda, identičnog pomenutoj nacionalnoj zajednici u susednoj Hrvatskoj, iako do tada sa tom populacijom nije imalo bliže veze, čak ni u lingvističkom pogledu. U prvoj deceniji XX veka Hrvati u Bosni i Hercegovini osnivaju narodne čitaonice i kulturna i pevačka društva, što je uslovilo genezu specifičnog sloja hrvatske nacionalne inteligencije koji će odigrati značajnu ulogu u političkom i kulturnom životu u Kraljevini Jugoslaviji i posebno u vreme zločinačke politike kvinsliške Nezavisne Države Hrvatske u Drugom svetskom ratu.

Od 1902. godine sa radom počinje Hrvatsko kulturno društvo „Napredak“ koje je imalo presudnu ulogu u opisanim procesima determinisanja hrvatske nacionalne svesti u Bosni i Hercegovini. U danima pre aneksije Bosne i Hercegovine 1908. godine, Hrvatska narodna zajednica, osnovana prethodne godine, preuzima političku ulogu, čime postaje prva politička stranka hrvatskog naroda u ovim zemljama. U to vreme na njenom čelu nalazio se ugledni hrvatski političar i privrednik Nikola Mandić, čiji su se roditelji izjašnjavali da pripadaju srpskom nacionalnom korpusu, koji je uprkos aneksiji odbacio ideju sjedinjenja Bosne i Hercegovine sa Austrougarskom. Od vremena uspostavljanja prve zajedničke države južnoslovenskih naroda, generisan je specifičan položaj hrvatstva u Bosni i Hercegovini. Duhovne, akademske i političke elite hrvatskog naroda u BiH, koje su svoje prosvetno-kulturološke svetonazore stekle u okvirima studijskih programa u Zagrebu ili Beču, usvojile su načelo prema kome je potrebno da iste budu predvodnici „opšte“ politike hrvatskih nacionalnih elita izraženih u načelima „ideje o istorijskom i državnom pravu“. Načela razvoja građanskog društva, zasnovana na mislima o slobodi, bratstvu i jednakosti, nisu predstavljala prevashodnu okosnicu geneze i afirmacije građanskog i nacionalnog identiteta hrvatstva u Bosni i Hercegovini, odnosno ista su podrazumevana samo za one grupacije populacije koje su, shodno ideji o „istorijskom i državnom pravu“ ulazili u sastav postfeudalne platforme o jedinstvenoj „hrvatskoj političkoj naciji“. Kao što je i ideja o „hrvatskoj političkoj naciji“ u građanskom društvu bila zasnovana na arhaičnom, feudalnom poimanju pitanja pripadnosti etničkoj, narodnosnoj skupini u skladu sa normama lex originis, tako su i zasebna, pojedinačna i kolektivna prava drugih nacionalnih zajednica, a prvenstveno srpske nacionalne zajednice, percepirana kao „nezakonita“ ili bez utemeljenja u „istorijskom i državnom pravu“ hrvatskog naroda.

            U opisanim duhovno-idejnim načelima koja su zastupali pripadnici hrvatskih nacionalnih elita u BiH nalazili su se i uzroci aktivnog učešća najširih slojeva hrvatskog društva ovih zemalja u genocidu i opštem pogromu nad srpskim stanovništvom koji su sprovedeni u bezumlju i kataklizmi Drugog svetskog rata na području NDH. Masovni pogrom nad srpskim stanovništvom u Drugom svetskom ratu umnogome je izmenio i demografsku sliku Bosne i Hercegovine, kao i udela u ukupnom broju stanovnika, u prvom redu dve nacionalne (sve do 1967. godine muslimanska zajednica nije imala i status ravnopravne nacionalne grupe u Drugoj Jugoslaviji, pa samim tim ni u BiH) i tri konfesionalne zajednice u centralnoj jugoslovenskoj socijalističkoj federalnoj jedinici posle 1945. godine. Na popisu stanovništva iz 1948. godine, broj stanovnika hrvatske nacionalnosti povećan je na 614 123 ili oko 17% u ukupnom udelu populacije. Naravno, u navedeni podatak moramo da uključimo i oko 150 000 muslimana koji su se na popisu izjasnili da pripadaju hrvatskoj nacionalnoj zajednici. Kuriozitet predstavlja i činjenica da je najveći broj Hrvata bio koncentrisan u Sarajevu (preko 26 000), uz potrebnu ogradu, da se oko 15 000 sarajevskih muslimana izjasnilo da pripada hrvatskom kolektivitetu.

