Iz srednjovekovne istorije Novog Sada i okoline

 IZ SREDNJOVEKOVNE ISTORIJE NOVOG SADA I OKOLINE

Autor: Doc. dr Boris Stojkovski

Mikroistorija, odnosno lokalna istorija, predstavlja jednu posebnu oblast istraživanja u istorijskoj nauci. Istraživanje lokalne istorije je, po svom samom predmetu istraživanja, interdisciplinarno. Lokalna istorija je, po pravilu, bogata podacima iz različitih oblasti, ali se kroz prizmu njenog istraživanja mogu sagledati i različiti aspekti makroistorijskih kretanja. Tipični primeri za to su privreda, kultura, obrazovanje, društvena kretanja, procesi. Stoga niz mikroistorija i čini makroistoriju.

Za srednji vek na našim prostorima to je jedan vraški težak posao. Oskudica izvora je izuzetno velika, naročito kada se radi o srpskoj srednjovekovnoj istoriji. Nešto je lakše kada je reč o ugarskoj srednjovekovnoj istoriji, jer je ostalo obilje građe. Ali, i u tom obilju građe, južni krajevi Ugarske, odnosno ono područje koje danas nazivamo Vojvodinom, slabije su zastupljeni od nekih drugih delova srednjovekovne Ugarske. Zadatak istoričara je tu utoliko teži, da se na osnovu oskudnih izvora ipak rekonstruiše niz mikroistorija na ovom tlu.

Područje koje danas obuhvata teritorija koja se administrativno naziva Grad Novi Sad tokom svoje duge i bogate istorije imalo je izuzetan značaj. U srednjem veku se ističu posebno Petrovaradin, Kamenica i Futog. Ovo predavanje nema za cilj da iscrpi sve podatke vezane za srednjovekovnu istoriju današnjeg Novog Sada, odnosno teritorije koju obuhvata u današnje vreme. To bi bilo i nemoguće. Ali, u praskozorje proslave Novog Sada kao evropske prestonice mladih, kao i posebno evropske prestonice kulture vredelo bi dati jedan kratak pregled nekih zanimljivosti iz srednjovekovne prošlosti Novog Sada i njegove okoline.

Vašaroš Varad je bilo naselje na levoj obali Dunava. Možda ga spominje još oko 1154. godine i arapski geograf Idrizi. Do danas je u istoriografiji nejasno na koje se mesto odnosi Ibrandis, ali postoji relativno dokaziva teza da je to zapravo Varadin, odnosno Vašaroš Varad. U njemu je Petur (Petar) sin Terea imao svoju palatu. Ovaj posed, zajedno sa još nizom poseda istog ovog Petra ugarski kralj Bela IV darovati petrovaradinskoj cistercitskoj opatiji Belafons. Vašaroš Varad se izgleda spominje i u popisu papske desetine kao deo bačkog arhiđakonata (dakako Kaločko-bačke nadbiskupije) kao Varadinum Petri. Pred kraj postojanja srednjovekovne ugarske kraljevine Vašaroš Varad se pominje još dvaput. Prvi put ga pominje ugarski pisac i crkveni prelat Antun Vrančić 1521. godine, i to pod nazivom Stari Petrovaradin, da bi godinu dana docnije, Vašaroš Varad bio spomenut u popisu bačke županije iz 1522. godine. Na levoj obali Dunava, u novom veku, na temeljima srednjovekovnog Vašaroš Varada razvio se Novi Sad.

Terra que Futokg et a quibusdam Ratkay nominatur se pominje još 1250. godine. I to je početak istorije Futoga. Ovo mesto je posebno važno jer je imalo skelu, a portus odnosno neka vrsta luke, tj pristaništa se spominje već 1270. godine. Bio je trgovište i kao takvog ga navode dokumenti iz anžujskog doba, kao i iz vremena vladavine kralja i cara Žigmunda Luksemburškog (1387-1437). Prvo je pripadao porodici Futaki, da bi ga oko 1400. godine dobila čuvena porodica Gorjanski, kada je porodica Futaki izumrla. Izumiranjem porodice Gorjanski, oko 1487. godine, Futog je u posedu Ivaniša Korvina. Kao oppidum odnosno trgovište Futog opisuje i Antonio Bonfini. U Futogu je oktobra 1456. godine održan i državni sabor. Pored tada već svepristuno odbrane zemlje od nadiruće osmanske najezde i opasnosti koja se nadvila u to doba nad čitavom srednjom Evropom i Balkanskim poluostrvom, sankcionisano je i vlasništvo nad posedom Futoga. Jedna od veoma važnih odluka ovog sabora, na kome je Ulrih Celjski proglašen za gubernatora Ugarske.

Upravo je kod Futoga 1467. godine Sebastian Rozgonji, erdeljski vojvoda i učesnik bitke za Beograd 1456, pobedio Turke i navodno oslobodio 17 000 zarobljenika iz osmanskog ropstva. Futog je imao izuzetan i ekonomski značaj, kao trgovište, a skelom se dopremalo i sremsko vino koje je bilo izuzetno bitan trgovinski artikal.