Nakon Drugog svetskog rata, u svim oblastima Zapadne Hercegovine, udeo hrvatskog stanovništva postaje dominantan, a u južnim krajevima ovog regiona, prelazi čak i u apsolutnu većinu (od 80% do 90%). Uz pomenuto, deo hrvatskog stanovništva iseljava se iz Zapadne Hercegovine i nastavlja svoju egzistenciju na širem prostoru Dalmacije i dalmatinskog zaleđa. U Socijalističkoj Republici Bosni i Hercegovini, hrvatska nacionalna zajednica predstavljala je jednu od tri konstitutivne populacione komponente, koja je bila ravnomerno zastupljena u državnim organima ove federalne jedinice. Takođe, uticaj bosanskohercegovačkih Hrvata na opšte društvene i političke prilike u ondašnjoj SFRJ, ogledao se i u činjenici da su pojedini ugledni jugoslovenski političari i državnici pripadali hrvatskom nacionalnom korpusu u BiH, poput Branka Mikulića, predsednika jugoslovenske savezne vlade (SIV). Međutim, uporedo sa procesima dezintegracije Jugoslavije i nestanka komunističkog poretka, hrvatska nacionalna svest doživela je svoj novi „rizorđemento“ u savremenim političkim okolnostima, ali na iskustvenim fundamentima koji su generisani na početku XX veka.

U godini definitivnog raspada SFRJ i početka Ratova za jugoslovensko nasleđe, dakle 1991. godine, na osnovu popisa stanovništva u SFRJ, ustanovljeno je da u BiH živi 755 883 pripadnika hrvatskog naroda (17,31%) i da su isti skoncentrisani u apsolutnoj većini samo u osam opština na prostoru Zapadne Hercegovine, u tri opštine (Kiseljak, Kreševo i Vareš) u Centralnoj Bosni i u dve lokalne samouprave u bosanskoj Posavini (Orašje i Odžak). Na prvim slobodnim demokratskim izborima u novembru 1990. godine pobedila je koalicija tri najveće nacionalne stranke u zemlji sastavljena od Stranke demokratske akcije (SDA), Srpske demokratske stranke (SDS) i Hrvatske demokratske zajednice Bosne i Hercegovine (HDZ BiH). Nacionalne stranke su, bez obzira na povremena razilaženja i uzajamne optužbe oko metoda agitacije (npr. učestalo vezivanje „zelene zastave“ SDA i hrvatske trobojnice) i straha da se ne napravi politički savez Bošnjaka i Hrvata protiv Srba, ipak su uspostavile jedan prećutni savez. Iako su se programski i politički međusobno razlikovale, osnovni razlog koji ih je povezivao i stvarao idilu harmonije i tolerancije bio je antikomunizam, odnosno zajednička želja da dotadašnjoj socijalističkoj vlasti u zemlji dođe kraj. Stranke su podelile vlast po nacionalnom ključu, tako da je za predsednika Predsedništva SR Bosne i Hercegovine izabran Bošnjak, prvobitno Fikret Abdić, koji je mesto ustupio Aliji Izetbegoviću. Za predsednika Skupštine izabran je Srbin Momčilo Krajišnik, a za predsednika Vlade SR BiH, Hrvat Jure Pelivan. Sporazum o podeli vlasti funkcionisao je za vreme izborne kampanje, u pobedi na izborima, te u podeli političkih funkcija, čime je ustvari i okončan.