Futog je oko 1517. bio samostan franjevaca,kasnije salvatorijanaca. Još pre toga, posle 1504. Ivaniš Korvin je predao posed Futog Imreu Tereku i osnovan je i samostan. Upravo 2. maja 1517. Futog je bio mesto u kome je održan franjevački kaptol i tu je izabran Albert Derežlenji kao poslednji srednjovekovni vikar ugarskih franjevaca salvatorijanaca. Đorđe Sremac (i sam izgleda futoški đak u samostanu) je zapisao da je 1528. godine Jovanu Zapolji došao jedan redovnik koji je želeo da stupi u njegovu službu i da je spomenuo da su Turci opustošili samostane u Futogu, Kovilju, itd. U Jaseberenju je 1537. godine Futog spomenut na generalnom kaptolu kao opustošeni samostan čije je blago iz samostana u Koložvaru preneto u tvrđavu Hunjadija.

U Futogu je spaljen kao jeretik bukinski, odnosno mladenovački župnik. Najverovatnije se ovo desilo 1440-1450. godine. Pored Futoga, još veći značaj u širenju jeresi, tj husitizma, imala je Kamenica.

Naselje na području današnje Sremske Kamenice, pominje se i u popisima papske desetine 1332-1335. godine. Imalo je rimokatoličku crkvu, i postoji niz pomena župnika i drugih crkvenih dostojanstvenika u Kamenici (poput dekana, kanonika, itd). Međutim, Kamenica je daleko poznatija po husitima. Sledbenici češkog reformatora Jana Husa se isprva pojavljuju na severu Ugarske, u Nađsombatu, današnjoj Trnavi u Slovačkoj. Sukobljavaju se sa kraljem Žigmundom Luksemburškim, a protiv husita je ratovao i despot Stefan Lazarević. Kralj je pozvao 1435. godine delegaciju husita u Tatu na sastanak i pregovore. Ti pregovori nisu doneli nikakav rezultat i ustanak husita je nastavio da se razvija i na teritoriji južnih krajeva Ugarske. Prema izveštaju Ladislava Tamaševa, požeškog župana, među Srbima između Dunava i Save se širio husitizam. U regionu Kaloče, Pečuja i Srema je bilo posle 1430, i Žigmundove pobede nad husitima, malo sakrivenih husita. U svom izveštaju od 25. februara 1437. godine pomenuti požeški župan piše kako u većem delu Srema žive Srbi, kao i da Srbi i bošnjaci zajedno izmešano sa hrišćanima (misli na rimokatolike isključivo) žive po nemalom broju gradova i sela u Sremu. Stanovnici agrarnih naselja su dosta brzo prihvatili husitizam, koji je posebno koren pustio upravo na području Srema. Ustanak se širio po trgovima, naseljima, gradovima, čak i među zanatlijama i trgovcima, ali i sveštenstvom. Od Slankamena do Iloka husiti su imali svoje veoma jako uporište na području Srema, ali i Bačke.

Zbog ovoga je papa poslao svog inkvizitora Jakova Markijskog da istraži širenje hustizima. Kako je tekla ta inkvizicija? Već 1436. Jakov Markijski je po Bačkoj jeretike vadio iz zemunica, vodenica, pećina, a u Kamenici je toliko krvavo vodio istrage da je pobunio narod protiv sebe. Pojedini rimokatolički sveštenici su ustali protiv delovanja Jakova Markiskog u svojim župama, požalivši se čak i papi na delovanje ovog italijanskog franjevca. Inkvizitorski je rad sprovodio i nad pravoslavnim stanovnicima Srema. Iz Banoštora je poslao sremski biskup Jakov pismo u Rim gde hvali veliku revnost svog imenjaka kako je otkrio mnoge jeretike pripadnike izopačenosti prokletih husita.

Jakov Markijski je u Kamenici zabeležio kako je mnogo husita u Sremu diglo bunu. Župnik u Futogu je bio mrtav, kao i mnogi u kameničkom kraju. Kao odmazdu, Jakov Markijski je, tokom svog boravka tokom 1436-1437. u Ugarskoj, pa i u Sremu, proveo vreme kao inkvizitor, i prema husitima je bio krajnje nepopustljiv i naredio da se ovi  husiti spale na lomači kao jeretici. Sveštenik Valentin je predat sa dvojicom saradnika sudiji Jovanu od strane franjevca Jakova Markijskog. Jakov je naredio da se ovaj okuje u gvožđe i zatvori u tamnicu. A za neke druge husite je naredio da se vežu za kočeve. Valentin, jedan drugi istoimeni Sremac, kamenički krojač, sa svojim prijateljima i saborcima je, prema franjevačkim navodima, napao mačem na rečenog sudiju Jovana koji ga je oslobodio. Nešto pre toga uhapšen je i on zbog svojih navodnik verskih zabluda. Beočinski sveštenik Valentin, zatim njegov saradnik Toma, sa nekim prijateljima su prebegli u Moldaviju i preveli Bibliju na mađarski. To je tzv. husitska Biblija koja predstavlja prvi celovit prevod Svetoga Pisma na mađarski jezik.