Voljom HDZBiH i SDA, na nivou ovlašćenja Predsedništva i Vlade SRBiH usvojena je odluka prema kojoj se regruti i rezervni sastav neće slati u Jugoslovensku narodnu armiju. Od sredine septembra do sredine novembra 1991. godine, oslanjajući se na opštine u kojim je osvojio vlast, SDS uspostavlja srpske autonomne oblasti (SAO), koje su u svim svojim delovanjima bile nezavisne od centralne vlasti. Kao vrhunac, 15. oktobra 1991. godine usledila je protivustavna odluka Skupštine BiH, usvojena bez prisustva predstavnika srpskog naroda o suverenosti Bosne i Hercegovine i suspenziji svih relacija između državnih organa BiH u odnosu na savezni nivo vlasti SFRJ. Sledeći politiku vlasti Republike Hrvatske, bošnjačko-hrvatska koalicija u BiH, odlučila se na put separatizma u odnosu na SFRJ, uz apsolutno ignorisanje interesa srpske nacionalne i konstitutivne zajednice. Usledio je plebiscit srpskog naroda, 9. i 10. novembra 1991. godine, na kome su Srbi izglasali uspostavljanje samostalne Srpske republike u granicama BiH, sa namerom da ista ostane u sastavu SFRJ. Bosanskohercegovačka vlada u Sarajevu iznela je stav da plebiscit smatra neustavnim i nevažećim, ali je 9. januara 1992. godine, Skupština srpskog naroda u BiH, srpske autonomne oblasti i formalno objedinila i proglasila uspostavljanje Srpske Republike Bosne i Hercegovine (kasnije preimenovane u Republiku Srpsku). Nelegitimna Skupština BiH uskoro je usvojila odluku o nezavisnosti ove republike, čime je došlo do početka krvavog četvorogodišnjeg građanskog rata u kome je poginulo na desetine hiljada ljudi, dok je njenih milion predratnih stanovnika ostalo trajno raseljeno.

Hrvatsko političko vođstvo u BiH rukovođeno politikom HDZBiH, 12. novembra 1991. godine proglasilo je uspostavljanje Hrvatske zajednice Bosanske Posavine. U Hrvatsku zajednicu Bosansku Posavinu ušle su opštine: Bosanski Brod, Bosanski Šamac, Brčko, Derventa, Odžak, Orašje i delovi opština Doboj i Gradačac, a sedište je bilo u Bosanskom Brodu. Dana 18. novembra 1991. godine dolazi do povezivanja opština u Srednjoj Bosni, opština Zapadne Hercegovine, jednog dela opština Istočne Hercegovine (Stolac i Ravno), jednog dela opština Završja (Livno, Tomislavgrad i Kupres), delova Bosanske Krajine (Kotor-Varoš i delovi opštine Skender-Vakuf, današnja opština Dobretići), te delova središnje Bosne (Vareš i Kakanj) u jednu teritorijalnu zajednicu. Tada je utemeljena Hrvatska zajednica Herceg-Bosna. Krajem 1992. godine, Herceg-Bosni se priključuju ostale hrvatske zajednice: Hrvatska zajednica Srednja Bosna (Žepče), Hrvatska zajednica Usora i deo Hrvatske zajednice Bosanske Posavine, Orašje, čime Herceg-Bosna postaje vrhovna politička, kulturna, ekonomska i teritorijalna organizacija hrvatskog naroda u Bosni i Hercegovini. Hrvatska zajednica Herceg-Bosna je utemeljena u skladu sa tadašnjim ustavnim rešenjima o osnivanju zajednica opština, a u osnivačkim aktima Hrvatske zajednice Herceg-Bosne u toku 1992. godine nije bio prisutan secesionistički element u odnosu na međunarodnu priznatu Bosnu i Hercegovinu.