Na ovaj način, srednjovekovna Kamenica imala je ogromnu ulogu i u širenju kulture, pismenosti, ali je i za biblističke studije mesto od izuzetnog značaja.

Ali, najbitnije mesto na području Novog Sada, oko kojeg se, kao njegovo predgrađe, zapravo Novi sad i izgradio, jeste Petrovaradin, sa svojom tvrđavom, a u srednjem veku sa svojom cistercitskom opatijom i samostanom Vlažene Device Marije. Ogroman je značaj Petrovaradina u srednjem veku. Od rimskog doba tu se nalazio Kuzum, tvrđava rimskog limesa. Petrovaradin je zaista tokom svoje duge i burne istorije bio na razeđi civilizacija. Bio je jedan od poseta pomenutog Petra, sina Tereovog, koji je učestvovao u zaveri protiv majke ugarskog kralja Bele IV, Gertrude. Kralj mu je zbog toga oduzeo sve posede. Petar je iz istorije iščezao, ušao u mađarsku književnost preko drame Bank ban Jožefa Katone, ali je ostalo ime Petrovaradin.

Cisterciti u Petrovaradin dolaze iz Francuske, iz opatije Trium Fontium (Troifontaine). Na molbu princa Bele, sina ugarskog kralja Andrije II, iz Troafontena dolaze opati koji osnivaju cistercitski samostan u Petrovaradinu. Kralj je još 1236. godine, upravo u Petrovaradinu, izdao dve povelje, jednu u vezi sa nekom crkvom u Austriji, a drugu u vezi sa nekom donacijom takođe cistercitskom samostanu. Tad je nazvan Belakut-Belin izvor, a 24. juna 1237, dve godine posle dolaska cistercitskih redovnika, izdata je i osnivačka povelja. U toj povelji je i prvi pomen Rumenke. Na mestu koje se ranije nazivalo Ukurd kralj Bela IV je osnovao cistercitski samostan za redovnike koji su iz Šampanje pozvani u Ugarsku. Nazvan je prema kralju Belakut oko njega je bilo 25 sela i pustara. Opatiji su pripadali NJarad, Petur-Varad i tamošnja kraljevska palata. Opatiji je pripadala i desetina, kao i vinograd sa područja opatije u Dumbovu. Opat je, prema povelji, trebalo da živi u tvrđavi gde mu je bio posed i mesto stanovanja i gde bi trebala da se sagradi palata.Nalazio se verovatno na samoj obali Dunava, verovatno u okolini današnjeg Gornjeg grada. Opatija je tek docnije preseljena na brdo, posle tatarske najezde. Izgleda da manastirska crkva nije bila podeljena na brodove, ali nismo sigurni u to. Postoje i mišljenja da je bila trobrodna crkva sa glavnim oltarom i po dva oltara sa obe strane.

Opatija je imala posede u Bačkoj, kao i sremska sela sa odličnim uslovima za bavljenje vinogardarstvom. Poljoprivredni razvoj opatije odlikovao se pre svega proizvodnjim odličnog vina i to je, kao i desetina prihoda od vina iz okoline Budima osiguravalo dobre prihode. Sremsko vino iz Petrovaradina je bilo svojevrsni brend srednjega veka. U Petrovaradinu među Francuzima, uz dobro vino, boravio je i isprva pretendent, a potom i ugarski kralj Karlo Robert. Podrška ove opatije je bila izuzetno bitna kada je ovaj anžujski vladar pokušavao da se dokopa ugarskog trona, u čemu je i uspeo. Posle 1344. godine Petrovaradin i samostan su utvrđeni kamenom tvrđavom, što je sankcionisao i papa Kliment VI dopuštajući da se tvrđava i samostanska crkva ojačaju.

Koliko je značaj Belafonsa, odnosno Belakuta i njegove opatije, svedoči i činjenica da se za prihode ove opatije borio i čuveni kardinal Rodrigo Bordžija, potonji papa Aleksandar VI. Bordžija je bio zaštitnik ove ugledne i bogate opatije, iako nikad nije ni bio u Petrovaradinu. Kasnije se, od 1494. godine za prihode ove tvrđave borio nadbiskup Kaloče i Bača i veliki ugarski humaista Petar Varadi.

Turska najezda, međutim, učinila je kraj Petrovaradinu kakvim ga znamo u srednjem veku. Uoči Mohačke bike, u julu mesecu 1526. godine nestalo je nekoć bogate opatije. Sremsko vino je preneto u Tokaj, a istorija srednjovekovne okoline grada Novog Sada preneta je istoričarima da se njom bave.