U „Odluci o uspostavi“ ove zajednice navodi se da će zajednica poštovati demokratski izabranu vlast Republike Bosne i Hercegovine dok postoji njena nezavisnost u odnosu na Jugoslaviju. Hrvatska zajednica Herceg-Bosna 28. avgusta 1993. prerasta u Hrvatsku Republiku Herceg-Bosnu, državu hrvatskog naroda u Bosni i Hercegovini, koja nikada nije dobila međunarodno priznanje. Iako su samoproglašene granice Herceg-Bosne obuhvatale znatno veći prostor, ona je de fakto postojala samo na teritoriji koja je bila pod kontrolom Hrvatskog vijeća odbrane, oružanih snaga hrvatskog naroda u BiH. Hrvatska zajednica Herceg Bosna nikada nije usvojila predviđeni statut, a Hrvatska Republika Herceg Bosna nije usvojila predviđeni ustav, poštujući formalno na taj način suverenitet Republike BiH. Na teritoriji Republike Herceg-Bosne, tj. na teritoriji koja je bila pod kontrolom HVO-a, primenjivani su važeći propisi Herceg-Bosne, kao i propisi Republike BiH koji nisu bili u suprotnosti sa propisima Herceg-Bosne. Već u drugoj godini građanskog rata u BiH, dolazi do ozbiljnih oružanih sukoba između Armije BiH i HVO, koji su bili praćeni strahovitim ratnim zločinima.

U velikoj meri dati oružani sukob prekinut je Vašingtonskim mirovnim sporazumom od 18. marta 1994. godine, kada je dogovoreno da se od teritorije Herceg-Bosne i teritorije koja je bila pod kontrolom Armije RBiH formira Federacija BiH. Na taj način, došlo je do formalnog „gašenja“ Hrvatske Republike Herceg-Bosne, ali je taj proces institucionalnog „uključivanja“ hrvatskog etnosa u ustanove i organe dejstonske BiH trajao sve do kraja poslednje decenije prethodnog stoleća. Rezultati rata po interese hrvatskog naroda i njihovog nacionalnog identiteta u BiH bili su porazni. Procenat udela hrvatskog stanovništva u ukupnoj populaciji BiH do 2013. godine sveden je na 15%, a delovi ovog naroda praktično su nestali iz najvećeg dela središnje Bosne, da bi se u apsolutnoj većini zadržali samo na prostorima dve opštine u Posavini (Odžak i Orašje) i u zapadnom delu Hercegovine.

Na osnovu rezultata istraživanja Vrhbosanske biskupije i američkog Instituta za stabilizaciju i tranziciju u Vašingtonu iz 2017. godine, utvrđeno je da oko 10 hiljada Hrvata svake godine napusti Bosnu i Hercegovinu, te da je u sadašnjim političkim uslovima, makroekonomskoj situaciji u ovoj državi i nefunkcionalnim ustavnim rešenjima državnog ustrojstva, pomenuti „trend“ iseljevanja hrvatskog stanovništva iz BiH, aposolutno nezaustavljiv. Tradicionalni oslonac u procesima kohezione politike hrvatskog naroda u BiH, otelotvoren u delatnostima Rimokatoličke crkve, pokazao se kao nedovoljan u naporima neutralisanja opasnosti po egzistencijalni opstanak hrvatskog kolektiviteta u dejtonskoj BiH. Kada sve to uzmemo u obzir, sa pravom postavljamo pitanje, da li su ukupnom hrvatskom nacionalnom politikom, predvođenom HDZBiH, interesi Hrvata u BiH ostali zaštićeni, odnosno afirmisani? Da bismo pružili adekvatan odgovor, isti bismo morali da sagledamo sa više aspekata. Osnovno pitanje na koje bismo morali da pružimo adekvatan odgovor sastoji se u dilemi, šta je to bio osnovni interes hrvatskog naroda u BiH u XX stoleću, a posebno 1991. godine?